Ефрасіння Полацкая і Кірыла Тураўскі – выдатныя дзеячы беларускай культуры

Гледзячы ў хвіліны  адпачынку на шырокую і нястрымную двінскую плынь, маладая манашка  марыла пра час, калі перапіскай кніг будуць займацца ў Полацку не адзіночкі, а дзясяткі пісьменных людзей.

Але не толькі перапіска  кніг была асноўным заняткам маладой  манашкі. Мудрасць вялебнай выяўлялася ў тым, што яна не пайшла шляхам барацьбы са старымі мясцовымі традыцыямі, а дамагалася асвячэнні святлом Евангелля ўсяго, што магло служыць хрысціяніну. Педагагічная дзейнасць вялікай падзвіжніцы ўнесла значны ўнёсак у справу народнай адукацыі. Дзеці ў тагачасных школах вучыліся чытанню, лісту, "лічбы" і царкоўнаму спеву. Першымі падручнікамі былі царкоўныя кнігі - Псалтыр, Часаслоў, Апостал. Дзятва пачынала асільваць грамату ў школах, адкрытых Еўфрасінняй. Аднак высокаадукаваная ігумення пашырыла рамкі звычайнай праграмы. Акрамя царкоўнаславянскага юныя палачане вывучалі грэцкі і лацінскі мовы, атрымлівалі веды па прыродазнаўстве і медыцыне, па навуцы красамоўства - рыторыцы. Не раз урокі вяла сама маці-ігумення.

"Жыццё" распавядае, што аднойчы ў сне анёл узяў  Еўфрасінню за руку і адвёў  за дзве вёрсты ад горада  ў Сяльцо, дзе на беразе Полоты стаялі драўляныя царква Спасу і каменны храм-магільны склеп полацкіх біскупаў. На тым месцы нябесны госць прамовіў: "Тут належыць быць табе!" [3, з.80-81].

У 1125 году біскуп Илия з належнай імпрэзай перадаў святой Еўфрасінні Спаса-Праабражэнскую царкву ў Сяльцы для падставы пры ёй жаночага манастыра і Еўфрасіння адправілася ў паказанае анёлам месца.

У Сяльцы яна заснавала  жаночы манастыр. Паступова, год за годам, Спаса-Праабражэнскі манастыр пашыраўся, лік яго насельниц узрастала. Ефрасіння вучыла маладых паслушніц грамаце, перапісванню кніг, спеву, швіву і іншым рамёствам, каб з юнацкасці яны ведалі закон Божы і мелі навык да працавітасці. Заснаваная святой Еўфрасінняй пры манастыры школа спрыяла хуткаму росту мясціны. Паступова Спаса-Праабражэнскі манастыр атрымлівае шырокую вядомасць у полацкіх землях.

Еўфрасіння Полацкая ўважліва сачыла за развіццём духоўнага і  культурнага жыцця Полацкай зямлі. У яе ўзнікла думка пра будаўніцтва каменнай царквы святога Спасу на месцы былой драўлянай.

У сярэдзіне XII стагоддзі  канчаткова сфармавалася полацкая архітэктурная  школа. Вядомым полацкім дойлідам быў  манах аднаго з мясцовых манастыроў Іяан, сучаснік вялебнай Евфросиньи. Гэты таленавіты архітэктар і ўзначаліў будаўніцтва Спаса-Праабражэнскай (зараз яе завуць Спаса-Ефрасіннеўскай) цэрквы. Адбылася гэта падзея дзесьці паміж 1152 і 1161 гадамі [3, з.87]. Князёўна-ігумення і фундавала збудаваны неверагодна хутка, за адзін будаўнічы сезон, храм, і была дарадчыцай, натхніцелькай Іяана на творчы подзвіг. Для Еўфрасінні і яе сучаснікаў храмы былі выявамі і мадэлямі светабудовы. У іх увасабляліся ідэалы выдатнага.

Непадалёк ад Спаса-Праабражэнскай мясціны ігумення Ефрасіння ўзвяла яшчэ адну царкву - Багароцкую, пры якой адкрыла мужчынскі Багароцкі манастыр.

Каб упрыгожыць сабор мужчынскага  манастыра, Еўфрасіння паслала свайго слугу Міхася да візантыйскага імператара Мануилу Комнину і канстанцінопальскаму патрыярху Хрісавергу . Пасланец вёз багатыя дарункі і грамату з просьбай даслаць абраз Багародзіцы Эфескай - адну з трох, якія яшчэ пры жыцці Панны Марыі стварыў першы хрысціянскі іканапісец апостал Лука. Прыбраныя імператарам у Эфес сто ваяроў прынеслі абраз у Царград, адкуль пасля патрыяршага блаславення ў саборы святой Сафіі рэліквію адправілі Еўфрасінні.

Візантыйскі падарунак - самая  ранняя Адзігітрыя ва ўсходнеславянскіх  землях. З такіх абразаў пачынаецца тое, што завуць мастацкай традыцыяй.

У манастырах Еўфрасіння адкрыла  майстэрні па перапісцы кніг - скрыпторыі.  Хоць невядома ці дзейнічаў скрыпторый пры Сафійскім саборы ў Полацку  да прыходу сюды вялебнай Еўфрасінні. Але не выключана, што менавіта сама князёўна згуртавала вакол сябе майстроў кніжнай справы і стварыла ці грунтоўна  пашырыла кніжную майстэрню: бо, у  адпаведнасці са словамі "Жыцця", майстэрская гэта арыентавалася на продаж кніг, працу

Адзін майстар рабіў тут  каляровыя ініцыялы, іншы - мініяцюры, трэці - вокладкі. Калі ўзнікала неабходнасць перапісаць кнігу хутчэй, яе дзялілі  на некалькі частак. Са скрыпторыяў  кнігі разыходзіліся па ўсёй Полацкай зямлі і за яе межы.

Каб упрыгожыць полацкія храмы  абразамі, Еўфрасіння стварыла таксама  іканапісную майстэрню.

Побач з імем Еўфрасінні заўсёды ўзнікае і іншае - Лазар  Богша . Стаўшы ігуменняй, Еўфрасіння замовіла знакамітаму майстру крыж-каўчэг для дасланых з Царграда і Іерусаліма хрысціянскіх рэліквій. Такая важная замова ювелір павінен быў выканаць пад наглядам ігуменні, якая, мабыць, была аўтарам эскіза святыні і зробленай на ёй вялікага надпісу. Свой шэдэўр Богша стварыў у 1161 году [3, з.91].

Крыж шасціканцовы. Яго  форма сімвалізуе свет, створаны Богам, як вядома, за шэсць дзён. Аснова крыжа - кіпарысавае дрэва, з якога выраблялі асабліва важныя культавыя прадметы. Рэліквія мае вышыню каля 52 сантыметраў; даўжыня верхняй папярочкі - 14, ніжняй -21, таўшчыня - 2,5 [3, з.92]. Зверху і знізу дрэва покрыва дваццаць адна залатая пласцінка з каштоўнымі камянямі, арнаментамі і дваццаццю эмальнымі мініяцюрамі, нічым не якія саступаюць сусветна вядомым візантыйскім эмалям.

Крыж Еўфрасінні - яшчэ і  каштоўны помнік нашай пісьменнасці. Кароткі дробны надпіс поруч мошчаў святога Панцеляймона паведамляе імя  майстра: "Пане, помози рабоу своемоу Лазорю, нарачонаму Богъши, съделавъшемоу крьстъ гэтыя цьркви святаго Спасу і Офросиньи" [3, з.93].

Такім чынам, святая Еўфрасіння паклапацілася і пра будаўніцтва, і пра мастацкія размалёўкі храма, і пра абсталяванне яго набажэнскімі кнігамі, абразамі, святынямі - усім неабходным, стварыўшы ў Полацку культурны асветніцкі цэнтр вышэйшага ўзору, падмурак духоўнага ўзрастання народа, сцвярджэнні высокіх маральных нормаў жыцця.

На працягу стагоддзяў заснаваны Еўфрасінняй Спаскі манастыр перажываў і ўзвышэнні, і поўны  заняпад. Цяжкія выпрабаванні спасціглі манастыр, калі Масковія пачала настойлівыя спробы захапіць беларускія землі. Адноўленую ў 1840 году Ефрасіннеўскую Божую цвярдыню па прычыне яе старажытнасці прылічылі да першакласных расійскіх манастыроў [3, з.84]. Пры ёй стварылі  жаночую вучэльню, шматлікія выпускніцы якога сталі народнымі настаўніцамі.

Спаскаму сабору таксама  дастаўся нялёгкі лёс. Два з паловай  стагоддзя ён прыналежаў ордэну езуітаў  і быў касцёлам. Вернуты ў 1832 году праваслаўным, храм часткова перабудавалі [3, з.89].

Гэта адзіны ў Беларусі храм, дзе размалёўкі XII стагоддзі  захаваліся амаль цалкам, іх замоўцам таксама была Еўфрасіння. Зараз вялікая  іх частка ўтоена пад познімі алейнымі фарбамі, а ў часы асветніцы фрэскі займалі ўсю прастору сабора. З  вышыні купала багаслаўляў вернікаў Выратавальнік. Шматфігурныя кампазіцыі чаргаваліся з аднафігурнымі. У келлі, дзе жыла ігумення, захаваўся малюнак Панны Марыі, тонкія дасканалыя рысы якой нагадваюць лепшыя грэцкія ўзоры. Полацкія фрэскі дзівяць псіхалагічнай глыбінёй.

У апошні час з-за неспрыяльнага  тэмпературнага рэжыму фрэскі хутка  руйнаваліся. Некалькі гадоў назад  у сабор прыйшлі мастакі-рэстаўратары. З'явілася надзея, што калісьці мы ўбачым унікальныя размалёўкі ў іх першапачатковай красе. Магчыма  да таго часу і сам храм верне  сабе старажытнае аблічча.

Нажаль, не захаваўся да нашага часу Багароцкі храм, невядома цяпер нават то, якое было яго размяшчэнне. Толькі з позняга аддання ды яшчэ з плану Полацку аўтарства Станіслава Пахалавіцкага мы ведаем пра месцазнаходжанне самога Багароцкага манастыра, які спыніў сваё існаванне яшчэ да XVI стагоддзі: ён стаяў на правым беразе Полоты, непадалёк ад Спаскай мясціны, там, дзе цяпер знаходзіцца Ксавер’яўскія могілкі.

Адмысловая ўвага варта  надаць ювелірнаму шэдэўру, на які неаднаразова здзяйсняліся замахі. Яшчэ да канцы XII стагоддзя рэліквія была вывезена з Полацку ў Смаленск, а ў 1514 г. маскоўскі вялікі князь Васіль III забраў яе з мясцовага Ўспенскага кафедральнага сабора ў Маскву, пакінуўшы ў Смаленску толькі копію. У 1563 г. цар Іван IV Грозны вярнуў святыню на першапачатковае яе месца - у Спаса-

Праабражэнскую полацкую царкву [4, з.48]. Але калі Спаскі манастыр і яго галоўны храм перайшлі ў  валоданне езуітаў, палачане паклалі  крыж у Сафійскім саборы. Пасля  знаходжання ў абедзвюх рускіх сталіцах крыж вярнуўся ў Праабражэнскі храм, у келлю святой Еўфрасінні.

Нажаль, падчас апошняй вайны  гэта найвялікая святыня беларускага  народа бясследна і надоўга, калі не назаўжды, знікла. Варта згадаць  і той факт, што выбітнасцю Спаскага манастыра з'яўляецца і Крыжаўзвіжанскі  сабор, пабудаваны ў XIX веку. У наш час у ім захоўваецца адноўлены ў 90-х гадах мінулага стагоддзя знакаміты крыж Еўфрасінні Полацкай [4, з.49].

Дзейнасць Ефрасінні Полацкай - яркі след кардынальных духоўных зрухаў, што адбываліся ў культурна-грамадскім жыцці Полацкага княства на працягу XII у., калі закладваўся і ўмацоўваўся падмурак новага светапогляду, ствараліся перадумовы развіцця індывіда як непаўторнай асобы, сцвярджэнні высокіх духоўнасці і маральнасці чалавека. Духоўны ўплыў беларускай асветніцы Ефрасінні Полацкай выйшла далёка за межы старадаўняй эпохі. Яе імя, справы і выява падзвіжніцы набылі найвышэйшыя рысы нацыянальнага сімвала самаадданага служэння высакародным ідэалам, вернасці сваёй радзіме. Яна ўнесла велізарны ўнёсак у развіццё беларускай культуры, пакінуўшы пасля сябе вялікі след сваёй дзейнасці.

Грамадскае жыццё  і культурная спадчына К.Тураўскага

Кірыла Тураўскі з'яўляецца найслынным мысляром Кіеўскай Русі, якія аказалі велізарны ўплыў на развіццё культуры беларускага народа. Ён быў  высокаадукаваным чалавекам, бліскучым  літаратарам, эрудытам, выбітным рэлігійна-палітычным дзеячам. "Залатавуст, больш усіх воссиявший на Русі", - пісаў пра яго старажытны біёграф [5, з.12]. Кірыла Тураўскі быў не толькі багасловам і мастаком, але і філосафам, творчасць якога аптымістычна і цесна злучана з рэальнасцю. У яго творах прысутнічаюць філасофскія ідэі, якія выказваюць сацыяльная няроўнасць, маральныя адносіны, гледжанні пра тое, як лепшай выявай уладкаваць грамадства.

Кірыла Тураўскі ўнёс неацэнны ўнёсак у развіццё педагагічнай думкі  Старажытнай Русі. Распаўсюду пісьменнасці, развіццю адукаванасці і асветы спрыяла  высокая кніжная культура Старажытнай  Русі. Над рашэннем гэтай праблемы актыўна працаваў Кірыла Тураўскі. Кірыла заклікаў паважаць святыя кнігі, разумна ўслухвацца ім, а калі штосьці незразумела, шукаць мудрэй сябе і вучыцца ў іх. Кірыла Тураўскі вучыў не забываць сваіх настаўнікаў. Чалавека, не які памятае, адкуль дабро меў, ён параўноўваў з галодным і змёрзлым сабакам. Людзей, якія прапаведуюць веды, Кірыла Тураўскі параўноўваў з працавітай пчалой, што паказвае сваю мудрасць.

Варта заўважыць, што сам  Кірыла Тураўскі быў узорам працавітасці, удасканаленні духу, творча адоранай асобай, паказваў асабісты прыклад  праведнага жыцця, служэнні асвеце. Уласнае  ўдасканаленне давала яму права  клапаціцца пра духоўную дасканаласць суайчыннікаў. Ён лічыў, што чалавечыя  намеры павінны быць працяты духоўным пачаткам, дабрадзейнасцю,  заклікаў аднолькава клапаціцца пра душу і  цела.

Тураўскі-прапаведнік паказаў  значэнне вучэння жыцця чалавека. Ён параўноўваў вучэнне з золатам, каштоўнымі камянямі, з мёдам. Кніжнае  значэнне ён лічыў скарбам вечнага  жыцця.

Кірыла Тураўскі сцвярджаў  таксама і сілу чароўных ведаў. Выратаванне  ён бачыў у каханні, паслухмянстве, пакаянні. Разам з тым ён выказаў  важныя педагагічныя ідэі: чалавекалюбства, асветніцтва, аптымізм. Па прыходзе чалавека ў манастыр, лічыў Кірыла, ад чалавека патрабуецца “покорение і смиреномудрие”. Без гэтага "подзвігу" нельга патрапіць у рай. Біблію ён лічыў крыніцай праўдзівых ведаў. Ён навучаў паству з дапамогай "святых кніг".

Ужо ў спелыя гады Кірыла сышоў у манастыр, дзе пасля  трохгадовага паслушніцтва прыняў манаскі  пострыг. Каля 1143 гады Кірыла стаў іераманахам, а ў 1144-1148 гадах быў плябанам Мікольскага манастыра [1, з.20]. Жадаючы прысвяціць сябе напісанню багаслоўскіх складанняў, свяціцель Кірыла пакінуў Тураўскую кафедру і стаў весці адасоблены лад жыцця, а менавіта зачыняецца "ў слуп" - адасобленую вежу, дзе аддаецца духоўнаму самаўдасканаленню і літаратурным заняткам. Тут паўсталі некаторыя з яго твораў, выкананых высокага аскетычнага адушаўлення і імкненні да спазнання Бога ў сузіранні яго тварэння - свету.

Пропаведзі, павучанні, "Словы" Кірылы Тураўскага з'яўляюцца выдатным узорам прамоўніцкага мастацтва. Яны ўтрымоўваюць пытанні, спрэчкі, доказы, звароты да слухачоў, алегорыі, іншасказанні,аллегарэзы. Гэта яркі прыклад зносін са слухачамі, узор уздзеяння на іх. Гаворкі Тураўскага стваралі атмасферу незвычайнай весялосці, святочнасці, прыўзнятасці, урачыстасці.

Найважнай праблемай, якая стаіць перад грамадска-філасофскай думкай XII стагоддзі, была барацьба за ўмацаванне хрысціянскай рэлігіі і ідэалогіі  і выцясненне паганства з усіх сфер жыцця. Кірылу Тураўскаму прыналежыць важная роля і ў рашэнні гэтай задачы. Ён паслядоўна змагаўся за перамогу хрысціянскай ідэалогіі і ўмацаванне аўтарытэту царквы.

У творчасці Кірылы Тураўскага можна вылучыць чатыры перыяду: ранні  манастырскі,стоўпніцкі , біскупскі і позні манастырскі. Менавіта ў гады чацвёртага перыяду Кірыла Тураўскі стварае свае лепшыя творы - малітвы, якія з першых стагоддзяў існавання хрысціянства ўсведамляліся ў якасці галоўнага духоўнага ўтрымання жыцця чалавека.