Партызанскі рух у БССР

                                        "Славы

      никто у тебя не выпрашивал

  Родина.

      Просто  был выбор у каждого

        я

            или

                  Родина"  

                  (Р. Рождественский)

  Кожны год  у цёплыя травеньскія дні грукоча  салют перамогі, ідуць па вуліцах  гарадоў людзі сівізною на  скронях і толькі ордэны на  грудзі - нямыя сведкі таго, што  прыйшлося перажыць гэтым людзям. З кожным годам іх усё менш  ветэранаў Вялікай Айчыннай. І  ўсёткі яны жывыя, разам з  імі ўспамінамі відавочнікаў  таго самага страшнага ў гісторыі  сусветнага кровапраліцця. Ветэраны  ідуць па вуліцах гарадоў, і  на ўсмешлівых тварах я бачу  боль скрозь слёзы радасці.  Гэты боль успамінаў пра страту блізкіх, гэта гарката суровых выпрабаванняў у якія людзей увяла не толькі вайна, але і наша мірнае абыякавае быццё. Ізноў і зноў з экрана тэлевізара кліча звон "Памяці" ўспомніць праз больш паўвека спісы загінулых. Франтавікі, героі не пасаромеўшыя свайго вайсковага гонару… Вам людзі аддаюць даніну павагі. Разам з вамі мы схіляемся перад подзвігам працаўнікоў тылу. Але ў гісторыі Вялікай Айчыннай вайны ёсць старонка, якая, на мой погляд, напісана не да канца. Гаворка ідзе пра фронт без лініі фронта, пра фронт у тыле ворага, гэта значыць пра партызанскі і падпольны рух. Выпадкова пачула па тэлебачанні інфармацыю, што ў спісах рэабілітаваных пасмяротна ўжо ў нашы дні значны лік партызан і падпольшчыкаў. Задумалася: "чаму пры жыцці гэтыя людзі не сталі героямі, хто прымусіў іх перасіліць зневажальныя несправядлівыя абвінавачванні". Нам заўсёды здавалася, што пра партызан і падпольшчыкаў мы ведаем досыць. Хоць насамай справе толькі самыя зыркія старонкі іх дзейнасці, самыя легендарныя імёны ўпісаны ў нашу гісторыю.

  Дадзеная тэма рэферата вызначана мною, як гістарычнае даследаванне цалкам свядома. Я паставіла перад сабой мэту не проста вывучыць гісторыю партызанскага руху, але паказаць крыніцы заканамернасці, абгрунтаваць гістарычную неабходнасць партызанскага руху  і падполля.

  Значны ўнёсак партызан у Вялікую Перамогу над жорсткім ворагам прызнаны. Вывучаючы дадзенае пытанне, я сустрэлася з рознымі пунктамі гледжання, парой палярнымі на шматлікія факты партызанскай барацьбы. Так у гістарычнай, мемуарнай дакументацыі 70-х, 80-х гадоў прасочваецца бясспрэчная нікім пункт гледжання, якая тлумачыць адназначна-пазітыўную ролю партызан і падпольшчыкаў у гады вайны. Падкрэсліваецца роля камуністычнай партыі, у арганізацыі партызанскіх атрадаў і дзейнасці падполля. Больш гістарычна пэўнымі, на мой погляд крыніцы інфармацыі  90-х гадоў, дзе гісторыя фронта ў тыле ворага расчыняецца шматгранна, дзе за святочнасцю і гераічнасцю не губляецца чалавек з яго парой драматычным лёсам. Для сябе я ўпершыню пазнала пра ценявыя парой не неліцапрыемных баках жыцця партызан, і гэта таксама праўда, якую хаваць злачынна, бо невуцтва спараджае легкадумнае стаўленне да гісторыі. Сярод літаратуры, якая стала прадметам майго вывучэння, я б асабліва жадала адзначыць: кніга - даведнік "Партызанскімі сцежкамі Беларусі", Проф.   издат. 1984 г. У частцы "Маршрутамі партызанскага   подзвігу", якой я карысталася завастрае ўвагу на легендарных асобах партызанскага і руху.

  Кніга - успаміны "Ў сям'і партызанскай" Н.Е.  Усова,   "Беларусь" 1988 года  была скарыстана мной для   падкрэслення важнасці аперацыі "Рэйкавая вайна".

  "Нарысы  гісторыі Беларусі" - І.М Ігнаценка.

   Мінск "Беларусь" 1995 год.

  "Беларусь  у гады Вялікай Айчыннай вайны"  В.Н.        Долготовича,  Менск Беларусь 1994 г. 

  Г.К. Жукаў  "Успамін і разважанні" М., 1969 г.

  "Кажуць  загінулыя героі"., выданне дзявятае, М., 1997  г.

  Матэрыялы  перыядычнага друку, артыкулы  з часопісаў і   газет.

  Апроч гэтых  крыніц я азнаёмілася са значным  лікам артыкулаў, успамінаў апублікаваных  у перыядычных выданнях. Мой рэферат  складаецца з падрабязнай характарыстыкі  партызанскай дзейнасці.                 

  Тэма майго рэферата з'яўляецца актуальнай – так як кожны год 9 мая мы святкуем дзень перамогі ,гэта кожны раз новае апусканне ў гісторыю, у памяць. Фармаванне новага ўтрымання ідэі адраджэння нацыянальнай самасвядомасці, якое ў сваёй аснове павінна засноўвацца на глыбокай традыцыі гістарычнага ўтрымання. Практычнае вывучэнне дадзенага пытання неабходна таксама і ў сувязі з тым, што да велізарнага шкадавання цяпер якія жывуць на парозе ІІІ тысячагоддзя свет не стаў бяспечней. Вывучыўшы мінулае, улічым яго горкія ўрокі і пойдзем у мірную будучыню.  
 

Партызанскі рух у БССР.

  У полымі пажараў гарэла беларуская зямля. Але ніводны метр тэрыторыі не даваўся ворагу без бою. Сур'ёзны адпор атрымалі гітлераўцы пад Менскам. У гэтых баях асабліва адрознілася 100-ая стралковая дывізія пад камандаваннем генерала І.Н. Русіянава.

 Савецкія ваяры  мужна ваявалі пад Бабруйскам, Барысавам, Віцебскам, Гомелем.  Адной з яркіх старонак у  гісторыі Вялікай Айчыннай вайны  ўвайшла абарона Магілёва.

  Войска і народ былі адзіныя. Гераічна ваявалі народныя апалчэнцы, байцы добраахвотніцкіх знішчальных батальёнаў, сфармаваных прама на заводах і прадпрыемствах. Калі вораг прадраўся далей на ўсход, знішчальныя батальёны ператварыліся ў партызанскія атрады. Да сярэдзіны ліпеня 1941 гады ў рэспубліцы налічвалася 78 батальёнаў, у якіх гераічна ваявалі з надыходзячымі гітлераўскімі войскамі больш 13 тысяч байцоў народнага апалчэння. Лік ахвотнікаў узяць у рукі зброю рос дзень пры дні. Вось што пісаў у сваёй заяве ў гаркам партыі гомельскі працоўны Аляксандр Фёдаравіч Тургеев: "Калі над каханай краінай навісла пагроза, маё месца ў шэрагах абаронцаў Радзімы. Мне ўжо пад пяцьдзесят, але я валодаю ў дасканаласці станковым кулямётам. Буду граміць фашыстаў гэтак жа, як у гады грамадзянскай вайны грамілаў банды Дзянікіна і Дутова, банды басмачоў у Сярэдняй Азіі. Прашу залічыць мяне ў народнае апалчэнне".¹

  У 12-ці кіламетрах ад Магілёва ў хваёвым лесе месцаваўся штаб Заходняга фронту. 1 ліпеня 1941 года тут праходзіла з удзелам К.Е. Варашылава, Б.М. Шапонікава і П.К. Панамарэнка першая нарада кіраўнічых савецкіх працаўнікоў Беларусі па арганізацыі падпольнай працы і партызанскай вайны ў тыле ворага.

  У Беларусі, як і ў іншых акупаваных раёнах краіны, захопнікі ажыццяўлялі распрацаваную імі чалавеканенавістную  праграму масавага знішчэння савецкіх людзей. Па плане "Ост" прадугледжвалася знішчыць 75% беларусаў, 25%беларусаў падлягае анямечванню. На тэрыторыі Беларусі гітлераўцы стварылі больш 260 канцэнтрацыйных лагераў. У Трасцянецкім  лагеры смерці фашысты знішчылі больш 200 тысяч чалавек. Гітлераўцы правялі больш 100 карных аперацый, знішчалі вёскі разам з насельніцтвам. За час акупацыі нямецкія захопнікі знішчылі ў Беларусі больш 2 мільёнаў 200 тысяч савецкіх грамадзян, вывезлі ў Нямеччыну на катаржныя працы каля 380 тысяч чалавек. ²  

  Крывавы рэжым не зламаў волі беларускіх людзей. Яны падняліся на ўсенародную вайну супраць фашысцкіх захопнікаў. Было гэта ў першыя дні вайны. Суровы час для ўсёй нашай краіны. Фашысты ўжо захапілі Менск, ірваліся да Смаленска, каб адкрыць сабе прамы шлях на Маскву. Пасля імклівых нападаў варожых войскаў раздробненая частка Чырвонага Войска засталася ў тыле ворага. Яны і сталі першымі партызанамі. Частка з іх стала прарывацца да фронта, наводзячы замяшанне ў варожых войсках, а іншая частка сышла ў лясы. Пасля гэтага да іх далучыліся тыя, хто вырваўся з варожага лагера. Пры непасрэдным удзеле К.Е. Варашылава праводзіліся фармаванні і інструктаж партызанскіх атрадаў і дыверсійных груп для адпраўкі ў тыл саперніка. У ліпені былі накіраваны на акупаваную тэрыторыю групы партыйных і камсамольскіх працаўнікоў для арганізацыі камуністычнага падполля і партызанскіх атрадаў. На 1 жніўня 1941 гады ў Беларусі, якую да гэтага часу гітлераўцы ўжо захапілі цалкам, быў утвораны 231 партызанскі атрад, у атрадах народных мсціўцаў налічвалася звыш 12 тысяч байцоў. На найважных камунікацыях днём і ўначы наносіліся ўдары 148 дыверсійных груп агульнай колькасцю 2593 чалавека. ³ 

У цяжкіх умовах акупацыі ўжо ў 1941 годзе дзейнічалі Менскі, Гомельскі, Пінскі падпольныя абкамы партый, 21 падпольны райкам КП(б) Беларусі.

  Дакументы сведчаць, што Менскі падпольны абкам партыі, які ўзначаліў В.І. Казлоў,21 ліпеня 1941 года правёў першы падпольны збор усіх камуністаў Любанскага раёна, на якім усебакова абмяркоўвалася праца партыі, у сувязі з выступам 3 ліпеня 1941 года па радыё І.В. Сталіна. На зборы быў абраны Любанскі падпольны райкам партыі. На іх ускладалася задача арганізацыі на месцах шырокай сеткі падпольных груп.

  Ва ўсенароднай барацьбе з захопнікамі вялікую ролю згулялі партыйныя арганізацыі сталіцы рэспублікі. Менск даў партызанскаму руху Беларусі тысячы сваіх сыноў і дочак. 1100 дзён і начэй працягвалася легендарная эпапея барацьбы Мінчукоў-падпольшчыкаў ва ўмовах фашысткай акупацыі. Наперадзе былі працоўныя прамысловых прадпрыемстваў і чыгуначнікі сталіцы. Шматлікія з іх пазней уліліся ў партызанскія атрады, сталі іх баявым ядром. Гэта набыло Менску славу непакорнага, які змагаецца горада. Сакратару падпольнага гаркама КП(б)    І.П.Казінцу і хвалебным патрыётам падпольшчыкам сталіцы І.К.Кабушкіну, Н.А.Кедышка, Е.В.Клумаву, Е.Г.Мазанік, В.С.Амельянюку, М.В.Осипавай за мужнасць і адвагу прысвоена званне Героя Савецкага Саюза.

  Падпольшчыкі сталіцы праводзілі дыверсіі на прадпрыемствах, у фашысцкіх установах, перадавалі ў партызанскія атрады зброю і медыкаменты, звесткі пра рух варожых эшалонаў, планы месцавання ваенных аб'ектаў у горадзе. Падпольшчыкі Менска здзейснілі каля 1500 дыверсій, знішчылі вялікую колькасць гітлераўцаў і паслугачоў. Па прысудзе народа знішчылі крывавага ката Вільгельма Кубе, які з'яўляўся намеснікам фюрара ў Беларусі. ⁴

  На акупаванай тэрыторыі фашысты рабілі ўсё магчымае, каб страхам паралізаваць волю насельніцтва да супраціву. Растрэлы, бясконцыя катаванні, масавыя павешанні, падпалы вёсак нічым ні грэбавалі фашысты.

Спачатку патрыёты дзейнічалі невялікімі групамі, спальваючы масты на дарогах, знішчаючы лініі  сувязі, абстрэльваючы групы матацыклістаў  з засады. З кожным днём барацьба народа з акупантамі набыла масавы характар. У бой уступаюць атрады, кіраваныя дасведчанымі камандзірамі.  Часта можна было бачыць, як узброеныя  лапатамі, сякерамі, піламі патрыёты перакопвалі  дарогі, будавалі на іх завалы, знішчалі масты, пераправы, парушалі тэлефонна-тэлеграфную  сувязь ворага.

  Шматлікія чальцы рэзервовых груп, лютв самаабароны ўдзельнічалі разам з партызанамі ў баях, з'яўляліся сувязнымі атрадаў.

  Стварэнне партызанскага рэзерву Цэнтральным Камітэтам КП(б) Беларусі выконвала ўказанне ЦК ВКП(б), у якім гаварылася: "Трэба аповесці справу так, каб не было ніводнага горада, сяла населенага пункта на часова акупаванай тэрыторыі, дзе б не існаваў ва ўтоеным выглядзе баявы рэзерв партызанскага руху. Гэты ўтоены баявы рэзерв партызанскага руху павінен быць лікам не абмежаваны і залучаць усіх сумленных грамадзян, ахвотнікаў ваяваць ад нямецкага прыгнёту".⁵  

  Адной з самых масавых формаў барацьбы супраць ворага быў супраціў няўзброенага насельніцтва. Жыхары гарадоў адмаўляліся працаваць на фабрыках, якія належаць фашыстам, сяляне змагаліся супраць супольных парадкаў у вёсцы. Дзе толькі можна было беларускі народ хаваў ад ворага харч, абсталяванне заводаў, фабрыкаў і калгасаў. Рызыкуючы жыццём, патрыёты слухалі радыёперадачы з Масквы, чыталі газеты, улёткі. У партызанскіх зонах дзейнічалі школы.

  У ліку першых, самастойна узнікшых, быў Пінскі партызанскі атрад пад камандаваннем В.З. Каржа, які налічваў гартуючы 60 чалавек.

На тэррыторыі Кастрычніцкага раёна Палескай вобласці актыўна дзейнічаў атрад "Чырвоны  Кастрычнік". Яго кіраўнік Ц.П.Бумажкоў  і  Ф.І.Паўлоўскі  6 жніўня 1941 г. сталі  першымі партызанамі - Героямі Савецкага  Саюза. На міншчыне, у вёсцы Зачалле (Любанскі р-н),баявую партызанскую групу  стварыў Дзм. Хаміцэвіч. У Чашніцкім  раёне узброеную барацьбу супраць  акупантаў узначаліў Ц.Я. Ярмаковіч. З ліку рабочых і службоўцаў Пудацьскай картоннай фабрыкі ў Суражскім  раёне быў створаны атрад на чале якога стаў М.П. Шмыроў, любоўна названы  ў народзе "Бацькам Мінаем".

  На аснове былых знішчальных батальёнаў партызанскія атрады ўзніклі ў Парыцкім, Лельчыскім, Ельскім, Рагачоўскім, Мехаўскім і іншых раенах Беларусі. Усяго ў другой палове 1941 года самастойна узнікла 60 атрадаў і груп.

  Дзейнасць партызан выклікала ў захопнікаў сур'езную заклапочанасць. Генерал Вагнер, напрыклад, паведамляў начальніку генеральнага штаба сухапутных сіл Германіі Ф.Гальдэру, што група арміі "Цэнтр" не можа быць належным чынам забяспечана ўсім неабходным " з выпадку разбурэння партызанамі чыгуначных шляхаў". Каб пакончыць з дзейнасцю "лясных бандзітаў", як называлі партызан гітлераўцы, у ліпені - жніўні 1941 г. была здзейснена першая буйнамаштабная карная аперацыя пад назвай "Прыпяцкія балоты". У выніку яе правядзення карнікі знішчылі 13 788 чалавек,у асноўным мірных жыхароў,акружэнцаў, усіх тых, хто быў западозраны ў падтрымцы партызан. Нягледзячы на размах аперацыі і яе жорсткасць , карнікі не дасягнулі поўнага поспеху.⁶

 Станоўчы ўплыў на развіццё партызанскай барацьбы аказала Маскоўская бітва. Разгром немцаў гартуючы сцэн сталіцы СССР яскрава сведчыў, што план "маланкавай вайны" пахаваны, што вайна будзе працяглай і агрэсар урэшце будзе разгромлены.

  Новы ўздым партызанскага руху ў Беларусі прыпаў на вясну - 1942 гада. Характэрнай рысай руху стала вызваленне акупантаў і утварэнне там партызанскіх зон, дзе гаспадарамі становішча былі самі партызаны. Першая такая зона узнікла ў студзені  - лютым 1942 года на тэрыторыі Кастрычніцкага раёна былой Палескай вобласці, яе так кліканы "гарнізон Ф.І.Паўлоўскага" ў сваім складзе налічваў 13 атрадаў (звыш 1300 чалавек). Узброеных вінтоўкамі, 70 станковымі і ручнымі кулямётамі і. інш. "Гарнізон" распаўсюджваў свой уплыў і на частку пунктаў суседніх  раёнаў - Глускага, Любанскага, Старадарожскага, Капаткевіцкага.