ҚР халық шаруашылығы салаларын басқаруды озық тәжірибелерді пайдалану негізінде жетілдіру жолдары

ӘОЖ  338.24 (574)                                                                 Қолжазба құқығында  

САГИМБАЕВА АЛЬМИРА ЮБИЛЕРОВНА

ҚР халық шаруашылығы салаларын басқаруды озық тәжірибелерді пайдалану негізінде жетілдіру жолдары  

08.00.05 –  «Экономика және халық шаруашылығын басқару  
(қызмет ету салалары және аялары бойынша)»   

Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми 
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның

Авторефераты    
 

Қазақстан Республикасы 
Астана, 2010  

Жұмыс Қазақ  экономика, қаржы және халықаралық сауда университетінде орындалған   
 

Қорғау 2010 жылы «19» наурызда сағат 1430 Қазақ экономика, қаржы және халықаралық сауда университетінде экономика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын БД 14.08.01 диссертациялық кеңесінде өтеді. Мекен-жайы: Қазақстан Республикасы, 010008, Астана қаласы, Жұбанов көшесі,7, мәжіліс залы.

Диссертациямен  Қазақ экономика, қаржы және халықаралық  сауда университетінің кітапханасында танысуға болады.   

Автореферат 2010 жылы «17» ақпанда таратылды.  

Диссертациялық  кеңестің  
Ғалым хатшысы                                                                             Исмаилова Р.А.  

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мемлекеттің экономикалық жетістігін анықтау үрдісінде еліміздің  бәсекеге қабілетті болуы мен оны әріқарай дамыту механизмдерін жетілдіру ісіне баса назар аударылады. Өйткені ұлттық шаруашылықтың экономикалық тиімділігін басқару жолдарын жетілдіру Қазақстанның 2020 жылға дейінгі жоспарының негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Ең бастысы – экономиканың бәсекеге қабілетті моделін таңдау, басым салаларды анықтау, бәсекеге қабілеттілік деңгейін арттыратын қолда бар экономикалық мүмкіншіліктерді анықтау, сондай-ақ сыртқы экономикалық бәсекеге қабілеттілік тұрғысынан бәсекелестік байланыстарды дамытуға әсер ететін механизмдер мен  факторларды анықтау жөніндегі мәселелер туралы сөз қозғалады. Осы және басқа да мәселелердің шешімін табу Қазақстанда толыққанды зерттелмеуі экономиканың тұрақты дамуына қиындықтар туғызып отыр. Ел экономикасын бәсекеге барынша қабілетті ету мен оны дамытудағы басқару мәселелерін шешуде жаңа теориялық-әдістемелік негіз салу қажеттілігі шетелдік озық тәжірибелерді толық зерттеуді талап етеді.  
Берілген жұмыс тақырыбының өзектілігі болып дамыған елдердегі ең озық тәжірибелерді пайдалану негізінде Қазақстан экономикасын бәсекеге қабілетті ету табылады.  
Тәуелсіздік алған жылдары Қазақстан Республикасы экономиканы қай бағытта дамыту қажет деген сауалға тірелгені белгілі. Әрине, осыдан он жеті жыл бұрын социалистік даму үрдісінде болып келген Қазақстан үшін АҚШ немесе Жапония сияқты дамыған ел экономикасы үлгісін көшіру мүмкін емес еді. Ол кезде Малайзия сияқты дамушы елдің мысалын зерттеу біздің экономика үшін анағұрлым қолайлы болатын. Алайда, қазір Қазақстан экономикасы дамудың екінші сатысынан үшінші сатысына – инновациялық даму бағытына бет бұруда. Осыған орай, мысал ретінде елде қабылданып, іске асырылып жатқан индустриалды-инновациялық дамуды жеделдету стратегиясын айтуға болады. Ал инновациялық дамуда біз үшін аса пайдалы болатын үлгі - әлемнің ең озық елдерінің экономикалық даму үлгілері. Өйткені дәл осы елдер - әлем бойынша ғылым мен технологияны дамытуға өкімет тарапынан аса мән беретін мемлекеттер. Әлемнің жетекші елдері дәл осы ғылыми-техникалық дамуға зор мән берудің арқасында, айталық Жапония, қысқа мерзім ішінде ХХ ғасырдың ортасынан бастап әлемдегі екінші дәрежелі экономикалық державаға айналды. Олай болса, қазіргі таңда, яғни, ХХІ ғасырдың басында әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарынан орын алуды көздеген Қазақстан үшін экономика салаларын басқаруды дамытуда үздік үлгілерді зерттеу аса қажет әрі тиімді. 
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазақстан экономикасын барынша бәсекеге қабілетті етудегі басқару мәселесінде Жапонияның озық үлгісін пайдалану мүмкіндігін ғылыми негіздеу мен жалпы Қазақстанға қатысты салалық, аймақтық және ұлттық деңгейде бәсекелестік мәнін анықтау мен Жапонияның экономикасы салаларының бәсекеге қабілетті болу ерекшеліктерін зерттеу отандық және шетелдік ғалымдардың теориялары мен көзқарастарын кешенді әрі жүйелі түрде зерттеуді қажет етеді. Бәсекелестік пен бәсекеге қабілеттілік, экономиканың тұрақты дамуы сияқты  мәселелер көптеген ғалымдардың еңбектерінде жарық көрген. Зерттеудің жалпы теориялық негізі ретінде А.Смит, Д.Рикардо, А.Маршалл, Дж.Стиглер, Й.Шумпетер, Э.Чемберлин, Дж.Робинсон, Дж.Кейнс, П.Хайек, Е.Бем-Баверк, Дж.Хикс, К.Эклунд, А.Пигу  және Г.Джереффи, Р.Каплински, Р.Буайе және т.б. ғұлама экономистердің еңбектері қолданылды. Олардың еңбектерінде нарықтық шаруашылықтың классикалық қалыптасуы кезеңіндегі ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілік мәселелері, ұлттық жүйе мен бизнестің ғаламдық бәсекеге қабілетті болу концепциялары, елдер мен аймақтардағы экономикалық және әлеуметтік дамудың заңдылықтары мен ондағы басқару мәселелері қарастырылған.  
Зерттеу базасын қалаған деректер ретінде жапон менеджменті мен ұлттық экономикасының даму ерекшеліктерін зерттеп, оған баға берген Сато Мотосигэ, Имаи Масаки, Ингиу Оу,  Дьюинъичи Гото, J.Abegglen, R.Dore, R.Benedict, Ch.Nakane, Ch.Johnson, P.Drucker, C.Brown, M.Weber, J.D.Foster, Shigeto Tsuru, Shozo Uemura, Yoshio Suzuki, Masahiko Aoki сияқты жапон  және американдық экономист-ғалымдардың еңбектерінен жапон менеджменті туралы, оның қалыптасуы мен дамуы, әсіресе, оның соғыстан кейінгі кезеңдегі даму ерекшеліктері, жапон жұмысшыларына тән өзгешеліктер, кейрецу, сондай-ақ, жапондық банк жүйесінің жұмысы және Жапониядағы экономикалық реформалар жөнінде бай мәліметтер диссертациялық жұмысты жазу барысында кеңінен қолданылды. Сонымен қатар С.С.Артобалевский, А.Р.Бахтизин, С.Ю.Глазьев, А.Г.Гранберг, С.А.Дебабов, Е.А.Коломак, Б.Л.Лавровский, В.Л.Макаров, К.М.Попов, Ю.Н.Попов, А.А.Прохожев, В.В.Радаев, Р.А.Фахутдинов, А.В.Шевчук сияқты ұлттық және аймақтық экономиканы зерттеуші ресейлік ғалымдардың еңбектері пайдаланылды. 
Отандық экономика әдебиеттерінде мемлекеттің немесе аймақтың бәсекеге қабілеттілік түсінігі біржолата анықталып, қалыптаспаған. Өтпелі экономика жағдайындағы бәсекеге қабілеттілік және ондағы басқару мәселесінің кейбір аспектілері Ахметжанова С.Б., Әлімбаев А.А., Байзақов С.Б., Баймұратов О.Б., Есентүгелов А., Қадыржанов Е.К., Қошанов А.Қ., Нұрланова Н.К.,        Нұрымов А.А., Сағадиев К.Ә., Сейтқасымов Ғ.С., Сейтқазиева А.М., Сәбден О.С., Сатыбалдин С., Темірболатов А.О., Тоқсанова А.Н., Төлемісов О.Т. сияқты қазақстандық экономист-ғалымдармен зерттелген.  
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеуде нарықтық экономиканы басқарудағы озық тәжірибелерді анықтау және оларды пайдалану жолдары қарастырылды. Осы негізде Қазақстан экономикасын бәсекеге қабілетті етуге, экономиканы басқару тетіктерін жетілдіруге, оның теориялық-әдістемелік негіздерін қалыптастыруға және оны әрі қарай дамытуға болады. 
Белгіленген мақсатқа қол жеткізу үшін келесідей міндеттер қойылды:

1. жетекші елдердің сала экономикасын басқаруды жетілдірудің тәжірибелерін талдау және артықшылықтары мен ерекшеліктерін анықтау;
2. алдыңғы қатарлы елдердегі ғылыми-техникалық жетістіктердің экономикалық тиімділігін зерттеп, бәсекеге барынша қабілетті елдердің қолданбалы ғылыми зерттеу жұмыстарына жұмсайтын шығындарын анықтау арқылы олардың экономика дамуына тигізетін әсерін көрсету;
3. жетекші елдер мысалында еңбек өнімділігі және оның еңбекақы, еңбек адамын қормен қаруландырумен байланыстылығын дәлелдеу және оны Қазақстанда пайдалану қажеттілігін көрсету;
4. Қазақстан экономикасын бәсекеге барынша қабілетті етуде озық тәжірибелердің маңызын түсіндіру, осы тұрғыда экономиканы қаржыландырудағы шетелдік әдістерді қарастыру;
5. шағын инновацияны жетілдірудің экономиканы диверсификациялаудағы маңызын үздік тәжірибелер негізінде көрсету;
6. әлемдік менеджменттің ерекшеліктері мен артықшылықтарын көрсету және оның экономикалық дамуға қосатын үлесіне баға беру.

Зерттеу нысанасы ретінде Қазақстан экономикасының анағұрлым бәсекеге қабілетті салаларын дамыту мәселесі алынды. 
Зерттеу пәні ретінде озық тәжірибелерді анықтау нәтижесінде Қазақстан экономикасы салаларын басқарудың тетіктерін анықтау және жетілдіру  мәселесі қаралды. 
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Қазақстан мен дамыған елдер экономикаларының бәсекеге қабілеттілігінің тұрақты дамуы мен оңтайлы басқару мәселелерін зерттеуде жүйелі талдау мен салыстырмалы талдау әдістері қолданылды. Бәсекелестік теориясы мен экономикалық даму теориясы пайдаланылып, ұлттық экономика мен экономика салаларының бәсекеге қабілеттілігі индикаторларын, факторлары мен динамикасын зерттеуде жүйелік талдау әдістемелері анықталды. Математикалық екі жақтылық теориясы қолданыс тапты. 
Зерттеу әдістеріне абстрактілі-логикалық, салыстырмалы, құрылымдық-функционалдық әдістер мен экономикалық-математикалық және графикалық әдістер кірді. Қолданбалы зерттеулер барысында классификациялау, топтарға бөлу, экономикалық-статистикалық талдау әдістері, зерттеліп жатқан үрдістердің құрылымы мен динамикасын талдау әдістері пайдаланылды.

Еңбекте отандық  және шетелдік экономистердің (оның ішінде ағылшын және жапон тіліндегі) мемлекеттік  және аймақтық экономикалық даму мен  стратегиялық басқару тақырыптарына  жазылған жұмыстары диссертацияда зерттеліп, қолданыс тапты.

Зерттеудің ақпараттық негізі ретінде келесілер қолданыс тапты:

1. әлемдегі экономикалық басқару саласындағы озық тәжірибелер және Қазақстанның мемлекеттік биліктерінің заңнамалық және нормативтік-құқықтық актілері;
2. халықаралық сауда және банктерінің, мемлекеттік органдарының ақпараттық және сараптамалық материалдары мен жапон статистикалық бюросының мәліметтері;
3. ҚР Индустрия және сауда министрлігінің, ҚР Экономика және бюджетті жоспарлау министрлігінің, ҚР Білім және ғылым министрлігінің, ҚР Статистика агенттігінің, ҚР Қаржы министрлігінің, Халықаралық валюталық қорының, Дүниежүзілік банктің, Халықаралық еңбек ұйымының, БҰҰ, Еуропалық реконструкция мен даму банкінің, Азия даму банкінің, ҚР Ұлттық банкінің, Евростаттың ақпараттық-сараптамалық мәліметтері мен құжаттары; 
4. ашық баспада жарық көрген экономикалық және әлеуметтік зерттеулер нәтижелері; 
5. отандық және шетелдік экономистер еңбектерінде жарық көрген фактілік және эмпирикалық материалдар, мерзімді басылымдар, дөңгелек үстел материалдары, семинарлар мен конференция материалдары және Интернет ғаламдық жүйесі ақпараттары.

Нәтижелердің негізділігі мен шынайы-нақтылығы. Еңбектің негізділігі мен шынайы-нақтылығы жүргізілген теориялық зерттеулермен, ресми дереккөздерден алынған статистикалық мәліметтерді пайдаланумен, модельдер мен әдістерді қолданумен және тәжірибелік есептеулер жүргізу арқылы расталды. Қорытындылар мен нәтижелер әртүрлі формаларда байқаудан өтіп, мемлекеттік және ұлттық компаниялардың басқару тәжірибелерінде іске қосылды.   
Жұмыстың ғылыми жаңалығы дамыған елдердің экономика салаларын басқаруды жетілдірудегі ерекшеліктерін зерттеп, оның Қазақстан үшін пайдалануға болатын тәжірибелерін анықтау болып табылады. Бәсекеге барынша қабілетті елдер экономикаларының дамуы негізінде ғылыми-техникалық жетістік жатқандығы, яғни еңбектің капиталмен қарулануының жоғары дәрежеде болуы үлкен еңбек өнімділігін қамтамасыз ететіндігі дәлелденді. Мәселен, капитал тиімділігі Жапонияда, АҚШ-та, Скандинавия түбегіндегі елдерде, Еуропалық одақ елдерінде және т.б. үлкен көрсеткіш болуы себебінен бұл елдердің барлығына да инновациялық даму тән екендігі расталды. Осының негізінде ұлттық экономиканы бәсекеге қабілетті етудегі басқару тетіктерін жетілдіру бойынша теориялық және әдістемелік негізді кешенді әрі жүйелі түрде дайындауға әрекет жасалып, Қазақстан экономикасын әріқарай дамытуда іс жүзінде ұсыныстар берілді. 
Қорғауға шығарылатын негізгі ғылыми ұстанымдар:

1. «бәсекеге қабілеттілік» және «инновациялық қызмет» түсініктерінің авторлық анықтамасы;
2. Қазақстан экономикасы салаларын басқаруды жетілдіруде және  бәсекеге қабілетті етуде жетекші елдер тәжірибелерін игеру қажеттігінің негіздемесі;
3. дамыған елдер мысалында еңбек адамының жоғары қормен қарулануы - еңбекақы өсімінің кепілі екенінің маңыздылығы негіздемесі;
4. дамыған елдер мысалында еңбекақының өсуі – еңбек өнімділігі артуының кепілі екендігінің мазмұндық және сандық тұрғыдағы дәлелі;
5. шағын инновацияны жетілдіру экономиканы диверсификациялаудың негізгі кепілдіктерінің бірі екендігі;  
6. дамыған елдердегі  озық менеджментті қолдану - отандық бизнесті дамытуға апаратын тура жол екендігі.

Зерттеу жұмысының ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы ұлттық экономика, Қазақстан өнеркәсіптерінің салалары мен отандық бизнестің бәсекеге қабілеттілігін дамыту мен ондағы басқару тетіктерін жетілдіру бойынша мемлекеттік іс-шаралар жүйесін дайындауда теориялық, әдістемелік және тәжірибелік қолданысқа түсу мүмкіншілігімен анықталды:

1. жетекші елдер үлгілері негізінде елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына талдау жасаудағы қолданылған ақпараттық-сараптамалық құралдар экономикалық субъектілерге қатысты бәсекеге қабілеттілік теориясының даму дәрежесін көрсететіні дәлелденді;
2. өсімтал даму жолдары мен Қазақстан үшін анықталған сабақтары, талдау нәтижелері жалпы мемлекеттік және аймақтық даму мәселелерімен айналысатын ғылыми-зерттеу орталықтарының пайдалануына болады;
3. бәсекеге қабілетті елдер тәжірибесі негізінде жүргізілген макроэкономикалық индикаторлардың ұлттық экономиканы бәсекеге қабілетті етудегі рөліне жасалған сараптамалар статистикалық агенттіктер жұмысында қолданысқа ене алады;
4. мемлекеттік органдар мен жекеменшік компаниялар үшін еңбек өнімділігінің артуына ықпал ететін факторларды анықтау, басқарудың озық үлгілерін іс жүзінде дәлелдеудің тәжірибелік мәні зор;
5. еңбектің қормен қарулануы мен еңбекақының өсуі сияқты факторлардың еңбек өнімділігіне қаншалықты оң әсер ететіндігін анықтау отандық бизнес үшін және мемлекеттік экономикалық басқару ісінде үлкен жетістік болып табылады.

Зерттеу нәтижелері мен негізгі ұстанымдарын байқаудан өткізу. 
Диссертацияның негізгі нәтижелері автордың ғылыми жариялымдарында «Проект SONA (OSA) по системной поддержке государственного управления (в экономическом анализе и прогнозировании)» (Караганда, 2008 г.), «Прикладные инструменты системного анализа динамики экономических индикаторов» (Караганда, 2008 г.) жарық көрді. Сонымен қатар зерттеудің ғылыми нәтижелері автордың халықаралық және республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияларға дайындаған баяндамаларында көрініс тапты: «Қазақстан республикасының экономикалық өсу жағдайының өзекті мәселелері» (Астана, 2007 ж.), «Ғылым және білім-2009» (Астана, 2009 ж.), «Әлемдік қаржылық дағдарыс салдарынан арылу және Қазақстан экономикасының даму болашағы» (Астана, 2009 ж). 
Сондай-ақ бәсекеге барынша қабілетті елдердегі менеджмент жүйесін жетілдіру мәселелерін зерттеу негізінде алынған ғылыми нәтижелер ҚР Президенті Телерадиокешенінің қызметін ұйымдастыру барысында қолданысқа ендірілсе, ал ғылыми-техникалық дамудың экономикалық тиімділігін анықтаудың ғылыми нәтижелері ҚазТрансОйл АҚ ҒТО филиалының өнідірістік қызметіне енгізіліп, жобалау мен тиімділіктің сапасын көтеру, тәжірибелік жұмыстар мен зерттеулерге жұмсалатын шығындарды дұрыс анықтау, еңбек өнімділігін арттыру істерінде қолданысқа ие болды. 
Тақырып бойынша басылымдар.  Диссертациялық зерттеу тақырыбы бойынша жалпы көлемі 3,3 б.п. құрайтын 8 ғылыми жұмыс жарық көрді. Оның ішінде Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Білім және ғылым саласындағы бақылау комитетімен ұсынылған журналдарда 3 мақала және халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциялар материалдарында 3 мақала жарық көрді.