Канстытуцыя Рэчы Паспалітай 3 мая 1791 года

1) примаса, как  главы польского духовенства  и как председателя комиссии  просвещения, могущего быть замененным  в королевской раде первым ex ordine (по порядку) епископом, которые  (примас и его заместитель)  резолюции подписывать не могут;

2) пяти министров,  т. е. министра полиции, министра  печати, министра войны, министра  финансов, министра печати (канцлера) для иностранных дел;

3) двух секретарей, из которых один ведает протоколом  стража, а другой — протоколом  иностранных дел, — оба без решающего голоса. 

Наследник трона, выйдя из малолетства и принеся  присягу в соблюдении конституции, может присутствовать на всех заседаниях стража, но без права голоса. Маршалек сейма, избираемый на два года, будет  входить в число присутствующих на заседании стража баз участия в его решениях, (но) единственно для созыва готового (Имеется в виду Чрезвычайный сейм, всегда “готовый” к созыву) сейма. В том случае, когда он признал бы созыв готового сейма настоятельно необходимым, а король воспротивился бы его созыву, маршалек обязан передать послам и сенаторам циркулярные листы, созывая их на готовый сейм и указывая причины его созыва. 

Причины необходимого созыва сейма могут быть только следующие:

1) срочные обстоятельства, затрагивающие международное право, в особенности случаи войны с иностранным государством;

2) внутренние  беспорядки, грозящие переворотом  в стране или столкновением  между магистратурами;

3) явная опасность  повсеместного голода;

4) осиротелость  отечества в результате смерти  короля или очень опасной его болезни. 

Все резолюции  будут рассматриваться в страже вышеперечисленным их составом. После  того как король выслушает все  мнения, его суждение должно перевешивать, чтобы обеспечить единство воли в  исполнении закона. Хотя каждая резолюция будет исходить от стража от имени и за собственноручной подписью короля, она должна быть подписана также одним из министров, входящих в состав стража... В случае, если ни один из министров, входящих в состав стража, не согласится подписать решения, король отступит от этого решения, а если будет настаивать на нем, маршалек сейма в этом случае будет просить о созыве готового сейма, и если король будет оттягивать созыв, маршалек должен его совершить. Король имеет право как назначения всех министров, так и выделения одного из них от каждой отрасли управления в состав своего совета и королевского стража. Выделение министра с его согласия в состав стража на два года должно быть подтверждено королем. Министры, выделенные в состав стража, не могут участвовать в работе комиссий. В случае, если большинство в 2/з обеих палат сейма при тайном голосовании на совместном заседании потребует смены министра в страже или в правительстве, король должен немедленно назначить на его место другого... 

...В дополнение  к соответствующей исполнительной власти устанавливаем отдельные комиссии, связанные со стражем и обязанные к послушанию тому же стражу. Сейм будет выбирать в их состав членов комиссии для ведения их дел в течение срока, определенного законом. Эти комиссии следующие: 1) просвещения, 2) полиции, 3) армии, 4) финансов... 
 

VIII. СУДЕБНАЯ ВЛАСТЬ 
 

Судебная власть не может быть осуществляема ни законодательными органами, ни королем, но должна осуществляться магистратурами, установленными и выбираемыми  специально для этой цели. Она должна быть приближена к местам с тем, чтобы каждый человек близко к себе мог найти справедливость, чтобы преступник всегда видел над собой грозную руку краевой власти. Поэтому устанавливаем: 

1. Суды первой  инстанции для каждого воеводства, земли и повета (уезда), судьи которых будут выбираться на сеймиках. Суды первой инстанции должны быть всегда бдительны и готовы обеспечить справедливость тем, кто в ней нуждается. От этих судов идут апелляции к главным трибуналам, которые должны быть для каждой провинции и которые должны также состоять из лиц, избираемых на сеймиках. Эти суды как первой, так и последней инстанции будут еудами землевладельцев для шляхты и для всех владельцев земли с кем-либо в делах права и факта. 

2. Обеспечиваем  всем городам судебные юрисдикции в соответствии с законом настоящего сейма “О свободных королевских городах”. 

3. Для каждой  провинции утверждаем отдельные  референдарские суды (Эти суды  появились в начале XVI века) для  рассмотрения дел свободных крестьян, каковые дела отнесены к этим судам прежними законами. 

4. Суды задворные,  асессорские, реляционные и курляндские  сохраняем. 

5. Исполнительные  комиссии будут иметь суды  по вопросам, касающимся их администрации. 

6. Кроме судов  то гражданским и уголовным  вопросам для всех сословий, будет еще верховный суд, называемый сеймовым, состав которого будет выбираться при открытии каждого сейма. В компетенцию этого суда будут входить дела о преступлениях против народа и государства, т. е. государственные преступления. Повелеваем, чтобы специально выделенные сеймом лица составили новый кодекс законов гражданских и уголовных. 
 

XI. НАРОДНЫЕ ВООРУЖЕННЫЕ  СИЛЫ 
 

....Народ должен  содержать и уважать свою армию  за то, что она посвящает себя  целиком его обороне. Армия  должна оберегать границы государства и его спокойствие, т. е. должна быть его самым прочным щитом. Чтобы безупречно выполнить это свое назначение, она должна постоянно находиться в подчинении исполнительной власти в соответствии с законом и должна принести присягу быть верной народу, королю и охранять народную конституцию... 
 

Канстытуцыя складалася з 11 пунктаў, у якіх апісваліся кардынальныя правы шляхты, сацыяльныя пытанні, дзяржаўны лад Рэчы Паспалітай, пытанні рэгентства і войска. 

Кардынальныя  правы 

Пануючай рэлігіяй абвяшчалася каталіцтва. Пры гэтым для іншых веравызнанняў дэкляраваліся ўсе вольнасці і свабоды. Аднак пераход у іншую рэлігію каталіка забараняўся.Шляхце Рэчы Паспалітай гарантаваліся ўсе свабоды і прывілеі, атрыманыя імі ад часоў Казіміра Вялікага і Вітаўта. Рыцарства прызнавалася найвышэшым саслоўем Рэчы Паспалітай і галоўным абаронцам Канстытуцыі. 

Сацыяльныя пытанні 

Гарады і мяшчанства атрымлівалі пашыраныя правы. Мяшчане  атрымалi права карыстацца правам Neminem captivabimus («асабiстай недатыкальнасьцi»), атрымалi магчымасць займаць духоўныя, свецкiя i вайсковыя пасады, набываць зямлю, шляхце ж было дазволена займацца мяшчанскiмi справамi. Каралеўскiя гарады атрымалi большае самакiраванне, права дасылаць на Сойм прадстаўнiкоў («plenipotentow») да Скарбавай i Палiцэйскай камiсiяў з правам дарадчага голасу ў пытаннях, што тычылiся гарадоў, гандлю і г.д. Атрымалi мяшчане i магчымасць атрымаць шляхецкiя патэнты.Сяляне, як асноўная працоўная сіла дзяржавы бралася пад апеку Ўраду, які гарантаваў, што ўсе дамовы заключаныя паміж шляхецтвам і сялянствам мусяць выконвацца. 

Дзяржаўны лад 

Пункты з 5 па 8 апісвалі форму дзяржаўнага кіравання. Улада дзялілася на тры галіны: заканадаўчую, выканаўчую і судовую. Заканадаўчая улада — Сойм, які дзяліўся на дзве ізбы: пасольскую і сэнатарскую. Сэнатарская ізба: складалася з ваяводаў, маршалкаў, біскупаў, міністраў і караля. Асноўная функцыя Сэнату — прыняцце ці непрыняцце законаў, якія прайшлі абмеркаванне і былі падтрыманыя ніжэйшай ізбой. Сэнат меў права адзін раз адхіліць праект да наступнага Сойму. Другі раз ён абавязаны быў яго прыняць. Пасольская ізба: складалася з прадстаўнікоў шляхты ўсіх паветаў Рэчы Паспалітай (па 2 прадстаўнікі ад кожнага павета). Асноўныя функцыі: распрацоўка і прыняцьце законаў — канстытуцыйных, грамадзянскіх, крымінальных; кантроль выканаўчай ўлады, выбранне прадстаўнікоў на вышэйшыя дзяржаўныя пасады. Сойм мусіў збірацца кожныя 2 гады. Пазачарговыя Соймы маглі збірацца ў выпадку пільнай неабходнасці. Права «liberum veto» адмянялася. Выканаўчая ўлада — «Варта законаў» (па-польску: Straż Praw) на чале з каралём. Асноўная функцыя выканаўчай ўлады — кантраляваць і арганізоўваць выкананне прынятых Соймам пастановаў. «Варта законаў» ня мела права прымаць новыя ці змяняць старыя законы, абвяшчаць мір ці вайну, уводзіць ці адмяняць падаткі. «Варта» могла весці часовыя перамовы з замежнымі прадстаўнікамі, а таксама вырашаць надзённыя справы, неабходныя для забеспячэньня спакою ў краіне паміж Соймамі. У адпаведнасці з канстытуцыяй захоўвалася выбранасць трону, але ў межах адной нязменнай сям'і. Такім чынам быў знойдзены кампраміс паміж прыхільнікамі элекцыйнасці і спадчынасці трона. Першым прадстаўніком новай каралеўскай дынастыі абвяшчаўся Фрыдэрык Аўгуст Сас. Асоба караля абвяшчалася свяшчэннай, але ні ў чым не адказнай. Кароль мусіў быць не самаўладцам, але бацькам народу. За каралём пакідалася кіраванне ўзброенымі сіламі пад час вайны, а таксама намінаванне афіцэраў, біскупаў, прызначэнне міністраў. «Варта законаў» складалася з прымаса, пяці міністра — міністра паліцыі, пячаткі, скарбу пячаткі, справаў замежных, справаў вайсковых і 2 сакратароў. На паседжаннях «Варты» мусіў прысутнічаць маршалак соймавы, бяз права голасу, для таго, каб у выпадку небяспекі ці хваробы караля склікаць пазачарговы Сойм. «Варце закону» падпарадкоўваліся 4 камісіі: Вайсковая, Скарбу, Адукацыі і Паліцыі.Судовая ўлада мела некалькі ўзроўняў:

Суды першай інстанцыі існавалі для кожнага  павету і ствараліся для хуткага  разгляду самых розных справаў. Наступнай  інстанцыяй былі Галоўныя Трыбуналы, якія існавалі асобна для кожнай з трох правінцыяў (Вялікая Польшча, Малая Польшча, Літва). Суддзяў для судоў першай і другой інстанцыяў выбіралі на сойміках. Гэтыя суды займаліся толькі справамі шляхты; Асобна стваралі суды для гарадоў у адпаведнасці з іхнімі правамі; Рэфэрэндаўскія суды для кожнай правінцыі вырашалі пытанні вольных сялянаў; Суды задворныя асэсарскія, рэляцыйныя і курляндзкі захоўваліся; Выканаўчыя камісіі мелі свае суды на месцах; Найвышэшым судом для ўсіх саслоўяў прызнаваўся соймавы суд. Апошнія пункты канстытуцыі былі прысвечаныя рэгенцтву, выхаванню каралеўскіх дзяцей і настаўленню грамадзянаў паважаць сваё войска. 

Пытанне фэдэратыўнасці Рэчы Паспалітай 
 

Дыскусійным пытаннем застаецца тое, што ў тэксце ні аднаго разу ня ўзгадваецца Вялікае княства Літоўскае і толькі 2 разы Рэч Паспалітая. У астатніх выпадках ужываецца назва краіны «Польшча». Гэта дае падставы сцвярджаць, што Канстытуцыя 3 мая па сутнасці ліквідоўвала Вялікае княства Літоўскае як асобную дзяржаву. Аднак сучасныя польскія гісторыкі мяркуюць, што адсутнасць узгадак пра ВКЛ у тэксце Канстытуцыі гаворць хутчэй, наадварот, пра вострую супярэчнасць у гэтым пытанні паміж літоўскімі і польскімі пасламі. Баючыся, што пытанне ўніфікацыі можа пазбавіць Канстытуцыю падтрымкі паслоў ВКЛ, распрацоўшчыкі папросту абмінулі яго ў сваім праекце. Ускосным пацверджаннем гэтай вэрсіі з’яўляецца тое, што ВКЛ як асобны суб'ект Рэчы Паспалітай працягвала прысутнічаць і пасля 3 мая ва ўсіх дакумэнтах. А 20 кастрычніка 1791 году паміж ВКЛ і Польшчай былі падпісаныя «Узаемныя Заручыны абодвух народаў» (па-польску: Zaręczenie Wzajemne Obojga Narodów) — дакумэнт, дзе дакладна размяжоўваліся функцыі дзвюх дзяржаваў. 
 

Значэнне канстытуцыі 
 

Канстытуцыя Рэчы Паспалітай 3 траўня 1791 году была другім у свеце канстытуцыйным законам такога выгляду пасля Канстытуцыі ЗША 1787 году і першым у Эўропе. Прыняцце Канстытуцыі 3 мая 1791 году, нягледзячы на яе абмежаваны характар, было ўсё ж прагрэсіўнай зявай у жыцці Рэчы Паспалітай, бо садзейнічала ліквідацыі фэадальнай анархіі, некалькі абмяжоўвала самаўпраўнасць і магутнасць магнатаў, прызнавала ў якасьці грамадзка-сацыяльнай сілы толькі ўзнікаючую буржуазію. Істотна адзначыць, што канстытуцыя так і не была да канца распрацаваная. Дакумэнт, прыняты 3 мая павінен быў быць толькі пачаткам вялікай працы. У самой канстытуцыі ёсць спасылкі на неабходнасць дапрацоўкі. Гуга Каланта 5 мая абвесціў аб працы над эканамічнай канстытуцяй, якая так і не была завершаная. 
 

Ліквідацыя  Канстытуцыі 3 траўня 
 

Дзеянні таргавіцкай канфэдэрацыі, падтрыманай адкрытай ваеннай інтэрвэнцыяй Расейскай імпэрыі, прывялі да адмены Канстытуцыі 3 мая і ліквідацыі створаных на яе аснове органаў улады ў 1792 годзе. У сакавіку 1794 пачалося паўстанне пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касцюшка, мэтамі якога было ўзнаўленне тэрытарыяльнай цэласнасці, сувэрэнітэту і Канстытуцыі 3 мая, аднак увесну таго жа году яно было падаўлена. Пасля падаўлення паўстання ў 1795 адбыўся трэці падзел Рэчы Паспалітай (па дамове, заключанай паміж Расіяй, Прусіяй і Аўстрыяй) і канфэдэратыўная дзяржава (Польшча і Літва) на вызначаны час зніклі з мапы Эўропы. 
 
 
 
 
 

  Список использованной литературы 
 

1. Дмитрачков, П.Ф. К вопросу о Люблинской унии и образовании Речи Посполитой / П.Ф. Дмитрачков //Беларуская думка. – 2006. –№ 6.

2. Чаропка, В. «Братэрскаялюбоў» / В. Чаропка // Беларуская мінуўшчына. –1995. – № 1.

3. Белоруссия в эпоху феодализма. Т. 1. – Мн., 1959.

4. Радаман, А. Сенат /А. Радаман // Вялікае княства Літоўскае. Энцыклапедыя. Т. 2. – Мн., 2006.

5. Лойка, П.А. Рэалізацыяакта Люблінскага сойма1569 г. у гістарычнай рэчаіснасці другой паловы XVI –пачатку XVIІ ст. / П.А. Лой-ка // Выбраныя навуковыя працы БДУ. – Мн., 2001.