История казахстана шпора КарГТУ 32-74вопр

32. Тэуке ханнын кезiнде жогаргы экiметтiн ныгаюы. «Жетi жаргы». Казак хандарынын iшiнде ен ыкпалдысы Тэуке 1680 жылдан 1718 дейiн хан болган. Батыстагы Орыс мемелекетiнiн кушеюi, шекарасынын кенеюi, онын бурынгы Алтын Орданын орнына пайда болган барлык мемлекеттердi косып алуы Кытайдын ежелгi экспансиялык кулкы, жонгарлардын казак халкына кауып тондiруi бурынгы жуздiк бэлшектенудi куруды кажет еттi. Сондыктан ол хан алкасын курды. Солкездегi казак халкынын, уш жуздiн атакты билерiнен куралган билер алкасы Тэуке ханнын баскаруымен «Жетi жаргы» зандар жинагын шыгарды. Сырткы жаулардан коргану ушiн Тэуке хан кыргыздармен жэне каракалпактармен одакты кушейттi. 1718ж Тэуке хан кайтыс болды.

33.Қазақ билері:Төле би,Қазыбек би,Әйтеке би.Олардың 17-18ғ қоғамдық өмірдегі ролі

Би деген атау қазақ тарихында  ертеде бар.Олар барлық даулы мәселелерді  түрлі талаптарды шешкен.Қазақ халқында билік айтуды шешендік сөздің бір  түріне жатқызады.Олар хан кеңесініңқұрамына  кірді.Әділдікпен,шапқырлықпен шешенді  іспен аты шыққан,шешендік сөздері  халық арсында аңыз болып қалған,мақал  болып жаттанған би көп:

Әлібекұлы Төле би (1663-1756ж)Рун-Жаңыс,Дулат  жұртынаншыққан.Сауатты,ақындық –шешендік  өнерінен тәлім алған,көкірегі қазына,тоқығаны да мол.15-20 жасынан биліке араласқан.Тәукенің сенімді көмекшісі болып,оның Түркістан  қаласының орталық етіп,3 жүз ұлыстарын  бір орталыққа бағындырып,бірегей  қазақ хандығын нығайтуға,жоңғар,ойрат  шапқыншылығына қарсы бауырлас қырғыз,қазақ,өзбек  халықтарының жауынгерлірін біріктіруге  қатысты.Басшылық,шешендік дарыны Ақтабан  шұбырындыда айқындалды.Қабанбай,Жәнібек  батырларымен бірге біріңғай халық  майданын құрып азаттық күресті  басқарды.Денесі Ташкент қаласында  Бабырдың нағашы ағасы Жүніс ханның жанына көміліп үлкен ескерткіш  орнатылды.

Қазыбек би (1667-1764ж) орта жүз арғын  ішіндегі қаракесек.Ел дауын шешуді өзіне міндет етіп бала биден дала биге дейін көтерілді.18 жасында қазақ  елшілерінің құрамында қалмақ ханына барып,шешендігі мен тапқырлық  арқасында қазақ елшілері теңдігіне  жетеді.Сол жолы Қазыбек  «Қаз дауысты» деген атаққа ие болады.Орта жүздің биі,ол да Жеті жарғы жасауға қатысады.18ғ 40 жылд жоңғар штуысқан өзбек қырғыз халықтарымен бірлесіп жауға қарсы  әрекет жасайды.Қазақ халқының сыртқы жағдайының қиындығын ескеріп,орыстармен дос болуға,олармен бірлесуге  ат салады.Ол қазақтың дәстүрін шешендік өнерін дамытуға ат салысады.Түркістандағы  Қожа Амет Яссауи кесенесінде жерленген.

Әйтеке би(1644-1722ж)-Тәуке ханның кеңесшісі.Ел басқарған заң жасасқан,сөзге  биімділігі шешендік қабілеті көзге  түседі.Үзеңгілес достары Төле ,Қазбек билермен,Қабанбай,Бөгенбай,Жәнібек  батырлармен бірге қазақ елінің,халық  жасақтарының қасында болды.17-18ғ-да қазақ халқының басына түскен ауыртпалықты бірге көтереді.Өзбекстан елінде Нұрата ауданының Сейтқұл қорымында  жерленген. 

34.XYII-XYIII гг. казак-жонгар согыстары. «Актабан шубырынды». Ордабасындагы маслихат.

1718 ж кэктемiнде Аякэз эзенiнiн  жагасында казак-жонгар жасактарынын  арасында 3 кунге созылган кантэгiс  шайкас болды.Урыстын алгашкы  екi кунiнде казак жагы басым  болганымен бiрiмен бiрi кыргикабак  болып журген Эбiлхайыр мен  Кайып султаннын ынтымагы болмагандыктан  шайкас акыры женiлiспен аякталды.Жонгарлардын  казак жерiне каптап кiруi де, ойрат-жонгар  тайпаларынын одагынын ныгаюы  да шамалы узiлiспен 100 жылга созылган 3 жонгар билеушiлерiнiн атына байланысты. Олардын алгашкысы 1640ж ойрат тайпаларынын курылтайында барлык жонгарлардын билеушiсi-контайшы атагын алган Батыр.Бiрак контайшы батырдын шапкыншылыгын кезiнде алдымен Жэнгiр хан, одан кейiн Тэуке хан тойтарып отырды жэне эздерi де жонгарларга шапкыншылык жасап отырды. Казак-жонгар тартысындагы жагдай  18г басында айтарлыктай эзгердi. Бул кездегi жонгар билеушiсi Сыбан-Рабдан(1699-1727) Кытай империясымен араздасып калып, Кытайлыктар ойраттарды тубiрiмен жерден ыгыстырды.Сондыктан олар букiл халык болып Казакстан жерiне ауа бастады.Тэуке баласы Болаттын тусында казак ауылдарына жонгарлар тосыннан шапкыншылык жасады.Жау келiп калганда бейкам отырган ауылдар мен кыстаулардан адамдар баспана   iздеп жан-жакка бытырады. Кiмнiн болсын ойлаганы бiр басынын камы, эйткенi жау жауыздык кэрсетiп, тиген жерiн эртеп,эшiрiп, енкейген кэрi мен енбектеген кэрi нi де аямады. Бул сойкан халык есiнде «Актабан шубырынды,Алка кэл сулама» деген атпен калды.Казак батырлары курган кол 1726-1727ж кысында Торгай  даласындагы Буланты, Бэлентi деген эзендердiн жагасында жонгар баскыншылары iрi соккы берiлдi. Кол жеткен женiс халык енсесiн кэтерiп тастады.Букiл халык басына келген зiл зала барлык жуздер мен улыстардын экпе-араздыкты койып, бiрiгiп, бас косуына ыкпал еттi. 1728 ж Ордабасы деп аталып кеткен тэбенiн аймагында барлык жуздiн хан – султандарынын, би-батырларынын, жасактарынын бас косуы болды.Бул маслихатка бауырлас кыргыз бен каракалпактын да би-батырлары эздерiнiн жасактарымен келдi.Букiлхалыктык жиында шешiлген мэселе-букiлхалык болып атамекендi жаудан тазарту, ол ушiн букiлхалыктык жасак куру болды. Онын колбасшысы болып кiшi жуз ханы Эбiлкайыр белгiлендi. Сол жылдын эзiнде казак жасагы женiске ие болды.

35. XYIIIгг.казак халкынын тэуелсiздiк ушiн куресi. Аныракай шайкасы. Батырлар.

1729 ж Балхаш кэлiнiн онт. жонгар  баскыншыларымен шайкас болды.  Бiрнеше кунге созылган катты  урыста жонгар нояндары женiлдi. Осыган орай урыс аланы Аныракай  даласы деп, немесе калмактардын  аныраган жерi д.а. 1727 жылы Сыбан-Рабдан  элiп, орнына Калдан-Церен(1727-46) болды.  Онын тусында жонгарлар казак  жерiне шапкыншылык жасады, бiрак  калмак жасактарынын бул шабуылдарын  орта жуз ханы Абылай тойтарып  отырды. 1746ж К-Ц олген сон, жонгар  басшылары арасында билiкке таласу басталды. Бул кыркысты «Бэлiп ал да, билей бер» деп атаган. Абылай хан шебер пайдаланып жонгар хандыгын элсiреттi. Шыгыстан оларды Кытай басшылары кырып-жойды. 1758 ж Кытай эскер басшылары Ужар-хой жэне Фуде Сараман Жонгарияга дейiнгi жерде жонгарларды кыргынга ушыратты. Жонгария мем-т болудан калды.Бiрнеше жылга созылган  казак-жогар, казак-калмак кыркысы-жонгарлардын тарих сахынасынан  мулдем куруымен аякталды.

36

37.Абылайды хан етiп сайлау, онын iшкi жэне сырткы саясаты.

1711жылы Уэлидiн баласы Абылай  туган.1771ж орта жуз ханы Эбiлмэмбет  дуние салды.  Билер элген билеушiнiн  улы Эбiлпайызды емес,Халык арасында  зор беделге ие болган Абылайды  ак киiзге кэтерiп хан сайлады.  Кезiндегi Тэуке хан сиякты эзiнiн  узак хандык курган мерзiмiнде  жагдай каншама эзгерсе де  бар жiгерi мен энерiн уш жуздiн  басын косып, казак хандагын  ныгайтып, онын дербестiгiн сактауга  жумсады. Абылай да Тэуке сиякты  Ресеймен катынасады, сауда экон-к  катынастарды арнасына тусiрудi кэздеп отырды. 1757 ж 7 маусымында Аякэз эзенi жагасында ол алгаш рет Кытай императорынын елшiлiгiн кабылдады. 1757 ж 22 маусымда Кытай колбасшысы Жау-хумен кездескенде Абылай екi арадагы сауда байланыстарын жандандыру ушiн жэрменкелер ашуды усынган. Кытай усынысты кабылдап 1758ж 3 жэрменке ашкан. Онын бiреуiн Казакстан жерiнен Тарбагатайда, екiншiсiн iле эзенi устiнен Кулжада, ушiншiсiн Урiмжiде ашкан. Осыдан кейiн Кытайга жылда Казакстаннан елшiлiк жiберiлетiн болды. Кей жылдары 2 елшiлiктен жiбердi(1762-64). Абылай хан улгiсiмен экесiнiн Ресейге бодан болганына карамай, Кiшi жуз ханы Нуралы Кытаймен байланыс орнатпакшы болып, 1762ж эз елшiлiгiн жiбередi. Уш жуздiн эзiнiн ткымдары аркылы билей отырып, Абылай хан казак хандыгын билеуге бiркатар жана эзгерiстердi зандастырды. Кабылданган зандардагы хан билiгiне койылган шектеулердi мойындамады. (жетi жаргы). Iрi улыстарды билеуге хан эзiне жакын султандарды тагайындады. Сот iстерiн шаригат ережелерiн негiзге алып жургiзетiн билер кызметiне  шек койды. Халык батырларынын колдауына суйенiп, эз жоспарларын iске асырып отырды. Карсы тургандарды катыгездiкпен басып тастап отырды. Ол казак елiнiн шаруашылык курылысына да эзгерiстер енгiзуге тырысты. Казактардын Ертiс пен Есiл бойында, онда Кэкшетау, Тарбагатай энiрлерiнде жер шаруашылыгын дамытуды кэздедi. Казак халкынын дэстурлерiн, мэдениетiн дамытуга туракты кэнiл бэлдi. Бухар жырау ханнын iшкi жэне сырткы саясатына эсер еткен дарынды адам болды. 1781 ж. Абылай элдi. Урпагы-30ул,40кыз.

38. Абылай хан – жеке тұлға және саясаткер

Қазақ Ордасының ханы, Қазақ мемлекетінің тарихындағы аса көрнекті мемлекет қайраткері. 1743 жылға дейін Орта жүздің сұлтаны болған. Әбілмәмбет хан қаза болған соң, Абылай Ұлы жүздің ханы болады.

Абылай ханның ата-бабалары Шыңғыс ханның ұлы Жошы ханның ұрпағы болып  табылатын - Қазақ Ордасының негізін  қалаған Әз Жәнібектен тараған.

Әбілмансұрдың әкесі жау қолынан  қаза табады. Абылай жастайынан қиындықты  көп көреді және Ораз құлға арқа сүйеп өседі. Ол жас кезінен-ақ Отан қорғау жолында ерекше жауынгерлік  қасиеттерімен танылады. Ол қашанда  қанды шайқастардың бел ортасында  жүреді, әсіресе жекпе-жекте ерен ерлік көрсетеді. Қалың халық  бұқарасына оны әйгілі еткен ірі  жеңіске ол Әбілмәмбет бастаған қазақ  жауынгерлерінің жоңғарлармен болған шайқасында қол жеткізді. Бұл ұрыста 20 жасар Әбілмансұр қалмақтардың қоңтайшысы Қалдан Сереннің ұлы Шарышты жекпе-жекте  өлтіреді.

Жиырма жасында хан сайланған  Абылай жарты ғасырға жуық хандықты абыроймен басқарады. Ол зерделі  саясаткер, білімдар дипломат, дарынды  қолбасшы болды. Оның көздеген мақсаты  мемлекетті нығайту еді. Ол сыртқы жаулардан  қорғану үшін үш жүзді біріктіруді  жүзеге асыра бастайды.

1743 жылы Түркістан қаласында  үш жүздің хандары, сұлтандары, батырлары бір тудың астына бірігіп, Абылайды Ресми түрде Қазақ ханы етіп сайлайды. Абылай Қазақ мемлекетін нығайту мен оның тәуелсіздігін сақтау жолында көп еңбек сіңірді. Ол билік құрған жылдары алғаш рет қазақтар мен қалмақтар арасында бейбіт келісім жасалды. Ресеймен, Қытаймен тату көршілік қарым-қатынас орнатылды.

Бұл күшті мемлекеттер білгір қазақ ханымен санасатын болған. Соғыс тәсілдерін жетік білетін қолбасшы орыс және қытай өкіметінің ішкі есебін де біліп отырған. Сондықтан да ол жоңғар қонтайшысы Қалдан Серенмен болған тоғыз жылдық келісімнен кейін соғыс өртінің тұтанатынын білді. Жоңғар мемлекеті ішіндегі өзара қырқысулар соғыстың басталуын жылдамдатты.

1752 жылы жоңғар басшысы Лама  Доржы қазақ жеріне қарақшылық  шабуыл жасағанда, Абылай хан  бастаған қазақ әскері оларға  ойсырата тойтарыс береді. Кезекті  шабуылдан соң, соғыстың айла-тәсілдерін  жетік білетін Абылай өзінің  бес жүз таңдаулы жауынгерлерін  жібереді. Қарсыласы жағынан әскер  келеді деп күтпеген Лама Доржы тұтқынға түсіп, дарға асылады. Бұл оқиға 1753 жылы 12 қазанда болған еді.

Абылайдың арғы есебі жоңғарларды  жеңіп, оларды қазақтардың ықпалына көндіру, Қытаймен және Ресеймен терезесі тең мемлекет орнату еді. Бұл мақсатта 1753-1754 жылдары ол Қабанбай, Бөгенбай, Жәнібек, Өтеген сынды батырларымен бірге қалмақ ұлыстарына шабуылды үдете түсті. 1755 жылдың көктемінде сарбаздардың жеңісті жорықтары жалғаса берді. Ақыры ойраттар мен қазақтардың арасында 200 жылға созылған сұрапыл соғыста қазақ халқы түпкілікті жеңіске жетті.

Қазақ халқының жеңісі көршілес Қытай  мен Ресей үшін қолайсыз болды. 1756 жылы Қазақ хандығы мен Қытай  мемлекеті арасында соғыс өрті тұтанып, ол 1757 жылға дейін созылды. Бұл қақтығыс та Абылай ханның арқасында бейбіт жолмен шешілді.

1765-1770 жылдары Абылай хан қырғыз  ұлысына қарсы жорық бастайды, нәтижесінде мемлекет шекарасы  кеңейді. 1771 жылы ол Еділ қалмақтарын талқандайды. Мемлекет шекарасы Абылай хан билік құрған кезеңде одан әрі кеңейе түсті. Халықтың рухы көтеріліп, мерейі үстем болды.

Тарихи тұлға Абылай ханның қол  жеткізген жетістіктері сол кезеңде Қазақ мемлекеті өте күшті болғанын айғақтайды.

39.XY-XYIIгг. казактардын материалдык мэдениетi.

Казак халкынын тургын уйi- материалдык  мэдениеттiн тамаша ескерткiшi. Ол аумагымен  жэне тузiлiсiмен ерекшеленiп, кыстык жэне жаздык болып бэлiнедi. Жазгы  уакыттар. Жазгы уакыттар алуга женiл  киiз уйлерде, кыста туракты жылытатын  жер уй, агаш уйлерде турады. Уй жихаздары  агаш жэне терi заттардын, киiзден жасалган буйымдардан, эрме, токымалардан, кiлемдерден  куралады. Аспаптар мен ыдыстар аяккаптарда, киiз кораптарда, кос калталы кiлем  коржындарда сакталды. Агаш буйымдар устiне кэрпе тэсек жиналды. Тагамдар салынатын кебежелер кэркем оюланды. Казакстаннын кэптеген аудандарында агаштан, тастардан, кыштан тургызылган уйлер  таралды. Казактын улттык киiмiнде этникалык, экономикалык, климаттык жагдайларына байланысты ежелгi дэстурлерi бейнеленедi. Киiм жун, жiбек, киiз, ан терiсiнен  тiгiлдi. Шалбарлар шугадан, кудерiден  тiгiлiп эшекейлендi. 15-17гг. женi жок  женiл сулык киiмкебенек пен ак киiзден тiгiлген шапан – каттау эйгiлi болды. Байыргы киiмдер катарына туйе жунiнен токылган узын сулык киiм-кешекпен де жатады. Еркектер мен эйелдердiн  сырт киiмдерiнiн негiзгi турi – жун  мен жiбектен тiгiлген шапандар. Жазда  ерлер iш жейде мен дамбал жэне желбегей женiл шапан, эйелдер - узын етек кэйлек женсiз камзол кидi. Еркектердiн  бас киiмi-калпак, жука ак киiзден тiгiлдi. Кэктемде, кузде бэрiк, кыста, тымак, кидi. Кыздардын бас киiмi «кэмшат  бэрiк», «алтын бэрiк», «калмаржан бэрiк» д.а. Кыздардын турмыска шыгардагы  бас киiмi-сэукеле. Казактардын негiзгi асы - ет болды. Багалысы-жылкы етi. Кой  етi негiзiнен жазда желiндi. Малшы  казактардын ыдыс-аяктары мен  уй аспаптары олардын кэшпелiлiк  турмысына бейiмделiнiп, терiден жэне агаштан жасалды. Казактын халыктык эдет-гурыптары, уйлену жоралары –  «кудалык салтта» айкын ашыла  тустi. 15-17ғ қазақ-ң дамыған ұлттық мәд-ті болды..Ірі қолөнер ж/е сауда  орталықтары-сығанақ,сауран,түркістан.Феодалдық  соғыс-ң  жиі тұтыну өндіргіш күштердің  дамуына,мәд-ң дамуына кедергі  жасады.Әсіресе жоңғар феодал-ң  шапқыншылығы мәд-ң құлдырауына  әкеп соқты. Үй,киім,тамақ:Қ-н терр-да тұратын 10ғ тұрғын үйлердің 2 түрі болды.Жазды күні тасымал жеңіл киіз үйде,қыстыңғыгүні жер үйде-шамнан,балшықтан н/е тастан салынған жылы үйде тұрды.Жазғы үйдің 2 түрі болды.1)кәдімгі киіз үй2)дөңгелек үстіне орнатылған жылжымалы үй-күйме.Киіз үй 3 бөлімнен тұрады:қабырғасы-кереге,одан жоғары құрама бөлігі-уықтар,ең жоғарғы түйін тұсы-шаңырақ.Кереге артынан тоқылған шиі салынады.Үйді жауып тұратын киіздер-туырлық, түндік.Түндік шаңыраққажабылды.Үй сыртынан жабылған киіздер ұшып кетпес үшін әрқайсысының ұшына нір тағылды да,қаттытартылып азыққа байланды.Уықтың үстінен тартылған жалпақ тоқымаларды құр д.а.Ол сәндік н/е уықты берік ұстау үшін.Ағаш есіктің оң жағына ағаш төсек,төрінде жүкаяқ,сандық,кебене.Үйдің ортасында отын жағатын орын болды.Жылжымалы үй-ң ішінде назар аударатыны- күйме.Бұл үй арба түрінде жасалып,дөңгелек үстіне орнатылды.Оған ат,түйе,өгіз жегітілді.Қазақ-ң қыста тұратын жер үйлер балшықтан,тастан салынды.Қазақтар тұрғын үй-ң сыртын 4 бұрышты дуалмен орнайтын болған.Оны саздан,шым,тас,ағаштан жасады.Шар:қазақтарбасты түрде жылқы,қой,түйе,ешкі,ірі мүйізділерді өсірді.Жайылымдар:қысқы-қыстау көктемгі-көктеу,күзгі-күзеу,жазғы-жайлау деп бөлінді.Малды сумен қамтымасыз ету үшін терең емес кең құдықтар қазылды.Алдымен жайылымға жылқы-р шығарылды,кейін түйе мен сиыр,ең соңында қойлар.15-17ғ Қ-да басты түрде суармалы егін шар-ғы өркендеді.Қалыпсыз жер суарды қ-ң өзен аңғарлары учаскелерінде пайдаланды.Құн төбе арасындағы  ойпаты жерлерді аққан суды жауып қоршады  жиналған су жаз бойы тұрып,қыста қатып қалған көктемді бұл  учаске жыртылған.Мұндай жүйе суармалы д.а.Қазақ киімі:Жазғытұрым көбінесе көйлек сыртынан бешпет,комзаол, шапан киді.Қыста қой-ң н/е түйенің жабағасынан қалың матамен тыстап,кең тігілген күпі н/е шидем шекпен,тон,құлын терісінен тігіген жағалы жарғақ шекпен, қой терісінен шалбаркиді.Ешкі терісінен аяқ киім –мәсі. Әйел киімі матадан,жібектен тігілді.Бойжеткен қыздар көбінесе үкі тағып,бағалы аң терісінен бөрік киді.Жас келіндер сәукеле,желек жамылды.30-40 жастағы әйел-р кестелеп тігілген кимешек киді.орта жастағы әйел-р жаулық,жасы келген әйел-р күндік деген бас киім киді.Ерлердің белдіктері қайыстан жасалды.Ол кісе д.а.Әйел-р күміске алтын жалатылған білезік,алқалар н/е теңгелер тізбегіндегішашбаулар тақты.Қазақ қарулары әр түрлі болды.Болаттан имек қылыш ,семсер соғылды.Қару ретінде қанжар,жіңішке ұзын пышақ-бұйда пышақ, жебелер.Мылтықтардың білтелген атылатын ж/е күмістен әшекей салынған-білтелі.Мылтық әшекейсіз-қара,қысқа ұңғылы –самқал деген бірнеше түрі болды.