Найман тайпалары

     Найман  тайпалары

     Барақ сұлтанның билігіне мойынсұнған негізгі тайна наймандар болды. Бұдан бұрын айтылғанындай, Барақ сұлтан мекендеген негізгі аудан Сарысу озенініц бойындағы жер. Сонымен бірге, Н. Неплюевтің Сыртқы істер алқасына хабарлауына қарагапда (1745 жылғы қазан), Барак сұлтанпың паймандары Қалдан-Церенге бағьтнатыи «жоңғарлармен шектес жүреді». Ал Қалдап-Цереп, сақмар қазағы Мансұр Асановтыц хабарлауыиа сәйкес, оз әскерімен бірге Ямышев бекіиісінен алты күидік жерде «Шах өзені басталатыи Қамал-Табап тауыида тұр...» Демек, Барақ сүлтанның паймандары Ертістің оң жағасыида көшіп жүрген. Мұны наймандардың Семей бекінісіпе сауда жасауға келіп жүргепі жәтте 1764 жылғы қазан айында Найман тайпасының Төртұл руыиан (қараңыз: 3-кесте) 3000 шаңырақтың жоңғар жеріне көшін барып, сопда орналасқаны..., яғни Шығыс Қазақстанның шет аймағына орпаласқаиы дәлелдейді. Барақ сұлтанның қарамағында наймандардан басқа Арғыи тайпасы Атығай руыиың кейбір қауымдары болған. Әбілмәмбет ханның ұлдарының бірі Әбілпейіз сұлтаниың қарамағындағы Найман тайпасының Қаракерей руы Қаратал алқабында (Жетісу М. М.) көшіп жүрген. Бұл ру Іле өзенінде қытайлармеи сауда жасаған.

Орта  жүз хандарының бірі Күшік ханның қарамағындағы Найман тайиасыныц көптеген руы жоңғарлармен шектес (Қазақстанның шығысында, Ертіс бойында) көшіп жүрген. Мұндағы наймандардың саны құжатта (1745 жылғы қазан) былай көрсетілген: «3 он мыңшаңырағы бар пайман халқы ұлы мәртебелі сізге ант беріп, құран сүйді». Ағылшын көпесі Гоктің жазбасыида (1742 жылғы маусым) Қонақай батыр (ақсақал) басқаратын Найман руының Елек бойында, «нақ елек тұзы шығарылатын жерге жақын маңайда...» көшіп жүретіні айтылған. Қонақай батырға бағынышты Найман болысы туралы басқа бір құжатта да айтылады. Әбілмәмбет ханның ұлы Әбілпейіз сұлтан наймандар арасында беделді адам болды.

Негізінен Қаратал өзенінің бойында сол аттас алқапта көшіп жүретін саны коп әрі ықпалды Қаракерей руы әлгі сұлтанның қарамағында болды. Жоңғарларды талқандаған кезде Оңтүстік-Шығыс Қазақстан шегіне басып кірген қытайлар қаракерейлерге көрші болған еді. Қаракерейлер қытайлармен жанжалға бармай, олармен Іле өзенінде сауда жасасты. XVIII ғасырдың екінші жартысындағы кейбір құжаттарда Орта жүз қазақтарының орыс әкімшілігіне адал болып, «қытайлар жағына онша ықылас білдірмейді» делінген. Алайда халықтар арасындағы жатсынушылық та жиіжиі болып тұрған құбылыс. Мысалы, 1764 жылғы тамыз айында Абылай сұлтанға барғаи М. Арапөвтың жазбаларына қарағанда, Найман тайпасы Төртұл руының 3000 шаңырағы қыстау үшін «жөцғар жеріне» (Ертістің оң жағасы, оны бұрыи жоңғарлар басып алып, кейіннен қуып шығарылған М. М.) көшіп кеткен де, бұл Абылай сұлтан ды ренжіткен. Капитан Андреевтің «Суреттемесінде...» жазылғанындай, наймандар Ертісті бойлай Семей бекіиісінен төмен қарай мына жерлерге орналасқан: 2-Наймаішың Қаракерейлері (Қаракерей руы М. М.) Тоқымбет, Ақымбет, Сыбан, Мұрын, Байжігіт, Қыржы, Байғана, Бегімбет, Ақсеміз, Болатшы, Тұзақшы, Төртуыл, Садыр жәие Қожамбет болып боліпеді. Қоныстары Шыңғыстауда. 4-Матай (Матай руы М. М.) Кешке, Шошқа, Бәкі, Самай, Қожанқұл, Қарауыл, Жасық, Қаптағай, КидіЕменалы, Қайнар, Қуантай жәие Тентек үрпақтарына болінеді.

Қоныстары Шыңғыстаудың арғы тау-тастары жағында, Бестамақ және Қызайелі алқаптарында, ал алыстағы Тентек, Құнантай рулары өз ақсақалдарымен бірге Ертіс бойында, тура Төменгі жартастағы Барашков станицасы тұсында көшіи жүреді. 5-Бура-Найман (найман тайпасының Бура руы М. М.)Таздар, Алтыбай, Жағатай, Қөңдыбай, Дүрбеуіл, Байғозы ұрпақтарыиа боліпеді. Қоттыстары Семей бекінісінен Ертіс озені бойымеи томен қарай, Долонский форпостысыиаи бастап аралдар мен жайылмаларда. 6-Терістаңбалы болысы (Терістацбалы руы М. М.) Қонақ, Шелек, Ақтағыс, Шүрейіт, Қожагелді ұрпақтарына бөлінгеп. Тура Долонский форпостысыпыц тұсыпда, Ертіс өзені бөйында коптіп жүреді. Петропавл бекінісіиеп Преснегорьков бекінісіне дейінгі Горькая шебі төңірегінде небәрі бір-ақ Найман болысы мекендеді: 4-Садыр (Садыр руы М. М.) Тоң, ІІІүйе, Сарыжетім, Малатай-Қарлығаш және Жаршы ұрпақтарына бөлінеді. Қоныстары Бұқан, Құқан өзендері маңында, сондайақ Сарысу өзені мен Нұра озеніпің бас жағына да шығады.

Г. Волконскийдің наймандар туралы мәліметтеріпде мынадай деректер бар: «Найман руының алты атасында 35000-дай шаңырақ бар. Барлық уақыттағы қоныстары Ертіс өзенінің бөйымен Қожаи-Қайнақ бекіиісі тұсында және Тарбағатай тауларында, қытай шекарасы жағында. Бағаналы найман руының бір атасында 9000-дай шаңырақ бар. Жазғы жайлаулары Есіл өзеиіиің бас жағы, қыстаулары Торғай өзеиі, Ақкөл, Жыланшық өзенінің сағасы маңайында. Бағаналы найман руыпың он екі атасыпда 6000-дай шаңырақ бар. Жазғы жайлаулары Торғай, Есіл озендерінің бас жағында, ұлытау, Кішітау мацыпда және Мұрын тарағай, Сандық Кескен алқабында. Қыстыгүні Қарөзек өзенінің Сырдарияға ағатын бойындағы Қарақұмнан Қарабадал Қармақшы зиратының маңып, Қуаңға қараған Ақшабел жазығында және Сырдария үйінділеріпе дейіп қыстайды. Найман руыпың төрт атасыида 4000-дай шаңырақ бар. Олар иегізіиен Бұхарада қоныстангап».