Рэлігія і навука аб паходжанні чалавека на зямлі

2. Перашкоды на шляху да вывучэння  рэлiгii старажытных славян.

     Да  нядаўняга часу гісторыяй беларускай царквы пагарджалi, практычна адсутнічалі навуковыя работы, прысвечаныя дахрысціянскім абрадам. 
Бясспрэчна, існавала шмат прычын і цяжкасцей, якія перашкаджалі гісторыкам заняцца гэтай праблемай, але тэма эаслугоўвае больш уважлівага вывучэння. 
Нешматлікія даследаванні па гісторыі Беларусі даюць толькі агульную і невыразную схему дахрысціянскіх вераванняў. Мы будзем здольны зразумець ментальнасць старажытных жыхароў Беларусі толькі тады, калі будэем ведаць сэнс шматлікіх старажытных беларускіх ралігійных звычаяў.

     Значнасць даследавання беларускай міфалогіі  не можа быць узята пад сумненне. Аднак умовы палітычнага развіцця на працягу апошніх двух стагоддзяў паслужылі прычынай таго, што крыніцы і традыцыі беларускага перыяду аказаліся пакрытымі цемрай невядомасці.

     Адна  з найбольш сур'ёэных цяжкасцей  заключаецца ў адсутнасці вялікай колькасці пісьмовых крыніц. Старажытныя беларускія летапісы згублены або загінулі Ў час шматлікіх раэбуральных войнаў супраць манголаў, крыжаносцаў і рускіх. Фальклорныя творы беларусаў эахаваліся у вялікай колькасці, але з цягам часу вялікі ўплыў на іх аказала хрысціянства.

     Другой  перашкодай для правільнага ўяўлення аб прадмеце з'яўляецца той факт, што  ў час перадфеадальнага перыяду ў некаторых з цэнтральных усходнеславянскіх княстваў былі спробы аб'яднаць розныя формы яэычніцкай рэлігіі шляхам зліцця культаў разнастайных плямён. Так, перад прыняццем хрысціянства Ўладзімір Кіеўскі стварыў у сваей сталіцы нешта накшталт пантэона, у які сабраў разам ідалаў розных племянных божастваў, у тым ліку і тых, якім пакланяліся беларускія плямёны. Эксперымент Уладзіміра працягваўся нядоўга і закончыўся пасля прыняцця ім хрысціянскай веры.

     Аднак і пасля спробы Уладзіміра ўпарадкаваць племянных багоў блытаніна ў значэнні таго ці іншага язычніцкага бажаства сустракаецца у старажытных ле- тапісах і у фальклоры.

     Таксама павінна быць прынята пад увагу  табу, якое, па крайняй меры тэарэтычна, накладвалася на імёны шматлікіх  божастваў. Беларускі фольклор паказвае, што гэта табу на святыя імёны больш  выразна назіралася менавіта сярод  беларускіх плямён. Так, можна сустрэць прыкаэку: "Я сказаў бы табе нешта, ды печ у хаце". Печ была, беэумоўна, месцам знаходжання хатніх духаў, а таму, наэываючы іх прыстанішча, чалавек мог пазбегнуць вымаўлення іх імён. У другой прыказцы гаворыцца: "Пакланіся лясному гушчару, і ён дасць табе кавалак хлеба". Можна меркаваць, што лес з'яўляецца месцам, дэе жывуць духі, якія апекуюць вёску. Мясцовыя звычаі служаць дадатковым доказам табу на імёны. Так, да нядаўняга часу на Палессі імя "Трасца-Чухна" ніколі не вымаўлялася ўслых, бо, паводле старажытных павер'яў, гэты дух мае добры слых і вельмі помслівы да тых, хто асмеліўся вымавіць яго імя. Па гэтай прычыне і каб не зняважыць сваіх божастваў і духаў, старажытныя беларусы давалi ім вобразныя мянушкі у дадатак да іх уласных імёнаў. Тэта выклікала блытаніну у назвах. Так, да Трасцы-Чухны, духу трасцы, звярталіся больш фамільярна – Цётка, а Грамавіца, жонка бога Перуна, таксама мела больш блізкае імя – Цёця. Другі прыклад: Дзед – гэта мянушка не толькі духа продкаў, а вялікага бажаства – Белбога. Пасля прыняцця хрысціянства сярод летапісцаў з'явілася тэндэнцыя не эвяртаць увагі на імянныя табу. Аднак не трэба забываць, што яны не мелі намеру даваць дакладныя апісанні язычніцкай рэлігіі мінулага. Гэтым у некаторай ступені тлумачыцца тое, што табу на імёны не толькі стварала блытаніну у наменклатуры беларускай дэманалогіі, але таксама вяло да страты і знікнення істотнай часткі народнай міфалогіі.

     Яшчэ  адна перашкода на шляху да рацыянальнага  вывучэння была створана у XIX ст. некаторымі даследчыкамі, якія, спрабуючы пашырыць межы славянскай міфалогіі, уносілі чужародныя элементы, запазычаныя у іншых народаў і культур. Адны аўтары звярталіся да іранскіх традыцый, другія імкнуліся ўстанавіць сувязі э міфалогіяй германцаў. І.Гануш, які вывучаў Індыю, эаўсёды спрабаваў правесці паралелі э індыйскай міфалогіяй. Гэтыя тэорыі пакінулі свой адбітак і на сучасных этнаграфічных зборніках. Цяпер некаторыя беларускія этнолагі, такія, як С.Хмара, вырашылі пайсці следам за тэорыяй Гануша, але вопыт паказвае, што такія сумніўныя аналогіі мала садзейнічаюць правільнаму накірунку ў даследаванні прадмета і ўносяць блытаніну на старонкі розных выданняў. 

3. Рэлiгiя старажытных славян.

     Фармiраванню як самой беларускай народнасцi, так i яе культуры папярэднiчаў велiзарны адрэзак часу з усiмi характэрнымi для яго супярэчнасцямi i складанасцямi, што адлюстравалася i ў змесце, i ў формах культуры. На працягу ўсяго перыяду iснавання Старажытнай Беларусi ў яе духоўным жыццi, акрамя ўласна свайго, мясцовага, даволi выразна прасочваюцца асноўныя прыкметы i рысы агульнай для ўсiх усходнеславянскiх плямен культуры.

     Характэрнай прыкметай таго часу з’яўляецца цеснае перапляценне культуры з рэлiгiйнымi вераваннямi. Сказанае тычыцца як язычнiцтва, так i хрысцiянства. Разгледзiм рэлiгiйныя вераваннi старажытных славян да прыняцця хрысцiянства.

     Паводле класічных падручнікаў па гісторыі Беларусі, рэлігія "старажытных беларусаў  мела форму язычніцтва, заснаванага  на абагаўленні сіл прыроды.  
Аднак гэта справаядліва толькі для больш позняга часу. Пытанне заключаецца у тым, якія формы рэлігіі існавалі у далёкім мінулым. Ці была рэлігія старажытных славян эаўсёды політэістычнай па сваей сутнасці? Пры дэталёвым вывучэнні ўсіх наяўных доказаў мы прыходзім да высновы, што прымітыўная рэлігія ўсіх славян была ў асноўным монатэістычнай. Некаторыя гісторыкі, закранаючы пытанне славянскай міфалогіі, ахвотна прымаюць гэтую выснову, хоць неабходна адзначыць, што большасць з іх прытрымліваецца супрацьлеглай думкі. Так, тыя, хто энаёмы з славянскай міфалогіяй, памятаюць сведчанні Пракопія Кесарыйскага (VI ст. н. э.) пра вераванні ранніх славян. Пракопій сцвярджае, што сярод сваіх багоў славяне лічылі адзіным уладаром Усявышняга Госпада, якому ўсе астатнія былі абавязаны сваім паходжаннем. Падобныя сведчанні былі і ў Гольманда ў яго "Славянскай хроніцы", складзенай каля 1167—1168 гг. У ей сярод славянскіх багоў вылучаецца адзін найбольш магутны, царства якога знаходзілася на небе, які кіраваў менш значнымі божаствамі. Вядома, пазней былі спробы ўзяць пад сумненне праўдзівасць такіх паведамленняў, паколькі іх аўтары з'яўляліся хрысціянамі, і таму іх погляды былі тэндэнцыйныя. Варта ўзяць пад увагу, што у лужыцкіх сербаў існавала міфічная істота, вядомая як Прабог, а ў памеранскіх і палабскіх славян – вярхоўнае бажаство, называемае Трыглаў.

     У беларускім фальклоры можна знайсці  легенды і паданні, верагодна, дахрысціянскага  паходжання. Так, сярод паданняў, сабраных М.Федароўскім, ёсць некалькі, якія прыпісваюць  стварэнне Сусвету істоце без  імені, але названага "Бог багоў". Іншыя легенды, магчыма, нават больш старажытныя, расказваюць пра роэныя дэеянні гэтага бажаства, якое абходзіць увесь свет, прыняўшы аблічча старога. Заслугоўвае ўвагі тое, што гэтыя паданні не гавораць нічога пра ўласнае імя Бога за выключэннем асобных выпадкаў, калі яго наэываюць Белбогам. Усе тэта магло навесці на думку, што старажытныя беларусы мелі у асноўным монатэістычныя погляды, і, гаворачы пра Вярхоўнага Бога, яны не адчувалі асаблівай патрэбы ў тым, каб аддзяліць яго ад іншых міфічных iстот. Нават у больш познія часы, калі іншыя міфалагічныя істоты ўвайшлі у народную рэлігію, ідэя Вярхоўнага Бажаства захавалася.

     Можна спытаць, хто быў галоўным богам  беларускіх плямён у той перыяд, калі развівалася міфалогія. Некаторыя  вучоныя памылкова думалі, што  ім быў 
Пярун, хоць цяпер тэта палажэнне абвяргаецца. На самай справе беларускія плямёны ўшаноўвалі як вышэйшае бажаство Белбога, якога яшчэ называлi Бялун, або Бог неба. Паколькі ён лічыўся прабацькам усіх іншых багоў, дык быў больш вядомы як Дзед.

     Некаторыя аўтары, такія як В.Нерынг, абвяргалі вялікую значнасць Белбога у славянскай міфалогіі, а А.Брукнер сумняваўся не толькі ў існаванні 
Белбога, але і Чарнабога. Але іх погляды маюць адзін вельмі істотны слабы бок. У сваіх працах ніякіх дадатковых звестак па беларускай міфалогіі яны не прыводэяць.

     Сапраўды, думку аб тым, што Белбог быў вядомы толькі ў беларускай міфалогіі, выказваў А.Кiркор. Апісваючы багатыя фальклорныя крыніцы, ён сцвярджаў, што, паводле беларускіх народных павер'яў, Белбог ушаноўваўся як 
"прабог" – бог, які даў чароўны молат Перуну для барацьбы з богам зла – 
Чарнабогам (чортам), каб энішчыць апошняга. Паколькі Пярун, паводле беларускай народнай міфалогіі, быў сынам Белбога, братам Зюзі і Чарнабога, галоўная іерархія беларускіх міфалагічных істот паходзіць ад Белбога.

     Пакланенне  Перуну як богу вайны і грому было шырока распаўсюджана ва ўсходнеславянскім свеце і было асабліва папулярнае сярод князёў і іх дружыннікаў, якія звярталіся да яго як да сілы, якая забяспечвае перамогу ў бітве. Папулярнасць не была, аднак, прыкметай вяршэнства нейкага бажаства: культ Дажбога-Хорса, бога сонца, усяго толькі сына магутнага Перуна, карыстаўся намнога большай пашанай у старажытнабеларускай міфалогіі, чым яго бацька.

     Апісанне  Белбога, або Белуна, даецца павярхоўна, мімаходэь. Ён быў 
"прабогам" – гэта значыць, першасным бажаством, персаніфікацыяй сіл неба. 
Вобраз яго боскай вялікасці даволі незраэумелы ў беларускай міфалогіі. 
Паводле сцвярджэння А. Кіркора, які спасылаецца на беларускія павер'і, 
"Бялун часта абходзіць свет і з'яўляецца ў выглядзе старога э доўгай белай барадой, у белым плашчы, з кіем у руцэ". Ён заўсёды спачувае людзям і нічога не робіць, акрамя дабра. Бялун можа э'явіцца толькі днём, калі свеціць сонца. Калі ён сустрэне спадарожніка, які заблудзіўся ў лесе, ён пакажа яму правільную дарогу. Афанасьеў лічыў, што з гэтай легенды паходзіць беларуская прымаўка: "Цёмна у лесе без Белуна".

     Цікавая легенда пра тое, як Бялун стварыў сусвет. Аднойчы Бог багоў убачыў шар, які плыў міма яго. Адтуль чулася жалобнее мяўканне. Пацікавіўшыся, хто там, ён даведаўся, што у шары знаходзіцца таксама бог, толькі рангам меншы. Вяэень прасіў выэваліць яго. Бог багоў, заўсёды добразычлівы, выканаў яго просьбу, шар разарваўся на кавалкі, і адтуль вылез дэман (магчыма, Чарнабог). Бялун расказаў дэману пра свае імкненне стварыць сусвет і загадаў яму спусціцца на дно мора, каб узяць там жменю зямлі. Дэман падпарадкаваўся. Але пакуль ён спускаўся, яму ў галаву прыйішіа думка, што ён сам мог бы стварыць сусвет. Таму ён узяў у прыгаршчы эямлі з дна мора, а яшчэ крыху схаваў у роце, каб выканаць свой план. 
Вярнуўшыся да Белуна, дэман аддаў зямлю Богу багоў. Тады Бялун скамандаваў: 
"Зямля, расці!" Жменька зямлі начала расці і расці і ператварацца ў сушу. 
Але у тэты час эямля, якую дэман схаваў у роце, таксама пачала расці, шчокі яго раздзьмуліся, і зямля пачала выпіраць з рота. Спалоханы дэман кінуўся наўцёкі, пакідаючы за сабой дарожку зямлі, якая сфарміравала горы і пагоркі. Беларускія сяляне на Палессі расказваюць, што калі дэман дасягнуў іх краіны, дык яго запасы у роце скончыліся, а таму іх зямля эасталася нізіннай і ўтварыліся балоты вакол Прыпяці.

     Некаторыя народныя паданні раскаэваюць аб дабраце Белуна. У час жніва  ён любіў з'яўляцца на нівах і  дапамагаць жнеям. Іншы раз ён мог і пажартаваць, але эаўсёды незласліва. Ён мог падысці з кашальком, прывязаным да носа, да добрага работніка або работніцы і папрасіць выцерці яму нос. Калі той гэта рабіў, кашалёк раскрываўся, з яго сыпалася золата, а Бялун знікаў. На Беларусі людзі і цяпер гавораць аб удачлівым чалавеку: "Мусіць, ён пасябраваў з Белуном".

     Выказваюцца меркаванні, што Белбог-Бялун меў  трох сыноў: Перуна, Зюэю і 
Чарнабога. Аб Чарнабогу, богу зла, ужо ўпаміналася. Ён быў мужам Мараны, багіні смерці. Аб атрыбутах і справах Чарнабога вядома мала, за выключэннем таго, што ён уступіў у барацьбу з богам Перуном, які перамог Чарнабога пры дапамоэе магічнага молата, што падарыў яму бацька, Белбог-Бялун. Памяць аб ім захавалася у народнай песні: "Быў на Русі Чорны бог".

     Зюзя быў жахлівым богам зімы. У народных творах расказваецца аб ім як пачварным старым з доўгай сівой барадой. Ён ходзіць, апрануты ў белы доўгі кажух, босы і без шапкі, трымаючы ў руцэ жалезны посах або жазло. Разгневаны, ён стукаў па ствалах дрэў сваім посахам, збіваючы снег і лёд, прымушаў зіму накрыць халоднай посцілкай зямлю.

     Пярун - бог грому, вайны і мужчынскай доблесці, быў вядомым богам сярод  ваяўнічых славянскіх плямён. Тым, да каго Пярун ставіўся добразычліва, ён дараваў перамогу ў баі. Сам жа ён перамог свайго злога брата Чарнабога. Беларускі фальклор апісвае Перуна як істоту вялікага росту, з чорнымі валасамі і залатой барадой, якая трымае ў руках два вялікія камяні ад жорнаў, б'е імі адзін аб адзін – магчыма, для таго, каб выклікаць гром. Капі ён разгневаецца, можа параніць і забіць кожнага, хто асмеліцца зняважыць яго.

     Жонка Перуна насіла імя Жыва. Вядома яна  таксама як Цёця, Грамавіца, 
Каляда. Яе ўшаноўвалі як багіню вясны і ўрадлівасці і ўяўлялі як прыгожую жанчыну з вянком са спелых каласоў пшаніцы на галаве і з садавінай у руках. 
Яна вельмі добразычлівая і спачувае людзям. У адным міфе расказваецца аб яе дабраце і спагадзе. Зірнула неяк аднойчы Жыва-Грамавіца з неба на зямлю і ўбачыла, як людзі пакутуюць пад жорсткім і суровым кіраваннем Зюзі. Жыва злітавалася над людзьмі і спусцілася з неба на зямлю, каб нарадзіць Перуну сына 
– Дажбога-Хорса, бога сонца, які ўступіць у барацьбу з Зюэяй і пераможа яго. Калі Зюзя даведаўся пра задуму Жывы-Грамавіцы, ён перакінуўся ў мядзведзя і сабраў злых духаў-вятроў (завеяў), якія ператварыліся ў зграю ваўкоў. Са сваімі драпежнымі памочнікамі Зюзя кінуўся праз гурбы снегу, каб злавіць Грамавіцу і знішчыць яе дзіця. Каб уцячы ад пагоні, Жыва-Грамавіца перакінулася ў белую казу і схавалася ў кусце вярбы. Там яна нарадзіла свайго сына Дажбога.

     Юны Дажбог-Хорс, бог сонца, вырас смелым і мудрым і стаў вядомы як бог, які даруе дастатак і багацце. Разам са сваім бацькам Перуном ён быў адным з самых папулярных багоў сярод усяго ўсходнеславянскага свету. Яго імя ўпамінаейда у летапісах. Ён ажаніўся з багіняй вясны Ладай-Лёляй.

     Лада  была дачкой марскога бога, Цара-Мора. Яна была белая з твару, з доўгай залатой касой. Яна плавала па моры ў залатой лодцы, грэбла сярэбраным вяслом. Аднойчы, калі Дажбог нахіліўся з неба, каб паназіраць за ей, яна жартаўліва пырснула на яго вадой. Дажбог закахаўся ў Ладу і спусціўся на зямлю, каб папрасіць у Цара-Мора рукі яго дачкі. Але бог мора разгневаўся на Дажбога і біў яго да таго часу, пакуль той не страціў прытомнасць. Аднак Дажбог ачуняў, уцёк ад Цара-Мора і вырашыў заваяваць Ладу, нягледэячы на супраціўленне яе бацькі. Яго надзейны слуга, які добра ведаў усе жаночыя слабасці, прыдумаў план дзеяння. Ён раскідаў уздоўж узбярэжжа дарагое ўбранне і прывабныя зялёныя чаравічкі, якія так прыцягнулі ўвагу юнай багіні, што яна падплыла да берага, каб узяць іх. Як толькі яе лодка дакранулася да пяску, слуга Дажбога схапіў яе і адвёз да свайго гаспадара. Закаханыя пажаніліся, і Ладу з-за яе прыгажосці сталі называць Ляля, або Леля.