"Мужыцкая праўда" як крыніца вывучэння палітычных і прававых поглядаў Кастуся Каліноўскага

У цэлым жа Каліноўскі ўвесь час звяртаецца да рэлігіі і веры, да імя Бога:

Першы нумар "Мужыцкай праўды": "Мы самі можам пісаць…  такую праўду справядлівую, як Бог  на небе".

Другі нумар: "Каб  растлумачыць людзям, у чым праўда, я пішу ліст, а пісаць буду, як Бог  і сумленне скажа…".

Трэці нумар: "Толькі, дзеці, адважна, таму што з намі Бог  і праўда, а калі мы з Богам, то з намі ваяваць цяжка, бо сіла Божая  вялікая, а народа шмат".

І нават калі сам Каліноўскі не быў праўдзіва  вернікам, што, зрэшты, не абавязкова, зразумела, што просты селянін заставаўся ў большасці хрысціянінам, і менавіта на яго арыентаваны сталы зварот да Бога, паўторы, што Бог дапаможа, а таксама звароты да тэксту Бібліі і месцамі амаль пропаведзі ў газеце:

"Калі Бог,  стварыўшы чалавека, даў яму душу, то не для таго, каб ён жыў, як сабака, на гэтым, а на тым святле знікаў на павекі стагоддзяў у агнях пякельных, - а для таго, дзеці, каб ведаў закон Божы, ведаў свайго Бога, ведаў сваю веру і заслужыў шчасце нябеснае. Калі сын божы прыйдучы на гэта святло, усталяваў праўдзівую веру і за гэту веру трываў хросныя пакуты, то… для таго, дзеці, Бог найвышэйшы трываў за нас, каб закон яго быў ужо вечны, ніхто не смеў змяніць, а мы з цэлай сілы трымаліся за яго".

Зварот жа і  барацьба менавіта за вуніяцтва служыла  нацыянальнай ідэі, умацаванню самасвядомасці менавіта беларуса. Звычайнай у той час была палітыка запісваць праваслаўных у рускія, а каталікоў - у палякаў, так што свая вера, вуніяцтва, дапамагала даказаць, што існуе і яшчэ адна нацыя, беларуская, раўнацэнная астатнім. Да таго ж свая вера аб'ядноўвае народ, гуртуе яго і ў дадзеным выпадку дапамагае самаму народу ўспомніць ці нават усвядоміць сваю індывідуальнасць.

Падчас паўстання  Каліноўскі сачыў за тым, каб адкрываліся  ўніяцкія храмы і ўніяцкія святары  з паствай маглі вольна вызнаваць сваю веру. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2.3 Пазыцыя Кастуся  Каліноўскага да  дзяржаўнага ладу

У публіцыстыцы Каліноўскага сур'ёзная ўвага звернута на дзяржаву. Добра разумеючы ролю дзяржавы ў сучасным яму прыгонніцкім грамадстве, ён злучаў вызваленне сялянства, усіх працаўнікоў з пераходам дзяржаўнай улады ў рукі народа. Пра прызначэнне дэмакратычнай улады ў новым грамадстве ён у чацвёртым нумары "Мужыцкай праўдзе" пісаў так:

"Для таго, каб была справядлівасць і  праўда на святле, а злыя людзі  не сваволілі і гвалты іншым не чынілі, маецца ўрад, якое збірае падаткі, уладкоўвае школы, вучыць кожнага жыць па праўдзе, усталёўвае суд; а калі што не дапамагае і робіцца несправядлівасць, тое наймае войска і такім чынам засцерагае кожнага ад бяды і спусташэнні. Вось для чаго ўрад трэба. І як добры слуга глядзіць за дабром гаспадарскім і слухаецца свайго гаспадара, так і добры ўрад павінен клапаціцца пра шчасце людзей, слухацца народа і рабіць так, як народа лепш. І не дзіўна, таму што не народ існуе для ўрада, а ўрад для народа".

Вышэйшая мэта дэмакратычнай дзяржавы, паказваў Каліноўскі ў "Лістах з-пад шыбеніцы", - клопат пра інтарэсы народа: "А ўрад наша павінна быць да ўсяго чулым, каб  наймалую магчымасць выкарыстоўваць для  народнай выгоды".

Каліноўскі ўвесь час крытыкуе існае становішча рэчаў, даказвае, што "Маскаль", маскоўскі ўрад і цар, не думае пра народ, думае толькі пра тое, каб абадраць народ, зарабіць на людзе пабольш. У чацвёртым нумары Каліноўскі тлумачыць несправядлівасць усёй сістэмы ўлады, даказвае, што гэта не службоўцы на месцах дрэнныя і дзяруць народ, а ўсё ідзе ад цара. Сяляне доўга верылі ў справядлівага цара-бацюшку, прыпісваючы ўсе злачынствы і здзекаванні мясцовым службоўцам, пра злоўжыванні якіх далёкі цар-бацька проста не ведае, бо калі б пазнаў, то неадкладна прыняў бы меры. Гэту веру і імкнецца разбурыць Каліноўскі, паказаць праўдзівае становішча спраў:

"Урад - гэта  зусім гэтак жа, як чалавек.  І як у чалавека ёсць галава  для таго, каб думаць, а рукі  і ногі, каб рабіць так, як  задумаў, так і ва ўрада ёсць цар, каб кіраваў, і службоўцы ва ўсіх месцах і мястэчках, каб рабіць, як цар захоча. Таму ў чалавека, калі галава задумае дрэннае, то ногі і рукі дрэннае зробяць, так ва ўрадзе калі цар здзекаванняў захоча, то службоўцы будуць здзекавацца. А таму відаць, што абдзіранне, якое ў нас адбываецца, не ад таго, што ў нашым краі няма людзей, здольных да чынавенства, гатовых і жыццё сваю аддаць за народ, а ад таго, што цар такіх людзей у Сібір высылае, а за нашы грошы прызначае службоўцаў гэтых, што толькі самі над людзьмі здзекуюцца, іншым дазваляюць здзекавацца і Бога не баяцца. Такі службовец не давядзе ўжо да розуму - ён, калі і няма загада цара, то сам прыдумае спосаб, як абадраць бедны народ".

У "Лістах з-пад  шыбеніцы" Каліноўскі ўспамінаў стары добры час, час Рэчы Паспалітай, калі жылося лепш:

"Урад польскі, калі правіла намі, не браў з нас рэкрута, не адрываў народ ад дзяцей, ад бацькоў ды і ад зямлі роднай і не гнаў кудысьці на край святла, каб пачынаць няволю, выціскаць слёзы і праклёны на душы нашы. Урад польскае калі брала з нас падымное, тое не ўводзіла такіх конскіх падаткаў на душы нашы, якія толькі Богу прыналежаць. Урад польскі, маючы Бога ў сэрца, не ўпісала нас у схізму, у якой толькі за цара ды за цара маліцца трэба, як калі б цар быў Богам на святле, а вера казне прыналежала".

Праўда, далей  ён зрабіў абмоўку: "адно скажу па чыстай праўдзе - што калі нам пад  польскім урадам не зусім было добра, то як маскаль стаў намі кіраваць, зрабіў ён для мужыкоў сапраўднае пекла  на гэтым святле".

Каліноўскі не жадаў адраджаць мінулае, ён ведаў, што і тады ўсё было не так добра, не так, як яму жадалася б. Па словах Ратча, "Ён жадаў бачыць Літву не з адноўленымі на новы лад старымі шляхетными традыцыямі, але Літву, якую ён мог бы перастварыць з усеагульным раўнаннем мае рацыю і станаў, на новых пачатках камуністычных броднікаў, прапаведуемых Герцэнам і Каліноўскім." 

І сам Каліноўскі казаў:

"Дзяржава, якое  які будуецца, мае сувязь з  даўнімі традыцыямі, але прымае  да ўвагі сённяшні стан народа, прымае да ўвагі вынікі яго думкі."

Якім жа жадаў  бачыць новую дзяржаву Каліноўскі? Прааналізаваўшы крытыку маскоўскага  парадку, можна зрабіць выснову, што правільная дзяржава, гэта такое, дзе:

1. ўсё грамадзяне вольныя і роўныя, няма прыгонных і беззямельных сялян;
2. замест рэкрутчыны існуе абавязковая для ўсіх вайсковая павіннасць з невялікай працягласцю службы;
3. невысокія падаткі, якія ідуць на выгоду народа і дзяржавы, а не ўтрыманне цара і верхавіны грамадства;
4. існуе раўнапраўе спавяданняў і нацыянальнасцяў;
5. ёсць праўда і справядлівасць у судзе;
6. у чалавека ёсць упэўненасць у сваёй абароненасці, у тым, што яго не пакрыўдзяць;
7. справядлівая навука ў школе, якая вучыць жыць без крыўды іншага;
8. урад у такой дзяржаве думае пра людзей, каб яны маглі жыць шчаслівей.

Рэалізацыю падобнай дзяржавы Каліноўскі пачаткаў адразу ж пасля пачатку паўстання:

"Зямля вольна  даецца ўсім мужыкам, таму што  гэта іх зямля ад дзядоў-прадзядоў,  за гэту зямлю, нікому не  трэба адпрацоўваць паншчыны і чыншаў ніякіх нікому плаціць падушнага больш плаціць не будзе, а толькі падымное, як калісьці плацілі, рэкрутаў больш не будзе, а ўсе мужыкі, і паны, і мяшчане, кожны адслужыць тры гады і зноў вольны. Уніяцкія касцёлы, што маскалі забралі, аддаюцца назад уніятам, і хто жадае, мае права хрысціць дзяцей па-ўніяцку і да ўніяцкіх ксяндзоў ісці на споведзь і па-старому Богу маліцца, як яшчэ бацькі нашы маліліся".

Адзін з галоўных прынцыпаў - усеагульная роўнасць. Аргументуючы прынцып роўнасці ў другім нумары "Мужыцкай праўды", Каліноўскі звяртаецца да Бібліі:

"Калі Бог  стварыў усіх людзей вольнымі  і ўсім даў аднолькавую душу, тое адкуль жа гэта ўзялося,  што адзін лайдачыць ды і  над людзьмі здзекуецца, а іншы, бедны, паншчыну служыць ці чыншы ў казну плаціць?"

Ідэі пра роўнасць, раўнапраўе часта гучаць у творах Каліноўскага:

"Аб'яўляючы  прынцып раўнапраўя ўсіх станаў  і спавяданняў, без крыўды чыёй-небудзь  уласнасці і волі сумлення, заклікае  да адзінства працы ўсё без  выключэння пласты польскага  грамадства".

"Гэта барацьба  святая, яна за цэласнасць распаласаваных тваіх земляў, за ўласнасць бяздольных у сваім імі па бацьку сыноў, святая кроў, гераічна разлітая за волю і роўнасць усіх спавяданняў, традыцый і моў тваіх братоў!"

Больш падрабязна жаданні Каліноўскага выкладзены ў  газеце "Голас з Літвы", ад 19  сакавіка 1863 гады:

"Раўнапраўе  народнасцяў, станаў, спавяданняў  - гэта імкненне, складзенае ў  глыбіні сэрца ўсяго народа, імкненне  моцнае, якое стала моцнай воляй…

Мы жадаем, каб  кожны шанаваў Бога, як яму кажа ўласнае сумленне…

Мы жадаем, каб  кожная мова развівалася па ўласнай жыццёвасці: і літоўскі, і беларускі, і маларускі, і польскі…

Мы жадаем, каб  кожны меў роўныя правы на ўласнасць, на службу, на працу, каб усё атрымалі і ніхто не страціў..."

Такім чынам, раўнапраўе дакранаецца рэлігій - у Маскоўскай Імперыі пераследваліся каталіцтва і юдаізм, народнасцяў, ці нацыянальнасцяў разам з нацыянальнымі мовамі, традыцый, мае рацыю ўласнасці, службы, працы - у сутнасці, гэтыя становішчы супадаюць з Канстытуцыяй цяперашняй Рэспублікі Беларусь, прынятай больш чым праз сто гадоў пасля Каліноўскага.

Выступаў ён і за роўнасць саслоўяў, адмену прывілеяў  шляхецтва, ці дваранства. З іншага боку, Я. Гейштар успамінаў:

"Ён [Каліноўскі] лічыў, напэўна, што далей пасля  надавання зямлёй ужо будзе  толькі народ без розніцы дваранства і народа - польскі народ".

Жадалася б  яшчэ спыніцца на пытанні незалежнасці, суверэннасці Беларусі, ці Літвы, як часта  звалі яе ў той час, і ўзаемаадносінах  з суседнімі народамі. Паколькі сам  Каліноўскі не згадвае пра планы  на будучыню, звернемся да ўспамінаў сучаснікаў, якія ў адзін голас кажуць пра імкненне да незалежнасці новай рэспублікі.

У "Звестках пра  польскі мяцеж 1863 г. у Паўночна-заходняй Расіі", напісаных па даручэнні  М.М. Мураўёва генерал-маёрам В.Ф. Ратчэм, падчас паўстання які служыў памагатым начальніка артылерыі Віленскай ваеннай акругі, напісана:

"Кастусь Каліноўскі  з настроем герэенаўскай школы на чале асоб з чырвоных літвінаў настойліва праводзіў ідэю пра самастойнасць Літвы".

І ў іншым  месцы, больш падрабязна:

"Каліноўскі стаяў уважлівым вартаўніком інтарэсаў Літвы і адстойваў, каб сродкі і сілы Літвы зусім не ішлі б на справу Царствы Польскага. Літаў, казаў ён сваім інтымным, павінна скарыстацца разладам паміж Расіяю і Польшчай і зрабіцца самастойнай".

Не толькі царскі генерал, таварыш па паўстанні Я. Гейштар заве Каліноўскага нават сепаратыстам:

"Гэта была  натура гарачая, але дакладная,  без наймалой крывадушнасці. Аддадзены  душой і сэрцам люду і айчыне, але крануты крайнімі тэорыямі, прытым літоўскі сепаратыст і на словах крыважэрны дэмагог".

Пра тое ж  успамінае і Ю. Яноўскі: "Адносіны Літвы і Польшчы разумеў толькі як федэратыўныя - з поўнай незалежнасцю Літвы".

Але імкненне да незалежнасці зусім не азначае дрэннага стаўлення да суседзяў. Хутчэй, наадварот, Каліноўскі імкнецца да Федэрацыі славян, звязу незалежных і раўнапраўных дзяржаў. Праўда, у "Лістах з-пад шыбеніцы" ён дае рэзкую характарыстыку рускаму народу:

"Не будзем  казаць, з якіх народаў адбыліся  маскалі, братэрствы там не  шмат знойдзем, рабства манголаў, ды і цароў маскоўскіх зусім забіла ў гэтым народзе ўсякую памяць пра волю і зрабіла з яго людзей паганых, без думкі, без праўды, без справядлівасці, без сумлення і без боязі Бога".

Але гэта - адзінкавы  выпадак, і, можа быць, тут Каліноўскі пісаў усё ж пра ўрад маскоўскім, а не пра народ, таму што ў "Сцягу волі" ён жа піша:

"Народ маскоўскі  ўздрыгвае ад нашай векавой  крыўды. Ён вольным братам нашым,  а не прыгнятальнікам быць  жадае і адказнасць перад нашчадкамі  за наша жалезнае рабства рашуча  ўскладае на гатовы пашча царызм".

І ў "Звароце  з заклікам паднімацца на вырашальную  барацьбу" ад 6 ліпеня 1863 года кажа пра  тое ж:

"Добрасумленны  сын Масквы абараняе сёння  гонар свайго народа ва ўласнай  айчыне".

Таксама Каліноўскі разумее неабходнасць звяза з  Польшчай, пра што піша ў "Гісторыі паўстання народа польскага 1863 і 1864" Б. Ліманоўскі:

"Кахаў ён  Польшчу, лічыў, што ўнія з  ёй была гістарычнай неабходнасцю, і што і далей яна застанецца  такой неабходнасцю, але ў той  жа час раўніва адстойваў поўную роўнасць і самастойнасць Літвы".