"Мужыцкая праўда" як крыніца вывучэння палітычных і прававых поглядаў Кастуся Каліноўскага

"Цар, з  сенатам пагаварыўшы, як прайшла  трывога, так і абвясціў у  тэксце волі маніфест, а ў маніфесце  загадвае мужыкам служыць да  пары паншчыну стара, а па-новаму заплаціць больш грошай у казну на пісарчукоў, пасроднікаў ды і чорт іх ведае на што. Судзіце ж самі, хіба не ашукваюць вас?"

Пазней, царскім  указам ад 1.03.1863, ізноў жа фармальна, сялянам Віленскай, Гарадзенскай, Ковенскай  і Менскай губерняў і ў інфлянскіх паветах Віцебскай губерні "аддалі" і зямлю, але зараз гэту зямлю трэба было ў абавязковым парадку выкупляць за надмерна высокі кошт. Аформіўшы пазыку, селянін заставаўся павінен слоік гадоў на пяцьдзесят наперад. Вось як пра гэта піша Каліноўскі ў сёмым нумары сваёй газеты:

"Абяцаў нам  цар зямлю. Службоўцы, попы ды маскалі, усё ў адзін голас ашуквалі нас, што цар нам шчыра думае даць волю, Справядлівую Волю. І слухалі мы цара. Казаў ён нам яшчэ два гады служыць паншчыну, і паншчыну мы адпрацоўвалі. Загадаў цар рэкрута, далі мы яму і рэкрута, а самі мола глядзелі, як нашых сыноў і братоў на край святла пагналі. Накінуў нам падушнага - плацілі мы падушнае за жывых і памерлых, за дзяцей ды за старцаў нямоглых, - плацілі мы земскую павіннасць ды ўсякія зборы, плацілі на пасродніка, на кіраванне, старшынам, пісарчукам, акруговым, асэсарам - ды Бог ведае каму не плацілі, - ды ўсё не пыталі, куды ідуць нашы грошы. Усе нас крыўдзілі ды ўсё абдзіралі; біў нас наймоцны, крыўдзіў найбагаты - а на тое не было справядлівасці. Мы ўсё маўчалі ды слухалі, усім кланялісь, за ўсё плацілі, усё трывалі, чакаючы канца, таму што спадзяваліся Справядлівай волі, спадзяваліся, што дадуць вольную зямельку ды ў падушным справядлівы падатак будзе. Замест таго, каб аддаць нашу зямельку, ды якую ж зямлю? Гэту, што ад дзядоў-прадзядоў крэўнай працай дзесяць разоў ужо зарабілі і адплацілі. За гэту зямлю цар загадвае чыншы плаціць у казначэйства. Ды якія ж чыншы? Якія ўздумаецца пастанавіць службоўцам ды суднавым крывапіўцам, ды яшчэ з кожным годам усе вялікія і вялікія".

Не пра гэта марыў Каліноўскі, ён жадаў "раздаць усю пазямельную ўласнасць сялянам". Дадзеная думка ў розных варыянтах шматкроць паўтаралася як самім Каліноўскім, так і тымі, хто добра ведаў яго погляды. Па словах Ратча, "ён [Каліноўскі] жадаў аддаць усю зямлю сялянам".

Ён марыў пра тое, каб мужыкі "ніколі, ніякі, нікому… паншчыны не служылі і ніякага чыншу ў казну не плацілі, каб на павекі стагоддзяў народ наш быў шчаслівым і шчаслівым".

Адзіным шляхам ажыццяўлення гэтай мары Каліноўскі бачыў паўстанне. Прычым паўстанне  менавіта народнае, шляхту, дваранства, ён успрымаў як дапаможны элемент, нават неабавязковы. Па словах Ю. Грабца, Каліноўскі казаў: "Паўстанне павінна быць чыста народным - шляхта, паколькі яна з намі не пойдзе, няхай гіне - тады сялянская сякера не павінна спыніцца нават над калыскай шляхецкага немаўля" .

Пра тое, што  народ можа перамагчы, пра сілу народа, Каліноўскі піша ў першым жа нумары "Мужыцкай праўды":

"Мужык, пакуль  зможа трымаць касу і сякеру, абароніць сваё і ні ў каго ласкі прасіць не будзе".

За адмаўленне ролі шляхты і ўзнясенне ролі народа Каліноўскага звалі "халопаманом". Каліноўскі не адмаўляў цалкам магчымасць удзелу шляхты ў паўстанні, але не ў сваіх паветах, а толькі ў тых атрадах, дзе шляхцічаў не ведалі. Да гэтага ж рыхтаваў сялян Каліноўскі і праз сваю газету:

"А калі  паны захочуць трымацца з намі, то шлях робяць па святой  справядлівасці: таму што калі  інакш - чорт іх пабяры!".

Па ўспамінах  Ю. Гейштара, "…пры першым знаёмстве даказваў мне, што ўдзел шляхты і абшарнікаў у паўстанні не толькі не трэба, але і шкодна. Люд сам заваюе сабе незалежнасць і запатрабуе ўласнасці ў абшарнікаў. Як літасць, дазваляў шляхце станавіцца ў паўстанцкія шэрагі, аднак не ў сваіх паветах, а там, дзе іх, шляхцічаў, не ведаюць! Па праўдзе кажучы, Каліноўскі жадаў, каб люд вялікадушна прабачыў шляхце злачынства мінулага, але калі б яна і загінула, яе сустрэла б толькі заслужаная кара і краіна нічога б ад гэтага не страціла".

Гейштар таксама спрабуе растлумачыць такое стаўленне да шляхты яе няведаннем, сам ён лічыў дваранства асноўнай рухальнай сілай паўстання, без якой усё скончылася б на працягу трох дзён. Па яго словах, Каліноўскі "занадта сурова судзіў пра шляхту, ведаючы яе больш з вельмі дэмакратычных часопісаў і рускіх пісьменнікаў, чым з жыцця".

З іншага боку, асноўная розніца паміж шляхтай і сялянствам па меркаванні Каліноўскага - гэта тое, што шляхта абараняе сялян і краіну, а селянін апрацоўвае за абарону сябе і сваёй уласнасці зямлю шляхты. Калі ж служыць будуць усё, то розніца сатрэцца. Вось як апісвае Каліноўскі гісторыю ўзнікнення паншчыны ў другім нумары "Мужыцкай праўды":

"Але ў суседстве  з намі жыў Немец і Маскаль.  Аднаму наша багацце калола вочы - каб іх так калаццё схапіла, ды і жадалі нас сагнаць з нашай радзімы. Трэба было абараняцца, так Кароль кажа: "Ідзём абараняць", а тут не ўсё ідуць, ды і мала нашых пахабна. Выгналі то Маскаля і Немца - але каб жонкі ды і дзеці гэтых, што хадзілі на вайну, мелі, завошта жыць, так Кароль наш і напісаў такое права: Гэтыя, што не жадаюць ісці абараняць сваю зямлю, шлях апрацоўваюць поле гэтым, што ваююць за волю і шчасце ўсіх". І так было доўга: адны абаранялі край, усё хадзілі па войнах, а іншыя то аралі, то сеялі, то касілі, то ціснулі. Адтуль і з'явілася паншчына".

Каліноўскі выступае супраць захопніцкіх войн, ён выступае толькі за абарону сваёй зямлі  ад пагрозы, прычым заклікае абараняць  краіну ўсё насельніцтва, першым чынам  народ. Тады, лагічна, па-першае, памяншаецца тэрмін службы. Каліноўскі нават усталёўвае гэты тэрмін - тры гады, і адпадае неабходнасць у апрацоўцы нечай зямлі, прыходнай у заняпад з-за адсутнасці гаспадара. Па-другое, калі служаць усё, тое знікае прывілеяванае саслоўе "абаронцаў". Па-трэцяе, знікае неабходнасць рэкруцкіх пабораў, супраць якіх выступаў і Каліноўскі, і народ, і адсутнасць рэкрутчыны лічыў адным з умоў волі.

"Працуе бацька  цяжка на дзіцятка све, гадуе маці сына, ночачкі не спіць, а цар, сабачая яго вера, як гэты воўк, падкраўшыся, загадае лавіць, у путы закуць і гнаць ад радні далёка…

За тое, што  мы яму дваццаць пяць гадоў на войнах які служыцца без чалавечай ежы  і адзежы, мала таго, што не дае  дваранства, але… не дае нават кавалка  зямлі, каб мог, хоць бы і цяжкае гора ператрываўшы, дамагчыся спакойнай смерці. Праслужыўшы дваццаць пяць гадоў ды і клунак узяўшы, ісці жабраваць."

Думка пра надаванне  сялян бясплатнай зямлёй за службу і адмену рэкрутчыны неаднаразова выказваецца  Каліноўскім.

У пятым нумары ён успамінае мінулае, калі за службу давалася дваранства і зямля:

"Памятаюць  яшчэ нашы дзяды, распавядаюць  яны, што ў іх час мужыкі  рэкрутчыны і не ведалі. Было  войска, гэта праўда, але ўсё войска  было са шляхты, а калі мужыкі  часам і жадалі ісці на вайну,  так адразу ж з іх здымалі званне мужыка, ды і паншчыну і ўсю вёску рабілі шляхтай. Вось так у нас і рабіліся гэтыя ваколіцы шляхоцкія. Так за тое, што чалавек ішоў на вайну, абараняў сваю радзіму, то ўлада польская давала зямлю, давала волю, давала шляхецтва…"

У другім нумары "Мужыцкай праўды" Каліноўскі ўспамінаў і нядаўняе мінулае, паўстанне Тадэуша Касцюшкі 1794 гады, калі Паланецким універсалам ад 7.05.1794 прыгонным сялянам Рэчы Паспалітай давалася асабістая воля (пры ўмове разліку іх з абшарнікамі і выплаты дзяржаўных падаткаў), памяншалася паншчына, з боку паўстанцкай улады сялянам дэкларавалася абарона ад самаўладства абшарнікаў. Пасля паўстання рэформа была адменена, сялян прымусілі вярнуцца да ранейшых парадкаў. Каліноўскі не расчыняў усёй сутнасці рэформы і барацьбы рэакцыйных элементаў супраць яе ўводзін, ён паспрабаваў перадаць усё адной ёмістай і зразумелай народа фразай, прыпісаўшы яе непасрэдна Касцюшцы:

"А Касцюшка  і кажа: "Калі мужыкі жадаюць  ужо самі абараняць сваю зямлю,  то хай жа не служаць паншчыны ды і не плацяць у казну чыншу за зямлю!" Ад гэта справядлівасць!"

І Каліноўскі заклікае народ адваяваць сабе зямлю, вярнуць  тое, што прыналежала дзядам і  прадзядам, а потым, пры неабходнасці, абараняць ад агрэсіўных суседзяў, калі спатрэбіцца. Але гэта - потым, зараз жа галоўнае - паўстанне, пра які ён часта піша ў сваёй газеце:

"Калі будзе  вайна з маскалём за нашу  волю, то тады трэба ўсім ісці  на вайну супраць маскаля".

"Няма чаго  чакаць ні ад каго, таму што  толькі той жне, хто пасее.  Так сейце ж, дзеці, як прыйдзе пара, поўнай рукою - не шкадуйце працы, - каб і мужык быў чалавекам вольным, як ёсць у цэлым свеце. Бог нам дапаможа!"

І, нарэшце, непасрэдны заклік да паўстання:

"Падумайце  добра, так, памаліўшыся Богу, станем дружна разам за нашу  волю! Нас цар ужо не ашукае - не падвядуць маскалі! Няма для іх у нашых сёлах ні воды, ні хлеба - для іх мы глухія і нямыя і нічога не бачылі і не чулі. А пакуль што яшчэ пара, трэба спяшацца нашым хлопцам спяшацца з віламі ды з косамі там, дзе дамагаюцца волі ды праўды - а мы, іх бацькі і жонкі нашы, пільнаваць будзем ды апавяшчаць, адкуль на іх цягне нячыстая маскоўская сіла, ды ад душы дапамагаць усякімі спосабамі дзецям нашым, што за нас пойдуць біцца. - А будзе ў нас воля, які не было нашым дзядам ды бацькам."

І адразу пасля пачатку паўстання, у першым жа Маніфесце, сялянам аддавалася зямля ім дзядоў і прадзядоў без нейкага ні было выкупу.

"1. З сённяшняга  дня ўсе сяляне і іншыя жыхары, якога б яны ні былі паходжанні  і веры, з'яўляюцца вольнымі, як  старапольская шляхта.

2. Польскі Нацыянальны  ўрад аддае аселым сялянам,  прыгонным і казённым, на вечныя  часы ў поўнае валоданне без  падаткаў і выкупаў тую зямлю,  якая ў іх была да гэтага  часу, а ўсе распараджэнні маскоўскага  ўрада адмяняе, таму што гэта  зямля польская, а не маскоўская.

3. За гэта  сяляне абавязаны, як шляхта, абараняць  польскую краіну, грамадзянамі якой  яны з'яўляюцца з сённяшняга  дня.

4. Парубкі, адстаўныя салдаты і ўсё неаседлыя, якія толькі пойдуць абараняць польскую краіну пра маскалёў, атрымаюць самі ці іх сем'і ва ўзнагароду надзел зямлі самае меншае памерам тры моргі…"

Гэты Маніфест Каліноўскі абвяшчаў сам і нагадваў абвяшчаць усім паўстанцкім атрадам, якія знаходзіліся пад яго пачаткам, і не толькі абвяшчаць, але і сачыць, каб сяляне атрымлівалі зямлю.

Каліноўскі справай  пацвердзіў свае перакананні. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2.2 Станаўленне да  рэлігіі ў "Мужыцкай  праўдзе"

Воля, па Каліноўскім - свая зямля, невысокія падаткі, абарона  толькі сваёй краіны, нядоўгая служба ў войскі, і - свая рэлігія, свая вера.

Такой верай для беларускага мужыка з'яўляецца уніяцтва.

"Не адзін  ужо, можа, пазабываў, што бацька  яго быў праведнай уніяцкай  веры, і ніколі ўжо не ўспомніць  пра тое, што звярнулі яго  ў схізму, у праваслаўе, што ён  сёння, як той сабака, жыве без  веры і, як сабака, здохне на радасць чарцям у пекле!!! - падкрэсліваў Каліноўскі. - Эх, дзеці: бяда такому чалавеку! А калі мы будзем так паступаць з Богам, так што ж Бог Усявышні з намі зробіць? Пашле ў пекла на вечныя пакуты, будуць чэрці душу нашу на кавалкі рваць, а смала ў чэраве кіпець будзе. Пазнаеш тады, што такое ліха, але ў пекле позна ўжо будзе, не ўпросіш тады ўжо справядлівага Бога, і пакутам тваім ніколі канца не будзе".

А далей Каліноўскі прама паказваў беларускім сялянам  на крыніцу і чыннік будучых пякельных пакут: "Нарабіў нам такой бяды, дзеці, цар маскоўскі. Гэта ён, падкупіўшы шматлікіх папоў, загадаў у схізму запісаць нас, гэта ён плаціў грошы, каб мы толькі пераходзілі ў праваслаўе, і, як той антыхрыст, адабраў у нас нашу праведную ўніяцкую веру і загубіў нас перад Богам навекі, а зрабіў гэта для таго, каб нас без канца рабаваць, а Бог справядлівы не змілаваўся над намі".

Але ёсць і выйсце: "Гавораць людзі, што святы бацька прама з Рыма даслаў да нас сваё блаславенне (але маскаль яго затрымоўвае), кажуць, што дашле і ксяндзоў, якія будуць прымаць ва ўніяцкую веру. Тады, дзеці, хто толькі верыць у Бога, сына яго і святога духу, няхай адразу ж пакідае схізму і пераходзіць у праўдзівую веру дзядоў і прадзядоў. Таму што хто не пяройдзе ва ўнію, той застанецца схізматыкам, той, як сабака, здохне, той на тым святле пякельныя пакуты трываць будзе!".

Сваю гарачую  пропаведзь у абарону ўніяцкай царквы, якая склала ўтрыманне шостага нумара "Мужыцкай праўды" каталік Каліноўскі падпісаў так: "Гэтага ад душы вам жадае ваш брат, такі ж самы ад дзядоў-прадзядоў мужык, як і вы, але яшчэ ўніяцкай веры - Яська-гаспадар з-пад Вільні".

Да уніяцтва Каліноўскі звяртаецца і ў наступным, сёмым і апошнім, нумары "Мужыцкай праўды". У ім ён запэўнівае, што  ўжо з'явіўся "польскі маніфест", па якім "уніяцкія касцёлы, адабраныя маскалямі, аддаюцца назад уніятам, і хто жадае, мае права хрысціць дзяцей па-ўніяцку; да ўніяцкіх ксяндзоў ісці на пропаведзь і па-старому Богу маліцца, як яшчэ бацькі нашы маліліся".