69. ХХ 20-30жж.
Казакстандагы мэдениеттiн дамуы.
1924ж «Сауатсыздыкты жою» когамы
уйымдастырылды. Ол тiкелей ересектердi
сауаттандырумен айналысты. 1928ж аягында
республикада сауаттылар саны 25%болды.
1931ж 15пен50жас аралыгындагыларды мiндеттi
турде жаппай окытуды енгiздi. Республиканын
курылганына 20ж толу карсанында жасы 50-ге
дейiнгi ересек адамдардын сауатсыздыгы
негiзiнен жойылды. Букiл елде балаларга
мiедеттi турде 4 жастын бастауыш бiлiм беру
жэнiнде зан кабылданды. Бул зан Казакстанда
жузеге аса бастады. Ынтасы бар адам 7жылдык,
10жылдык (орта) мектепте окыды. 20ж басынан
бастап техникумдар ашыла бастады. Алдымен
педагогикалык техникумдар ашыла бастады.
1925ж саны 14 болды. 2000нан астам болашак
мугалiмдер окыды. Ауылшаруашылык, дэрiгерлiк,
энеркэсiп мамандыктар беретiн 11 техникум
жумыс iстедi. 1920ж Казакстанда тунгыш жогаргы
оку-орны-Казак педагогика институты ашылды.
(казiргi Абай атындагы Алматы университетi).
Iле-шала малдэрiгерлiк, зоотехникалык,
а/ш-к, медицина институттары ашылды. 20-30жжКазаакстанда
гылымнын дамуынын жана кезенi басталды.
1920ж Казакстанды зерттеу когамы курылды.
Затаевич, Асфендияров, Диваев, Байтурсынулы,
Жубанов, Аймауытов, Жылдыбаев галымдар
белсене катысты. Кэкшетау, Петропавл,
Орал, Орда калаларында когамнын филиалдары
жумыс iстей бастады. Когам казак жазуларын
жетiлдiру, казак тiлiнде окулыктар даярлау,
орыс тiлiндегi окулыктарды аудару жумысын
колга алды. Казак халкынын тарихы мен
этнографиясын, археологиясын баяндайтын
кiтаптар басылып шыкты. Белгiлi тарихи
орындарды казу, тарихи ескерткiштердi
зерттеу жумыстары басталды. Алгашкыларынын
бiрi болып Тараз каласынын орны казыла
бастады. Денсаулык саласындагы гылыми-зерттеу
жумысы жаксы жолга койылды. Жер койнауы
мен пайдалы казбаларын зерттеу ушiн гылыми
экспедициялар уйымдастырды, бул экспедициялар
Караганды мен Экiбастуздын кен орындары,
Ащысай коргасын, Ембi мунай аймагы зерттелдi.
1938ж КСРО гылым акадкмиясынын казак филиалы
курылды. 20-30жж. Казак эдебиетiнiн дамуында
кэрнектi роль алды. Сейфуллин, Майлин,
Байтурсынов, Мусiрепов, Эуезо улес косты.
Казактын акын-жазушылардын шыгармалары
жарык кэрдi. Сейфуллинiн «Советстан»,
«Кэкшетау», Мукановтын «Сулушаш», Жансугiровтын
«Кулагер», Байзаковтын «Куралай сулу»
сиякты поэмалар, Аймауытов «Карткожа»,
Майлин «Азамат Азаматыч», Эуеов «Караш
караш окигасы», Ерубаев «Менiн курдасым»,
Мустафин «Эмiр мен элiм» деген шыгармалары
улкен орын алды. Драмалык шыгармалар
театр сахнасына шыкты, Эуезов «Айман
Шолпан», «Тунгi сарын», Майлин «Жалбыр»,
Мсмiрепов «Козы Кэрпеш-Баян сулу», Аймауытов
«ансапкорлар мен ел корганы» т.б. Нурпей
с Байгашин. Кошкарбаев, Иса Байзаков,
Жабаев, халык батырлары, тэнкерiс, жана
экiмет енбек ерлерi туралы жырлар, поэмалар
шыгарды. Казакстанда баска улттар эдебиет
де одан эрi дамыды. Шуховтын «Ащы эзек»,
«Эшпендiлiк» деген шыгармалары мэлiм болды.
Уйгыр эдебиетiнiн негiзiн салушылардын
бiрi Элиев. Уйгыр ауыз эдебиетiнiн жинагын
шыгарды. Хамраев тунгыш уйгыр романын
жазды. Казак жазушылары орыс, украин,
татар, немiс шыгармаларын казак тiлiне
аударып таратты. Акмола, Семей, Петропавл,
Алматы, Орал, Костанайда клубтар, халык
теартрлары уйымдаса бастады. Эн-куй энерiн
зеттеуге Затаевич кэп енбек сiнiрдi. Сонын
негiзiнде «Казак халкынын 1000 энi» «Казактын
500 куйi мен энi» деген жинактар шыгарды.
1925ж Парижде, 1927ж Германияда эткен саз,
энер кэрмелерiнде казак эншiсi Эмiре Кашаубаев
озiнiн энерiмен Еуропаны тан калдырды.
1926жУлттык тунгыш театр ашылды. Театрды
талантты драмашы режисер эртiс Ж.Шанин
баскарды. 1930ж Алматыда тунгыш уйгыр сазды
драма театры, 1937ж Кызылордада корей театры
ашылды. 30ж Казакстан кино энерiнiн негiзi
салынды. «Востоккинонын» Алматы бэлiмшесi
«Турксиб», «Жайлауга», «Дала эндерi»,
«Жут» фильмдерiн шыгарды.
1924ж «сауатсызды жою» қоғамы
ұйымдастырылды.Ол ересек адамдарды
сауаттандырумен айналысты.1931ж 15
пен 50 жас аралығында міндетті
түрде жаппай оқытуды енгізді.Бүкіл
елде 4 класстық бастауыш білім
беру заңы қабылданды.Ол заң
Қ- да жүзеге асырылды.Одан
кейін 7 жыл,10жылдық болды.Қазақ
мектептерін дамытуға Байтұрсынов,Сәтбаев,Дулатов
т.б оқулықтар жазды.1928ж Қ-да
тұңғыш жоғарғы оқу орнының
саны 20 жетті.20-30ж қазақ жазушыларының
тамаша шығармалары жарық көрді.Сейфуллиннің
«көкшетау» ,Жансүгіровтың «құлагер»
т.б шығармалары жазылып,театр
сахнасында көрермен көңілінен
шықты.Қазақ халқының ән күй
өнерін зерттеуге Затаевич көп
еңбек сіңірген.Ол халық әндерін
жазып,нотаға түсірген.Соның негізі
«қазақ халқының 1000 әні, қазақтың
500 әні мен күйі» деген жинақтар
шығарылды..1922ж халық арасынан
тамаша жыршылар,әншілер шыға
бастады.1927ж Әміре Қишаубаев бүкіл
еуропаға танымал болды.1926ж қазақтың
тұңғыш театры ашылды.30ж қазақтың
кино өнері салынды.Онла « жайлауға»,
«Түркісіп» т.б фильмдер шығарылды.1938ж
«ленфильм»студиясыарқылы«амангелді»киносыжасалды.
70. Ұлы Отан соғысының
басталуы.
1941ж. 22 маусымда фашистік
Германияның әскерлері Кеңес
Одағына басып кірді. Ұлы Отан
соғысына Қаз-н біртұтас елдің
бір бөлігі ретінде қатысты.
Соғыс қарсаңында оның стратегиялық
маңызы бар мол адам және
табиғи ресурстары болды. Қазақ
халқы өзінің кең байтақ даласын
көп ғасырлар бойы қорғап келген
болатын. Соғыстың алдындағы фашизмге
қарсы насихат адамдарға зор
ықпал жасады. 1939ж халық санағы
бойынша Қаз-ң халқы 6.2 млн.
адам еді. Соғысушы армиялар
қат-на соғыс жылдары 1.196.164 қазақстандық
сапқа тұрды. Сталинизм Қ-н
мен Орта Азиядан түпкілікті
халық-н, зорлап көшіріп әкелгендерден
еңбек армиясы мен арнаулы
құрылыс бөлімшелерін құрды, оларға
Қазақ ҚСР-нан 700 мың-н астам
адам шақырылып алынды. Республика
армияға резерв дайындаумен айналысты.
1941-45жж әскери оқу ор-на 42 мың-н астам жас
қазақстандық жіберілді, республика жер-де
тұрған 27 әскери орны толық емес мәлімет
бойынша 16 мың офицер даярлап шығ-ды. Қаз-ға
220 фабрика, зауыт,, ұстахана, артель көшірілді.
Олардың көбісі тамақ және жеңіл тоқыма
өн-ң комбинаттары еді. Қару жарақ пен
оқ дәрінің жаңа түрін шығару алға қойылды.
Соғыс Қаз-ң батыс өңіріне әсерін тигізді.
1942 ж. қыр-те олардың әскери жағдайы жарияланып,
Орал мен Атырауда Қалалық Қорғаныс комитеті
құрылды, ол мем-к партиялар мен әскери
орган-ң билік-н біріктірді. Оралда жедел
байланыс торабы жасалып, оның Атырау
,Астрахань, Құйбышев және Орынбор желілері
тартылды. Соғыстың 1-ші күнінде-ақ Қ-н
арсеналдардың біріне айналды. Қарағанды
шахтерлері ерен еңбек етті. Төрт жыл
ішінде 34 млн тонна көмір шығ-ды. Орал-Ембі
мұнайлы ауданының кәс.орын. сұйық отын
шығ-ды 39% арттырды, электр қуатын өн-ру
2 есе өсті. Республика мыс-35%, қорғасын-85%,
молибден-60%,полиметалл рудалары-70% берді.
1941-45 жж барлығы 460 фабрика мен зауыт-шахталар
салынды.
71 Қазақстан ҰОС майдандарында.
Қазақстандықтар соғыстың
алғашқы минутында батыс шекарада
жаумен шайқасқа қатысқандардың
арасында да Берлинге Рейхстаг
үйіне шабуыл жаса-ң арасында
да бар еді.Қазақстандықтар Одеса,
Минск, Севастополь үшін шайқасты.
Мындаған кеңес жауынгерлері
мен офицерлерінің табандылығы
мен ерлігіне қарамастан соғыс
алғашта қайғылы жағдайда өрістеді.
Соғ-ң алғ. ай-да ауыр жеңіліске
ұшырауымыздың себебі көп еді.
1941ж жазғы ұрыстарда шығын
мен жеңілістерге қарамай Кеңес
әскерлері гитлершілердің блицкриг
жоспарын іске асыртпай тастады,
ал Мәскеу түбіндегі жеңіс
соғыстың барысында түбірлі бетбұрыс
жасаудың бастамасын қалады. ҰОС-ғы
ерліктері үшін 11600 адамға Кеңес
Одағ-ң батыры атағы берілді,
олардың 497-і қазақстандық, соның
97 қазақ. Қаз-ң ішінен бірінші
болып, 1941ж 22 шілдеде К-с Одағ-ң
батыры атағы 19-танк дивизиясының
командирі генерал-майор Семенченкоға
берілді, ең соңында мұндай
атақ фанфиловшы, аға лейтенант
Б.Момышұлына берілді. Ерекше
ерлік көрсеткен төрт жауынгер:
ұшқыш-штурмовиктер Бегельдинов,
Беда, Павлов, Луганский К-с Одағ-ң
батыры атағын 2-реттен алды. Жеңіс
туын рейхстаг төбесіне тіккен
756-атқыштарполкі Қызыл Ту ор-н алды.
71.Ұлы Отан
соғысы кезіндегі Қазақстанның экон.Қарағанды
көмір бассейінің ҰОС жылдарындағы ролі.
Неміс әскерлерінің КСРО-ға
терең бойлап кірген,Еділ бойындағы шайқастар
кезеңінің өзінде майдан шебі Қ-ға жеткен
жоқ.Соғыстың 1 күнінен Қ-н оның арсеналдарының
біріне айналды.Мұның өзі жалпы одақтық
экономияға,өндірістік барлық саласына
да оның үлесін арттыруды талап етті.Қарағанды
шахтерлері ерен еңбек етті .4жыл ішінде
олар 34 млн тонна көмір шығарды,бұл бассейінің
бүкіл өмір бойы шығарғанынан 3 млн
тонна артық еді.Респ мыс(35%) ,қорғасын
(85%) өндірудегі жетекші орнын сақтап қалды.1941-45ж
барлығы 460 зауыт,фабрика кеніш,шахта ж/е
жеке өндірістер салынды.Бұлардың қатаврына
көшіріп әкелінетін,оның ішінде металл
өңдейтін ж/е машина жасайтын зауыттар
қосылды,олар миналар,снарядтар,бомбалар
,радиостанциялар ж/е басқа қарулар мен
әскери техникалар шығарды.Қ-н индустриясының
жалпы өнімінде металл өңдеу мен машина
жасау саласының үлесі 1940ж 16 –дан 1945 35%
дейін өсті.Жалпы алғанда респ өнеркәсіп
өндірісі соғыс жылд 37%өсті.Ауыл шаруашылық
еңбеккерлерінің еңбек жағдайы мен
міндеттері күрт өзгерді.Ең қиыны кадрлар
туралы мәселе болды:майданға аттанған
Қ-ң шамамен үштен екі бөлігі ауылдар мен
салалардан кетті.Әскер қатарына шақырылған
еркектердің орнын негізінен әйелдер
басты.Соғыстың аяғына қарай көптеген
колхоздарда жұмыс істеп жүрген-ң 70-80%
әйелдер болды.Еңбеку күн тапқан әйелдердің
саны 1940ж 20607 1945ж94202 жетті.Құрғақшылық
болған 1943ж өзінде Ақтөбе обл «құрман»
колхозының звено жетекшісі Ш.Берсиев
тарының гектарынан 202 қап өнім алып,д.ж
рекорд жасады.Қызылорда обл «авангард»
колхозының звено жетекшісі Ы. Жақаев
күріштің гектарынан 172 қап өнім алды.Мұхамедиева
қызылшаның гектарынан 600 қап өнім
алды..Қ-ң ауыл-село еңбеккерлері өздерінің
патриоттың ж/е еңбек парызын өтеді.
1941-45ж олар майдан мен елге 5829 мың тонна
астық,734 мың тонна ет ж/е басқа азық түлік,өнеркәсіп
үшін шикізат берді.Соғыс кезінде қоғамдық
мал басын толықтырудың маңызды көзі ауылшаруашылық
артелі мүшелерінің жеке малын күштеп
контракциялау болды.Мыс:тек 1942ж ғана
колхоз фермаларын толықтыру үшін колхозшылардан
600 мыңнан астам төл сатып алынған.Қ-н колхозшыларының
малы 1940-43ж дейін 2,5 есе өсті.Тылдың майданға
көмегі жауынгерлердің жағдайын жақсартып
қана қоймай оларды рухын көтерді 77 Бейбіт
құрылысқа көшу.
72.Бейбіт тұрмысқа
көшу (1946-1953ж)
1946-50 жж Қаз-ғы қоғамдық-саяси
өмір.Бейбіт өмірге көшу экономиканы
қайта құруды талап етті. Бірақ
мемлекет басшылары Германияны жеңгеннен
кейін соғысқа дейінгі экономикалық форма
мен саяси өмірге қайтып келді. Соғыстан
кейінгі жылдары Қаз-н экономикасы көптеген
қиыншылықтарға кезікті. Халықтың КСРО-ның
батыс өңіріне қайтуынан кейін өндіріс
орындарын жұмыс күштерімен қамтамасыз
ету үлкен проблемаға айналды. 1946ж Өскемен
қорғасын-мырыш комбинаты іске қосылды,
Екібастұз көмір алқабы құрылысын аяқтады.
Транспорт желісі де дами бастады, 1950ж
Мойынты-Шу темір жолының құрылысы аяқталды.
1949 жылы көктемде Алматыда автоматикалық
телефон станциясы іске қосылды. Бүкіл
аудан орталықтары телефондармен қамтамасыз
етілді. Өндірістен гөрі ауыл шаруашы-ғы
жағдай ауыр болды. Қаз-н аккупациядан
зардап шеккен аудандарға көп көмек көрсетті:
17.5 мың бас ірі қара мал, 22 мың жылқы, 350
мың қой берілді. Тәркілеу сипаттағы 1947
жылы ақша реформасы бәрінен бұрын ауыл
шарушы-на теріс әсер етті. Ақша массасы
үш есе азайды, бірақ ақша айырбастау жүйесі
шаруаларды банкротқа ұшыратты. Бірақ
1947 жылы ақша жүйесі тоқтатылғанымен,
мемлекетте жаңа аштық басталды. 1950ж колхоздарды
үлкейту жөніндегі жаңа ауыл-шару-қ реформасы
қабылданды. Осының салдарынан Қаз-ғы
колхоздар саны 1945 жылы 6773 тен 1952 ж 2047 ге
дейін қысқартылды. Жұмысшылардың төлем
ақысы 1950 ж 1940жылға қарағанда 1.5 есе артқан,
бірақ тауар бағасы з есе артқан. Колхозшылар
өз еңбектері үшін 4 есе аз алған. Ал қаладағылар
4 есе артық алған колхозшыларға қарағанда.
1943ж шыққан “Қазакстан тарихы” мемлекет
басшыларының сынаған нысанына айналды.
Е.Бекмахановтың “19 ғасырдың 20-40жж
Қазақстан” (1947) деген монографиясында
айтылған оның көзқарастары буржуазияшыл-ұлтшылдардың
концепцияларының дамытылған түрі – саяси
зиянды деп жарияланды. Бұл кітапты айыптау
туралы “Правда” газетінде жазылды. Бекмахановпен
бірге М. Ауезов, Қ. Сатпаев, Е. Исмаилов,
Х. Жұмашев, А. Жұбанов-та іздетілді. 1951
ж сынға ұлттық эпостарда түсті. Сонымен
бірге “Қобыланды”, “Ер - сайын”, “Шара
батыр”, “Ер Едіге” және т.б.. феодалдық
және хандарды жақтайтын шығармалар деп
жарияланды. Бұл жаңа репрессияны тек
Сталиннің өлімі ғана тоқтатты.
73. Казахстанда
тын жэне тынайг тын жэне тынайгу жэне онын натижелерi. Тың жерлерді жаппай игеру бағыты КОКП
Оратлық Комитетінің 1954 жылғы қантар-наурыз
пленумыңда анықталды. Пленум қабылдаған
“Елімізде астық өндіруді одан әрі арттыру
туралы, тың және тыңайған жерлерді игеру
туралы” қаулы бойынша ҚР-да, Сібірде,
Уралда, және Солтүстік Кавказда астықтық
дақылдардың егіс көлемі күрт өсуге тиісті
болды. Жаңа жерлерді игеру есебінен 1954-1955
жылы одан 1100-1200 млн. пұт астық алу белгіленді.
1954 жылдың тамызының басына қарай
КСРО-да тыңды игеру жөнінде
белгіленген тапсырма орындалды:
13,4 млн. га жаңа жерлер, оның
ішінде ҚР-да 6,5 млн. га жер жыртылды.
1954 жылғы тамыздың 13-інде КОКП
Оратлық Комитеті мен КСРО
Министірлер Кеңесі “Астық өндіруді
молайту үшін тың және тыңайған
жерлерді одан әрі игеру туралы”
жаңа қаулы қабылдады. Онда 1956
жылы тың жерлердегі егістік
көлемін 28-30 млн. гектарға жеткізу
міндеті қойылды. Ғалымдардың
тың жерлерді осыншама кең
көлемде игеру өзін-өзі ақтамауы
және табиғатқа үлкен зиян
келтіріуі мүмкін деген ескертулерін
ешкім есепке алмады. 1955 жылы жоспардағы
7,5 млн. гектардың орнына тағы
9,4 млн. га жер жыртылды. Тың жерлердін
басым көпшілігі негізінен ҚР-дың солтүстігіндегі
6 облыста-Қостанай, Ақмола, Солтүстік
Қазақстан, Көкшктау, Торғай және Павлодар
облыстарында жүзеге асырылды.1954 жылы
МТС-тер мен бұрынғы қосымша колхоздардын
күшімен 4,847 мың гектар, ал совхоздардың
күшімен3684 мың га жаңа жерлер жыртылды.
Сонымен екі жылға арналған мемлекеттік
жоспар не бары бір жылда артығымен орындалды.Нәтижелері:
Қазақстан жеріне бүкіл одақтан мамандардын
келуі, жаңа жолдар салынып жаңа елді мекендер
құрыла басталды. Бұнымен қоса оның жағымсыз
жақтары да болды. Мамандармен қоса ҚР-ға
көптеген қылмыскерлер мен оңай пайда
табуды көздеген арамтамақтар да келген.
50-60 жылдардың басында әлі де экономикасы
нығая қоймаған колхоздарға ауыр да әділетсіз
шарттармен таратылған МТС-тердін техникасын
сату ауыл шаруашылығы өнімдерінің күрт
төмендеуіне әкеп соқты. Жетіжылдыққа
(1959-1965 жылдар) белгіленген жалпы өнімді
70%өсірудің орнына 15 процент-ақ өнім алынды.
Экологиялық тепе-тендікті бұзу өте ауыр
жағдайға душар етті. Топырақ эрозиясы
күшейді, жердің құнарлы қабаты (гумус)
желге ұшты.Жайылымдар мен жем-шөп дайындайтын
жерлер қысқару нәтижесінен мал шаруашылығы
шығынға ұшырады.