Губернская реформа Екатерины 2

2. Паўночнае злучэнне — камандзір паручнік Ян Барысевіч («Крыся»). Склад злучэння:

• 2-гі батальён 77-га пяхотнага палка, 650 чалавек, камандзір «Крыся»;
• 5-ы батальён, 300 чалавек, камандзір капітан Станіслаў Трушкоўскі («Штрэмер»).

3. Усходняе злучэнне — камандзір Станіслаў Дэдэліс («Паль»). Склад злучэння:

• 3-ці (ударны кадравы) батальён 77-га пяхотнага палка, 480 чалавек, камандзір падпаручнік Баляслаў Пясэцкі («Саблеўскі»);
• 6-ы батальён, 520 чалавек, камандзір Станіслаў Дэдэліс.

4. Заходняе злучэнне — камандзір Ян Піўнік («Пануры»). Склад злучэння:

• 7-ы батальён 77-га пяхотнага палка, 780 чалавек, камандзір Ян Піўнік, пасля смерці 16.06.1944 г. яго замяніў падпаручнік Баямір Тважыньскі («Астоя»).

5. Стаўбцоўскае злучэнне — камандзір паручнік Адольф Пільх («Гура», «Даліна»). Склад злучэння:

• 1-ы батальён 77-га пяхотнага палка, 700 чалавек, камандзір капітан (ваенны лётчык) Вітольд Грыневіч («Дзвіг»);
• 27-ы уланскі полк, 350 чалавек, камандзір харунжы Здзіслаў Нуркевіч («Ноч», «Нячай»).⁶

 

Раздзел 3. Польскі партызанскі атрад Арміі Краёвай

 імя  Т.Касцюшкі

Польскі партызанскі атрад  імя Т. Касцюшкі пад камандаваннем  К. Мілашэўскага быў створаны ў Івянецкім раёне,пазней перафарміраваны ў Стаўбцоўскі батальен. Паміж атрадам Мілашэўскага і савецкімі партызанскімі фарміраваннямі спачатку былі нармальныя і добрасуседскія адносіны. Атрад падрымліваў з імі цесную сувязь, удзельнічаў у разгроме нямецкага гарнізлна ў гарадскім пасёлку Івянец, у суменых баях у час цяжкай блакады праціўнікам Налібоцкай пушчы.⁷

Пасля блакады Налібоцкай пушчы ў атрад былі прысланы галоўным камандаваннем АК некалькі добра  падрыхтаваных афіцэраў і парашутыстаў з Лондана. Спачатку ў жніўні 1943 г. у атрад прыбыў паручнік Рыдзеўскі  па мянушцы “Гром”, затым паручнік Адольф Пільх (“Гура”), паручнікі і  падпаручнікі Лось (“Іква”), Баброўніцкі (“Клін”), Ржэвускі (“Затор”) і інш. Апошнім у лістападзе 1943 г. прыбыў маёр Вацлаў Пелка (“Вацлаў). Ён змяніў К.Мілашэўскага на пасадзе камандзіра батальена “Стоўбцы”, які згодна з загадам камандуючага Навагрудскай акругай быў перайменаваны ў 1-ы  батальен 78-га палка пяхоты АК. К.Мілашэўскі быў прызначаны ад’ютантам батальена і кіраўніком супрацоўніцтва з савецкімі партызанамі.

Савецкае камандаванне з  недаверам аднеслася да прыбылых у польскі атрад новых афіцэраў-парашутыстаў. З восені 1943г. адносіны паміж польскім атрадам і савецкімі партызанамі  пачалі пагаршацца. Гэта было выклікана  некалькімі прычынамі: за аднаго боку разрывам савецка-польскіз “буржуазна-нацыяналістычных атрадаў і груп”, а з другога  – барацьбой за сферу ўплыву, імкненнем Івянецкага міжрайцэнтра падпарадкаваць сабе польскі атрад  АК.

Калі з гэтага нічога не выйшла, тады 4 лістапада 1943 г. камандуючы Баранавіцкім партызанскім злучэннем  В.Чарнышоў – “Платон” просіць  П.Панамарэнку даць дазвол на абяззбройванне польска атрада Мілашэўскага. 14 лістапада 1943г. такі дазвол быў атрыманы. У  сувязі з гэтым варта звярнуць увагу на тую акалічнасць, што  некаторымі беларускімі даследчыкамі адной з галоўных прычын абяззбройвання атрада Мілашэўскага падаецца інцыдэнт паміж групай савецкіх партызан атрада М.Зорына і падраздзяленнем уланаў пад камандаваннем Нуркевіча (“Ноч”) 18 лістапада 1943г. каля в.Дубнікі, у выніку якога 10 савецкіх партызан былі абяззброены і расстраляны. Зазначым, што ў “абвінаваўчай” частцы загада ўпаўнаважанага ЦК партыі і БШПР па Івянецкаму міжрайцэнтру І.Сідарка – “Дубава” ад 30 лістапада 1943г. таксама гаворыцца аб гэтым: “… польская банда здзейсніла свае паскудныя намеры, па-бандыцкі з-за вугла дзесяткі савецкіх партызан. 18 лістапада каля в.Дубнікі легіянеры атрада Мілашэўскага абяззброілі групу савецкіх партызан, нялюдскі здзекваліся, а затым па-зверску расстралялі іх”.⁸Фактычна ж лес атрада быў прадвырашаны яшчэ да гэтага інцыдэнта, калі была атрымана радыеграма П.Панамарэнкі з дазволам абяззброіць польскі партызанскі атрад Мілашэўскага. Аб гэтым сведчыць і згаданы загад 30 лістапада 1943г., якім давалася ўказанне чатыром партызанскім брыгадам наступнага зместу: “… на падставе радыеграм П.Панамарэнкі і ўказанняў Аблцэнтра атрад польскіх легіянераў Мілашэўскага абяззброіць”.

Раззброеных польскіх партызан падзялілі на дзве групы.Большую  частку, перш за ўсё радавога састава, накіравалі ў савецкія партызанскія атрады Сталінскай, Першамайскай і  іншых партызанскіх брыгад Івянецкага міжрайцэнтра. З афіцэрамі было інакш. 10 польскіх афіцэраў і кіраўнікоў Стаўбцоўскага  батальена вылучылі ў асобную  групу – Пелка Вацлаў, Мілашэўскі Каспар, Кахуцінскі Здзіслаў, Латоцкі  Эйзехель, Баброўніцкі Юлбяш, Пархімовіч Валянцін, Ржэвускі Мацвей, Гаварко  Сяргей, Мігач Татэўш, Скроцкі Уладзіслаў, якія былі прыцягнуты да адказнасці ў  якасці абвінавачваемых па справе ПЗП (значыць АК). Неабходна заўважыць, што 2 чалавекі няправільна назвалі свае прозвішчы – Кахуцінскі і Латоцкі. Трэба меркаваць, што яны зрабілі гэта з-за боязі рэпрэсій супраць сваіх сямей.

Для расследавання “злачыннай”  дзейнасці вышэйзгаданай арганізацыі  была ўтворана следчая група ў  складзе 8 чалавек, кіраўніком якой быў  палкоўнік юстыцыі з даваенным  стажам, начальнік асобага аддзела  брыгады імя Чкалава – Зухба, а яго намеснікам – памочнік упаўнаважанага ЦК КП(б) па Стаўбцоўсккаму міжрайцэнтру Сцепчанка.

Па матэрыялах следства відаць , што вышэйназваных 10 афіцэраў і  кіраўнікоў атрада ў час допыту трымалі  разам. Пасля заканчэння следства 5-х, у адносінах якіх праяўлялі інтарэс  органы дзяржбяспекі, 13 студзеня 1944г. даставілі  ў Маскву на Лубянку. У Польшчу  яны вярнуліся пасля заканчэння вайны.⁹ Астаўшыхся 5-х чалавек расстралялі.¹⁰ Да гэтага трэба дадаць, што па сцвярджэнню М.Падгурэчнага, лёс каля 30 чалавек радавога і афіцэрскага састава гэтага атрада – невядомы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Глава 3. “Ціхацёмныя”

 

Такую назву атрымала спецыяльнае  фарміраванне польскіх узброеных сілаў  на Захадзе (Англія), прызначанага для  абвучэння і падрыхтоўкі кіраўніцкіх кадраў і спецыялістаў дыверсіям і разведцы, накіраваных для барацьбы з немцамі на акупаваных тэрыторыях. Пасля заканчэння практычнага курса навучання "ціхацёмныя" закідваліся на смалётах у Польшчу, дзе штаб ЗВЗ - АК размяркоўваў іх у адпаведнасці з надзённымі патрэбамі падпольнай работы. 3 15 лютага 1941 г. па 26 снежня 1944 г. у Польшчу былі закінуты 372 парашутысты, у тым ліку 28 палітычных кур'ераў. Многіх паслалі на тэрыторыю "крэсаў". У час вайны загінулі 108 "ціхацёмных", 92- у барацьбе з немцамі.

Ініцыятыва ўмацавання падпольных арганізацыяў ЗВЗ - АК падрыхтаванымі за мяжой спецыялістамі паходзіць  ад маёраў Мацея Калянкевіча, нашага земляка з Ваўкавыскага павета, і  Яна Гурскага. Два сябры, маладыя  афіцэры штабной службы, яшчэ ў  лютым 1940 г. прадставілі генералу Сікорскаму ў Парыжы прапановы па падрыхтоўцы дэсантнікаў для перакідвання ў Польшчу. Пакуль гэтая важная ідэя абмазгоўвалася вышэйшым кіраўніцтвам, Францыя пацярпела паражэнне, а польскія эмігранцкія ўлады і ваеннаслужачыя вымушаны былі перабрацца ў Англію.

Назву "ціхацёмныя" прыдумалі  для сябе самыя курсанты падчас знясільных начных трэніроўкаў. Яна лаканічна і даволі трапна падкрэслівала спецыфічны характар навучання і будучай службы:

начныя палёты, скокі на парашутах  у нязведанае, падпольныя акцыі... I ўсё - ціха, тайна, упоцемку.

Вярбоўка добраахвотнікаў пачалася восенню 1940 г. Як сам акт вярбоўкі, так і працэс навучання захоўваліся  ў глыбокай таямніцы, каб інфармацыя пра падрыхтоўку людзей для выканання  спецыяльных заданняў не прасачылася  за строга абмежаванае кола асобаў і не стала здабыткам агентаў  абвера, з прысутнасцю якіх у Англіі належала лічыцца.

3 2413 добраахвотнікаў было адабрана 605 чалавек, самы старэйшы з  іх меў 54 гады, малодшы - 20. Сярод "ціхацёмных" былі прадстаўлены ваенныя кадры ўсіх званняў - ад дывізійнага генерала да радавога, і ўсіх радоў войскаў. Навучанне вялося па наступных спецыяльнасцях: дыверсія, разведка, сувязь, авіяцыя, штабныя афіцэры, інструктары бронетанкавых войскаў. Перыяд абвучэння - ад некалькі месяцаў да года. Найдаўжэй рыхтаваліся афіцэры разведкі.

Першы палёт на тэрыторыю Польшчы  адбыўся ноччу з 15 на 16 лютага 1941 г. 3 Англіі вылецелі тры чалавекі - капітан авіяцыі Станіслаў Кшымоўскі ("Костэк"), паручнік кавалерыі Юзэф Забельскі ("Жбік") і палітычны кур'ер Чэслаў Рачкоўскі. Скочылі ў чорную ноч, не ведалі дакладна, дзе знаходзяцца. Аказалася, на тэрыторыі, далучанай да Германіі. У час прызямлення Забельскі атрымаў траўму. Рачкоўскага немцы арыштавалі як кантрабандыста ў час пераходу граніцы і выпусцілі толькі праз год. Астатнія два дабраліся да мэты, кожны сваёй дарогай, 20 лютага былі ў Варшаве. Так пачалася акцыя дэсантавання "ціхацёмных" на радзіму.

Адзін з гэтых людзей, Станіслаў  Янкоўскі, кіраваў аддзелам легалізацыі  і тэхнічнага забеспячэння разведкі Арміі Краёвай. Выдаў двухтомныя ўспаміны пад назвай "Агатон" з  фальшывым аўсвайсам у сапраўднай Варшаве" (Варшава. 1984.). Першы том ягоных мемуараў амаль цалкам прысвечаны "ціхацёмным". Фрагмент з кнігі, звязаны з прызямленнем маёра Мацея Калянкевіча ("Котвіча") і яго спадарожнікаў, дае ўяўленне пра ўмовы іхняга спаткання з Польшчай, за якую ім лёс наканаваў змагацца да канца.

"Ціхацёмныя", якія былі накіраваны  на Беларусь і на Віленшчыну і загінулі ў часе вайны (па няпоўных даных):

1. Капітан пяхоты Францішак Цеплік ("Хатрак"). Скок 30.4.1944 г. Загінуў у баі з аператыўнай групай НКУС пад Сурконтамі на Гродзеншчыне 21.8.1944 г.

2. Паручнік кавалерыі Мечыслаў Экхард ("Бацян"). Скок 1.11.1942 г. Арыштаваны ў Давыд-Гарадку як афіцэр дыверсійнай базы 19.10.1942. г. Замучаны ў гестапа.

3. Падпаручнік пяхоты Лёнгін Юркевіч ("Мыш"). Скок 13.3. 1943 г. Арыштаваны гестапа ў лістападзе 1943 г. у Вільні. Замучаны ў часе следства.

4. Маёр інжынерных войскаў Мацей Калянкевіч. Скок 2.12.1941 г. Камандзір Наднёманскага злучэння АК. Загінуў 21.8. 1944 г. у баі з аператыўнай групай НКУС пад Сурконтамі на Гродзеншчыне. Вестка аб прысваенні звання падпалкоўніка і назначэнні камендантам Навагрудскай акругі прыйшла ўжо пасля яго смерці.

5. Сяржант сувязі Станіслаў Казімерчык ("Ксёндз"). Скок 16.2. 1943 г. Накіраваны для канспіратыўнай работы ў Вільню. Арыштаваны ў Астралэнцы ў маі 1943 г., загінуў.

6. Паручнік пяхоты Пётр Матылевіч ("Кшэмень", "Граб"). Загінуў 7.01.1944 г. у баі з немцамі пад Мікулішкамі на Ашмяншчыне, перад смерцю быў прызначаны намеснікам камандзіра партызанскай брыгады АК капітана Адама Барычкі ("Броны").

7. Капітан артылерыі Богдан Юліуш Пёнткоўскі ("Мак"). Скок 4.03.1942 г. Арыштаваны гестапа ў снежні 1942 г., падвергся катаванням. Ранены падчас спробы ўцячы з Мінскай турмы, памёр у сакавіку (?) 1943 г.

8. Паручнік артылерыі Ян Піўнік ("Пануры"). Скок 7.11.1941 г. Камандзір батальёна АК Наднёманскага злучэння. Загінуў 16.04.1944 г. у часе штурму нямецкага шутцпункта ў Еўлашах на Лідчыне.

9. Ротмістр кавалерыі Ян Скрахоўскі ("Астрога"). Скок 30.4.1944 г. Загінуў у баі з аператыўнай групай НКУС пад Сурконтамі на Гродзеншчыне.

10. Маёр кавалерыі Тадэвуш Сакалоўскі ("Троп"). Скок 30.3.1942 г. Арыштаваны гестапа ў Мінску 8.12.1942 г. Закатаваны ў турме 6.2.1943 г.

11. Падпаручнік пяхоты Ян Марэк ("Валька"). Скок 6.01.1942 г. Удзельнік дыверсійных акцыяў на Брэстчыне. 13.05.1943 г. цяжка паранены гестапаўцамі ў Варшаве пры спробе ўцячы па даху дома на вул. Вспульнай. У шпіталі пакончыў жыццё самагубствам.

12. Падпаручнік сувязі Ежы Штром ("Пільнік"). Скок 8.04.1944 г. Загінуў у чэрвені 1944 г. падчас дыверсійнай акцыі ў Лідзе.

13. Паручнік пяхоты Станіслаў Вінтэр ("Станлей"). Скок 1.09.1942 г. Камандзір 3-га батальёна 78-га пяхотнага палка АК на Гродзеншчыне. Затым - у 2-й арміі Народнага Войска Польскага. Загінуў у бітве з немцамі ў першай палове 1945 г.

14. Паручнік артылерыі Мечыслаў Шчэпаньскі ("Дэмбіна"). Скок 4.05.1944 г. Ваяваў у 77-ым пяхотным палку АК Навагрудскай акругі. Загінуў у 1945 г.

15. Капітан артылерыі Вацлаў Заорскі ("Рыба"). Скок 3.09. 1942 г. Спецыяліст па дыверсіях. Арыштаваны гестапа ў Мінску 8 ці 9.12.1942 г. У турме пакончыў жыццё самагубствам.

16. Падпаручнік сувязі Станіслаў Запаточны ("Пломень"). Скок 3.09.1942 г. Арыштаваны гестапа ў Вільні ў час работы радыёстанцыі на Антокалі. Атруціўся ў часе следства.

17. Паручнік бронетанкавых войскаў Збігнеў Пясэцкі ("Орлік"). Скок 15.02.1942 г. Удзельнік падполля ЗВЗ - АК на беларускім Палессі. Загінуў у часе вайны.

18. Падпаручнік Марыян-Збігнеў Гарчыньскі ("Скала"). Кіраўнік курсаў падрыўнікаў у Палескай акрузе АК. Памёр ад запалення горла ў лістападзе 1943 г. Быў пахаваны пад чужым прозвішчам- Стэфан Герман.

19. Падпаручнік Ян Грыг ("Дзядзя"). Камандзір партызанскага атрада ў Палескай акрузе АК. Загінуў у баі з немцамі ў снежні 1943 г.

20. Падпаручнік Лешак Ляшчыньскі ("Жаль"). У 1944 г. камандзір сапёрнай роты 8-га батальёна Наднёманскага злучэння АК. Лёс невядомы.