Омардың тұсындағы шайқастар

 

2.4. Аббас әулеті (750 – 1258)

Аббас әулеті, әл — Абдассийун -Араб халифатын билеген әулет (750 -1258). Мұхаммед Пайғамбарлық (с.а.у.) немере ағасы әл-Аббас бин Абд әл-Мутталиб бин Хашимнен (653 жылы өмір сүрген) тараған. Мұхаммед бин Әлидің ұлы Ибрагим жіберген өкіл Әбу Муслим бастаған Шииттік қозғалыс Омейя әулетін тақтай тайдырған соң, Аббас әулетінің үкімет басына келген. Аббас әулетінің алғашқы халифасы Әбу әл-Аббас әс-Саффах (750 — 54) болды. 762 жылы Аббас Әулетінің астанасын Шамнан (Дамаск) Бағдадқа ауыстырды. Аббас әулетінің мемлекеті әдебиеттерде, кейде «Бағдадяхалифаты» деп те аталады. Ол «Мұсылман ренессансы» дәуірінде мәдениеті, ғылымы,әдебиеті,философиясы, математикасы,географиясы, саудасы, т.б. әлемдік дамудың алдыңғы қатарындағы мемлекет болды. Бұл халифат төңірегіндегі көптеген халық өкілдері оған өзіндік үлестерін қосып отырды. Ежелгі Шығыс, Грек, Рим өркениетінің жетістіктеріне сүйенген араб мәдениеті Еуропа елдерінің дамуына көмектесті. Аббас әулеті арасынан һарун әр-Рашид (786 — 809), Мамун (813 — 33), әл-Мутасим (833 — 42) қызметтері айрықша аталды. Кейін VIII ғ-дың ортасында мемлекет бірлігі әлсіреді. Әр аймақта Аббас тұқымдары немесе жергілікті билеуші топтар билік жүргізе бастады. X ғасырда бұйдтер, одан салжұқтар Аббас әулетін ығыстырыл шығарды да, олар тек діни тістерге ғана араласатын болды. 1258 жылы Хулагу хан бастаған моңғолдар Бағдадты басып алып, Аббас әулетін жойды. Тірі қалған әл-Мустансирге Мысыр сұлтаны Бейбарыс 1261 ж. әл-Қаһрада халифа атағын берген.1517 жылы түрік сұлтаны Сәлім әл-Мутауәккіл халифаны Стамбұлға көшіріп, кейін халифа атағы түрік сұлтандарына өтті. Аббасидтер халифаты билікке иран жері имеленушілерінің көмегімен келгендіктен оларды маңызды мемлекеттік билік орындарына қойды. Аббасидтер астанасы - Бағдат қаласы болды. Аббасидтердің Омеядтардың ерекшелігі жаулаушылық соғыстарын жүргізбеді. Халифаттың құрамына Испания , Магрибтің бірқатар аудандары шығып кетті. Византиямен үзілмес соғыс жүргізді. Феодалдық қатынастар одан әрі дамыды. Жер - мемлекеттік меншігі болды. Мемлекеттік жер иелену ірі суғару жүйелері бар Ирак пен Египетте кең қолданылды. Икталық жер бұрын мемлекетке салық төлеп тұрған жағдайда берілсе, енді әскери және азаматтық қызмет көрсететіндерге берілді. IX ғасырдан феодалдық жер иеленудің жаңтүрі –вакфтық жер иелену қалыптасты. Бұл жерлерді мемлекет немесе меншік иелері әртүрлі мұсылман ұйымдарына, мешіттерге, жеке діни тұлғаларға сыйға тартты.Халиф әскерлері бірнеше категориядан тұрды: араб тайпаларының жасағы, жалдамалылар және гулямдар. Гулямдар жасөспірім кезінен арнайы әскери тәрбиеленетін, түрік, словян, африкалық құлдардан тұратын халифтың берілген малайлары. Бірақ гулядар аз уақыт ішінде үлкен күшке айналып, өз иеліктерін халифке жеткізген дәрежеге жетті.Аббасидтер билікке халық көтерілісінің нәтижесінде келген еді. Бірақ бұлардың халық мүддесін ойламауы елде наразылыққа әкелді. 751 жылы Бұхарада, 755 жылы Нишапур мен Рейде, 776 – 778 ж.ж. Мауренахрда, 778 –779 ж.ж. Гурганда көтерілістер болды. Ең ірі көтеріліс Азербайжандағы Бабек көтерілісі. IX ғасырдың басынан Аббасидтер халифаты жеке-жеке эмираттарға бөліне бастады. Себебі: халықтардың жеке облыстардың эканомикалық даму, этникалық құрамы, мәдениеті, тілі, діні әртүрлі болды. Мемлекеттік жер иелену есебінен ірі жер иеленушілердің күшейуі, бағынышты халықтардың тәуелсіздік күресінің өсуі араб халифатының құлауына әсер етті. 

Халифаттағы    әлеуметтік   - эконмикалық   қарым – қатынас.

Византияның   Африкалық    Азиялық  аудандары, Иран, Закаыказе  елдері, Орталық  Азия , Испания, Арабтар   басып  алған уақытта   феодализмнің    алғашқы    даму   сатысында  болған    еді.  Осы уақытта  арабтардың    өзінде   феодализация   процесі   өтіп  жатқан еді.   Халифатта   феодалдық  қарым  – қатынасттар    бекітілді, бірақ   патриархалдық   және    құлиеленушілік   қоғам  әліде   сақталып   қалды, әсіресе  арабтар   дадауилері   мал  бағумен    құлдар арасында  әліде  сақталды.  Жерді  иеленуде    жоғарғы  меншік    мемлекет  болды, ол  тұрғыдарға  салық  салды  және  жержің      бөліктерін    белгілі  тұлғаларға    беруге  құқылы болды. Омейяд  тұсында   жекеменшік  етудің  негізгі  формасы  - жеке меншік  түрінде   жерге иелік  ету  болды.  Бұл   иелік  ету  бастыс  европалық     алеотқа  сәйкес  келді.  Бұл    жерлерге    арабтық  атақты   тұлғалары , және  арабтық   билігін  қолдап   өзінің  басшылық етуін    сақтап  қалған   Византиялық , Армияндық, Ирандық феодалдар   иелік  етеді.   Мұндай жерлерден    феодалдан   шаруалардың    күшін  қолдану     арқылы    өңдеу  жұмыстарын    қолдады.  Фалихаға  тиесілі    жерде  де    шаруалар    жұмыс  жасады. Мұндағы   барлық   табыс   қазынаға   түсті.  Салықтарды  мемлекеттік  төрелер    жинады. Халифатта  нақты    жасалынған      салық жүйесі   болды, және  ол    мынадай    салық   түрлерінен   тұрады: зекет   салығы  - бұл    салық   түрін   қолөнершілер,   саудамен  айналысушылар, мал   шаруашылығымен    айналысушылр    төледі, жер   салығын    мұсылмандар   ұшыр, мұсылман    еместер  - харадж  салығын    төледі). Бас  кезінде  Византия, Иран, және    басқа    жаулап    алынған    елдерге    қарағанда    салық   мөлшері   аздау   еді.  Омейяд  тұсында   салық   төлеу    мөлшері    қабылданды. Шаруаларға    өз    жерін    тастан кешуге    тыйым  салынды. Салық  төлеуде     жердің    ауданы,   өсірілген     өкімнің    түсімі   және    қалаға   жақын    орналасқандығы    ескерілді.  Мұсылман  емес    халықтардың    харадж  салығы    алынған    өнімнің    белгілі    бөлігін    төлеу    немесе ақшалай   ашынды, ал    мұсылмандардың    жер    салығы    төмендеу   еді. 700   жылдан  бастап  жер салығын    төлеуде    біршама    өзгерістер  енгізілді. Осы   өзгеріске   сәйкес  енді  жерді    шешуші  мұсылман    болса  да,   мұсылман    емес   болса  да    харадж   салығынан      босатылды. Саяси  ұйымдастырушы   мемлкетті    басқару    жүйесін    араб  мұсылмандарға    сасаүнділік    Ираннан    және     византия    мұрагерлікпен    қалдырған.   Барлық   іс   жүргізулар    араб    тілінде   өткізіледі. Араб   тілі   Батыс    Азиядан    Солтүстік    Африаға    дейінгі    аумақта    және    арабтың    Испанияда    халықаралық   тіл    болып  табылады. Мемлекетті басқарудың    жақсы   ұйымдастыруын    ол    барлық   жолдарда    пошта     станциялары    орнатылды  және     пошталық байланыс   орнады. Халифтер  азаматының    және      рухани    басқаруды    шешенді. Халифаның    билігі    мұра    арқылы    берілік    отырады.  Үлкен    мемлекетке      билік    жүргізу    үшін    жергілікті    басқаруды    орнаты. Жергілікті    билікті    Әмірлер    жүргізді, олар    әскери      ұйымдастыру    қыметтерін    атқарады. Әмірдің   екі    орынбасары    болды, біріншісі    қаражатқа   жауап    берсе,    екіншісі    кади сот    төрешісі    және    халифатының   рухани  билігінің   өкілі.  Әскерді    жинақтау   жүйесінде    өзгерістер     енгізілді. Әскер  араб    тұрғындарының    арасынан    жинақталды. Сібірлік    армия    көп    қолданылды.  Ислам    діні      жаймен     тарала   бастады,  бірақ   Х ғасырда  мұсылмандар    саны    халифатына    көбейді. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды.

Қорыта  айтқанда  Алғашқы халиф кезінде Аравияның көптеген аудандарында жалған пайғамбарлар басқарған сепартистік бүлік араб қоғамындағы тайпаның қатардағы мүшелерімен феодал ақсүйектерінің арасындағы әлеуметтік қарама -  қайшылықты көрсетті. Араб бұхарасын татуластыруда жаңа жерлерді басып алу саясаты басты құрал болды.Үлкен территорияны басып алу, одан түске байлық мүлік теңіздігінің  тереңдеуіне және араб қоғамындағы әлеуметтік қайшылықтың өсуіне жағдай жасады.Ол әсіресе, үшінші халифа -Османның кезінде қатты байқалды. Осман меюселік Омейял руынан болатын. Оның билігі кезінде жерді басып алу қолдау тауып, бар байлық ақсүйектердің қолына көшті. Хз.  Омардың халифтік кезеңінің маңызды ерекшелігі  "әскери ерекеттер" еді. Сасанидтер мен Византия империясына қарсы соғыс жүргізіп, әскери және саяси жетістіктерге қол жеткізу дегеніміз  Сирия, Ирак және Иранның Ислам әлеміне толығымен қосылуы (деген сөз алестина, Алжир мен Египет сиякды мемлекеттерді  жаулап алу барысында екі үлкен империяның Сасанидтер мен Византияның болмысын жою Хз. Омардың тұсында жүзеге асты.Дегенмен де жоғарыда аталған мерзім өтіп,  шайқас басталды Денесіне жара шыққан  Шағбе төсегінде жатып  әскерін  басқарды. Иран   әскерінің   құрамындағы    пілдер   мұсылмандарға   көп    зиян келтірді. Кахка   ибн   Әмір  ат-Темимидің  басшылығындағы  10,000  адамдық  резерв   көмекке   келіп   үлгерді.   Соғыстың   ұстасы   болған Кахка   "әр   шабуылында   ирандықтардың   бахадырларын   өлтірумен  болды.  Шайқас    толассыз    төрт    күнге    созылды.  

 

 

 

 

 

 

Сілтемелер:

 

1. Орта ғасырлар тарихы Проф. Доктор Сабри Хизметли, Шымкент 2001 ж.  60 – 70 бет. 

2. История   стран зарубежгого вастока в середыие  века М. 1957 ж. 108 бет.

3. Орта  ғасырлардағы    шығыс   елдерінің    тарихы С. Ә. Төртаев А, 2000 ж. 61 бет.

4. Книга для читеня  по  историй средных веков под редакция  С.Д.  Сказкина Ч – 1 1996 ж. 103 бет. 

5. История востока  Т.2. Восток    средние  века . Восточные литература  1995 ж. 105 -120 бет.

6. Социальная  история средных веков под. ред Е.А. Косминскова и А.Д.  Удальцова М. 1927 ж.     130 – 134 бет.

7. История востока  Василеев  Т. М. 1998 ж.  206 – 207 бет.

8. История стран зарубежный  Азий  в средние века М. 1970 ж. 157 бет.

9. История средных   веков под. ред Н.Ф. Колесницкова М. 1986 ж.  130 бет.  

    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                      Пайдаланылған  әдебиеттер тізімі:

 
1. Большаков О.Г. История халифата. В 4 – х томах. – М., Наука, 1989. 
2. Ирмияева Т.Ю. История мусульманского мира. От халифата до блистательной Порты. – Перьм, Урал ЛТД, 2000. 
3. История Востока. Т2:Восток в средние века. – М.: Восточная литература РАН, 1995. – 102-130; 222 – 224 бб. 
4. Васильев Л.С. История Востока: В 2 –х т., т. 1. – М.: Высшая школа, 1998. – 260 – 280 бб.  
5. Безертинов Р.Н. Татары, тюрки – потрясатели вселенной. – Новосибирск, 2001. 
6. Большаков О.Е. История халифата. – М: Восточная литература РАН, 2000. 
7. Босворт К.Э. История стран зарубежного Востока в средние века. – M., 1970. 
8. Гумилев Л.Н. Қиял патшалығын іздеу. – A.: “Балауса”, 1992. 
9. Cтэнли Лэн – Пуль. Мусульманские династии. – М.Т.Б., 1996. 
10. Фильштинский И.М. История арабов и халифата (750 - 1517). – М.: ИД “Муравей Гайд”, 1999. 
11. История Востока Т. III. Восток на рубеже средневековья и нового времени XVI – XVIII вв. – М.:Восточная литература РАН, 1999. – 67 – 98 бб. 
12. Видясова М.Ф. Социальные структуры доколониального Магриба: Генезис и типология. – М.: 1987. 
13. Иванов Н.А. Османское завоевание арабских стран (1516 - 1574). – М.: Наука, 1984. 
14. C.Ә. Тортаев Орта ғасырлардағы Азия және Африка тарихы. Алматы 2009 ж.  
15. Булгакова Д.А., Истаев А.Ж. Мемлекет және құқықтың жалпы тарихы. Оқу - әдістемелік құрал. Алматы 2004 ж.