Партызанскі рух у БССР

Цэнтрам партызанскага  руху ў Магілёўскай вобласці з  вясны 1942 г. стаў Клічаўскі раен, дзе базіраваліся даволі буяная групоўка партызан. Гэтыя атрады ў ўзаемадзеянні шэрагам партызанскіх груп выгналі захопнікоў з многіх суседніх пунктах Асіповіцкага і Кіраўскага раёнаў.

  Некаторую асаблівасць мела арганізацыя партызанскіх фарміраванняў на тэрыторыі Віцебскай вобласці, дзякуючы ёй з пачатку 1942 года з'яўлялася прыфрантавой. Вялізарнае значэнне мела існаванне так прошаных Суражскіх (Віцебскіх) Варот (40-кіламетровы прагаі ў лініі фронта стыку нямецкіх армій "Поўнач" і "Цэнтр"), праз  якія з вялікай зямлі ў тыл ворага накіроўваліся арганізатарскія і дыверсіёныя групы, зброя, боепрыпасы, медыкаменты і інш. Яны дзейнічалі з лютага да верасня 1942 года.

  На пачатак студзеня 1943 года клолькасць партызан у Беларусі перавысіла 56 тысяч чалавек. Узброенную барацьбу супраць захопнікаў вялі 56 брыгад, якія аб'ядноўвалі 220 атрадаў. Партызанскі рэзерв складаў на гэты час звыш 150 тысяч чалавек.

  У сакавіку  1942 года Мінскі падпольны абкам партыі арганізаваў баявы рэйд на тэрыторыі Любанскага, Жыткавіцкага, Ленінскага, Старобінскага, Слуцкага Раёнаў. У ім удзельнічалі даволі значныя сілы партызан - атрады А.І. Далідовіча, М.М. Розава, А.І.Патрына, Г.М. Сталярова, В.З. Каржа - усяго гартуючы 600 чалавек. Партызаны рухаліся двума паралельнымі напрамкамі. праходзячы 25-30 км.

  Вынікам актывізацыі баявых дзеянняў мінскіх і палескіх партызан стала стварэнне даволі абшырнай Любанскай партызанскай зоны, якая ў спалучэнні з Кастрычнійкай зонай ахоплівала значную тэрыторыю. Акрамя Любанска - кастрычніцкай партызанскай зоны на акупіраванай тэрыторыі Беларусі ў розны час дзейнічала некалькі дзесяткаў іншых зон. Найбольш значныя з іх Баранавіцкая, Беластоцкая, Брэсцкая, Вілейская, Гомельская, Магілеўская, Мінская, Палеская і Пінская абласныя злучэнні.

  Важнае значэнне ў барацьбе з акупантамі мелі ўдары партызан па камунікацыях праціўніка, у першую чаргу на чыгунках, мастах і буйных вузлах.У 1942 годзе, калі Чырвоная Армія вяла цяжкія абарончыя баі ля Сталінграда, ЦШПД звярнуўся ды партызан Беларусі з заклікам як чараўніка актыўней зрываць перакідку да месца баёў рэзерваў праціўніка, дабіцца поўнага знішчэння вайсковых эшалонаў па іх шляху да фронта. Партызаны Беларусі адказалі на гэты заклік шэрагамі буяных аперацый, у тым ліку і на камунікацыях праціўніка.

  У пачатку жніўня 1942 года дыверсійная група брыгады "За Савецкую Беларусь" Віцебскай вобласці ўзарвала чатырох пралетны мост праз раку Дрысу на магістралі Полацк -Даўгапілс. Рух па ім быў адноўлены толлькі праз 16 сутак. 25 жніўня партызаны атрада імя М.Ц. Шыма Пінскай вобласці разграмілі гарнізон у Бастыні на чыгунцы Баранавічы - Лунінец.

  Удзел у аперацыях разам з партызанамі прымалі і мясцовыя жыхары якія складалі скрытыя партызанскія рэзервы. Так, брыгада М.С. Кароткіна пры ўдзеле 250 мясцовых жыхароў. 29 жніўня 1942 года разбурыла чыгуначнае палатно на ўчастку Сіроціна - Язвіна. За ноч было разбурана некалькі кіламетраў чыгункі, зроблены перакопы насыпу. У выніку чыгунка Полацк - Віцебск не дзейсніла 10 сутак. ⁷  Рост партызанскага руху выклікаў хвалю карных варожых экспедыцый. За травень - лістапад 1942 года фашысты правялі больш за 40 карных аперацый, але ліквідаваць партызанскі рух яны не здолелі.

Пасля паспяховага  заканчэння Сталінградскай бітвы і  іншых франтавых аперацый у 1943 годзе, у першую чаргу бітва пад Курскам, партызанскія сілы сталі множыцца яшчэ хутчэй. Толькі ў Мінскай вобласці за 1943 год у партызанскія атрады уступіла звыш 22000 чалавек. Характэрна, што партызанскі рух рос і ў заходніх абласцях Беларусі.

  Нямецкае галоўнае кіраўніцтва ў другой палове ліпеня адчувала сябе вельмі дрэнна. У гэты час пачалося наступленне 2-га і 3-га Прыбалтыйскага франтоў. Саюзнікі таксама пачалі ваенныя аперацыі на Захадзе. Нямецкі генерал Бутлар пра гэта напісаў наступнае: "Разгром групы войскаў "Цэнтр" спыніў арганізаванаму супраціву немцаў на Ўсходзе".⁸ 

  Паказчыкам узросшага майстэрства партызан і іх штабоў, з'яўлялася правядзенне ў адзін і той жа тэрмін і ў межах усёй акупацыйнай тэрыторыі Беларусі буйнамаштабных аперацый, якія ўвайшлі ў гісторыю пад назвай "Рэйкавая вайна". У іх удзельнічалі фактычна ўсе партызанскія злучэнні рэспублікі. На Беларусі 1943-1944 г.г. аперацыя "Рэйкавая вайна" ажыцяўлялася ў 3 этапы. Яна ставіла мэтай узрыў ваенных перавозак праціўніка і максімальнае садзейнічанне наступленню Чырвонай Арміі. Першы этап (пад назвай "Акорд") пачаўся ў ноч 3-4 жніўня 1943 года і працягваўся да сярэдзіны верасня, другі - 19 верасня да пачатку лістапада гэтагаж года (ен атрымаў назву "Канцэрт"). Трэці этап пачаўся ў ноч 20 чэрвеня 1944 года. ⁹

  За гадзіну 1-га і 2-га этапаў "Рэйкавай вайны" партызаны узарвалі звыш 200 тысяч рэяк. Былі разбураны чыгуначныя лініі Цімкавічы- Асіповічы, Бабруйск - Старушкі, Жлобін - Калінкаквічы. Адначасова партызаны пускалі пад адкос эшалоны, узрывалі масты, чыгуначныя станцыі. Яскравым паказчыкам баявых поспехаў партызан ў 1943 годзе з'яўляецца тое, што пад іх кантролем знаходзілася 60% акупацыйнай тэраторыі, знакавая частка якой была цалкам вызвалена ад захопнікаў. Сур'езна занепакоеныя такім становішчам, фашысты на працягу 1943 года правялі звыш 60-ці буйных карных аперацый супраць партызан і насельніцтва. У шматдзенных баях апрача ахоўных і паліцэйскіх сіл прымалі таксама ўдзел многія тысячы кадравых салдат і афіцэраў вермахта . На іх узбраенні былі танкі, артылерыя, самалеты.

Аднак у гэты час ў Беларусі актыўна дзейнічалі 374 тысячы добра ўзброенных партызан, якія аб'ядналіся ў вялікія атрады, часткі. Агульнае кіраўніцтва партызанскай барацьбой ажыццяўлялі падпольныя арганізацыі КПБ на чале з першым сакратаром П.К.Панамарэнка які адначасова з'яўляўся і начальнікам цэнтральнага штаба партызанскага руху СССР да студзеня 1945 года. ¹⁰

  Адной з самых значных і яркіх аперацый у партызанскай дзейнасці была аперацыя "Рэйкавая вайна", лепш за ўсё пазнаць пра становішча, характары аперацыі з успамінаў. Як раз такі фрагмент з успамінаў ветэрана партызанскага руху Н.Е.Усова.

  " …Увечар 1 жніўня ў штабе брыгады было ажыўлена. Сюды выклікалі ўсіх камандзіраў, камісараў і начальнікаў штабоў. прыйшоў Хомчанка, і ўсе насцярожана прыцішэлі. Камбрыг пачаў чытаць загад. Цэнтральны штаб партызанскага руху ў ноч на 3.08. 1943 г. аб'яўляе пачатак буйнамаштабнай аперацыі "Рэйкавая вайна". Камандзіраў уразіла шырата яе ахопу - чыгуначных камунікацый ворага тэрыторыі Беларусі, Украіны, Латвіі, Літвы і абласцей  Ленінградскай, Калінінскай, Смаленскай, Арлоўскай.

  Заклапочанасць камандзіраў можна было зразумець, кожны ўяўляў сабе важнасць гэтай незвычайнай аперацыі і кожнаму жадалася быць на яе пярэднім краі. Адзін Павел Стральцоў шырока ўсміхаўся. Яго дыверсійнай групе мела быць галоўнае - ірваць рэйкі.

  Брыгадзе адводзіўся ўчастак дарогі паміж станцыямі Крулеўщызна і Падэвілле. Гэты ўчастак дарогі быў старанна вывучаны выведнікамі. Траскучымі выбухамі ўспыхвалі над насыпам, са звонам і свістам ляцелі кавалкі рэек і шпал, і гэтыя выбухі паўтараліся зноў і зноў. Калі дыверсійная група вярталася з задання жывой, усе былі вельмі задаволены поспехам, мясцовыя жыхары высыпалі на вуліцу сустракаць партызан. Было радасна на душы, мне ўспамінаўся пачатак, першыя дні, насцярожанасць сялян, а цяпер яны ўсміхаліся віншавалі партызан з поспехам. Вядома ж, у гэтым немалая заслуга камісараў, агітатараў. А калі сяляне жывуць справамі партызан, гэта значыць, уключыліся ў барацьбу за вызваленне сваёй зямлі.” ¹¹ 
 
 
 

                    ВЫНІК

 Выдатнымі словамі Льва Мікалаевіча Талстога я жадаю падвесці вынік свайму даследаванню.

 Вялікі рускі пісьменнік Л.Н. Талсты сказаў пра народных мсціўцаў народнай вайны 1812 года па поўнай меры гэтыя словы могуць быць аднесены да герояў апошняй Вялікай Айчыннай вайны. Партызанскі рух, ваенныя аперацыі, якія праводзяцца падпольшчыкамі ўнеслі вялікі ўнёсак у барацьбу з фашысцкімі захопнікамі. Партызанам у значнай ступені атрымалася дэзарганізаваць дзейнасць акупацыйных улад. Дзякуючы ім былі папярэджаны некаторыя карныя экспедыцыі, масавыя рэпрэсіі ў стаўленні мірных жыхароў. Досвед партызанскай барацьбы вучыць, што ва ўзаемадзеянні з мірным насельніцтвам пры выразнай арганізацыі дзейнасці, пісьменнай сістэме кіраўніцтва і шматлікіх іншых складнікаў партызанскі рух здольна стаць грознай сілай. Нажаль у эпоху лакальных грамадзянскіх войн сама ідэя партызанскага руху дыскрэдытавана. Таму галоўная выснова маёй працы складаецца ў тым, што памяць захоўвае для нас гераічныя, трагічныя, суровыя ўрокі не выпадкова. Пазбавіцца ад войн у любой іх праяве: Будзь вось грамадзянская, айчынная ці партызанская. Галоўная задача палітыкаў навучыцца мірнаму дыялогу без бразгання гармат і зброі, таму што ад вайны пакутуе галоўная каштоўнасць цывілізацыі - чалавек. Як жа б жадалася мне, каб кожны чалавек задумаўся пра гэта, бо: "Няма чалавека, які быў бы як Выспа, сам па сабе кожны ёсць частка мацерыка, частка сушы: і калі Хваляй знясе ў моры берагавы Ўцёс, менш ??? Еўропа, а таксама, калі край Мыса ці разбураны Замак твой ці Сябра твайго; Смерць кожнага Чалавека памяншае і мяне, бо я адзін зусім Чалавецтвам, а таму не пытае ніколі, калі тэлефануе Звон: ён тэлефануе і па Табе"² 

           Спіс літаратуры:

1. ¹¹ "Партизанскими тропами Белоруссии", Проф. издат 1984 г. 16 стр
2. ² "Беларусь в годы Великой Отечественной войны", В.Н. Долготович,  Минск,  Беларусь 1988 г.
3. ³Жуков Г.К. Воспоминания и размышления. М., 1969 г
4. ⁵Великая Отечественная в цифрах и фактах., МН., 1998 г. 
5. ⁶ "Нарысы гісторыі Беларусі"  І.М Ігнаценка, Мінск, Беларусь 1994 г
6. ⁷ "Нарысы гісторыі Беларусі", І.М. Ігнаценка, Мінск, Беларусь, 1995 г.
7. ⁸Мировая война 1939-1945 г.г. С .. борник статей. Издательство иностранной литературы, с. 240    
8. ¹¹Н.Е. Усов "В семье партизанской", Беларусь 1988 г.

9. ¹²Л.Н. Толстой. Война и мир; Москва (просвещение) 1981 г., стр. 148
10. ¹³ Хемингуэй Э. По ком звонит колокол, Мн., Мастацкая Лiтаратура, 1984 г., с. 3