Антоний Тизенгауз

А ўвогуле з даходу сталовых эканомій за перыяд з 1770 па 1777 г. сума грошай, якая засталася ў распараджэнні надворнага падскарбія (10 683 511 злотых) нават перавышала тую, якая трапіла ў каралеўскі скарб (8 715 500 злотых). Відавочна, што пераўтварэнні  А. Тызенгаўза фінансаваліся не столькі  за кошт замежнага крэдыту, сколькі  за кошт унутраных рэзерваў, галоўным з якіх стала сельская гаспадарка каралеўскіх сталовых эканомій.

Сітуацыя, якая ўтварылася, на думку  многіх даследчыкаў, не была нечаканай  і яе можна было прадбачыць. Але  А. Тызенгаўз гэтага не зрабіў, а  разам з тым дапусціў у сваёй  дзейнасці па стварэнню мануфактур шэраг памылак і промахаў:

Па-першае, была створана занадта вялікая  колькасць разнастайных фабрык, якія будаваліся спехам. Гэта было зусім  не варта рабіць да таго часу, пакуль раней збудаваныя мануфактуры цвёрда не сталі на ногі. Адно з абвінавачванняў  у адрас А. Тызенгаўза на пачатку 80-ых г. ХVІІІ ст. датычыла якраз размаху  арганізаванага ім будаўніцтва. Шмат якія з закладзеных будынкаў, так і  не былі дабудаваны з прычыны недахопу фінансаў і хутка пачалі руйнавацца [16, ІІІ/279, арк. 8]. Такім чынам, грошы  аказаліся, па сутнасці, выкінутымі на вецер.

Па-другое, будаўніцтва ўсіх прадпрыемстваў вялося на пазычаныя грошы, пры гэтым  карыстанне крэдытамі было вельмі смелае, нават безадказнае. Сродкі крэдыту  выдаткоўваліся не толькі на будаўніцтва  непасрэдна мануфактур, з якіх потым  разлічвалі атрымаць прыбытак для пагашэння  крэдыту, але і на стварэнне розных устаноў навучальнага і культурнага  характару, якія ў прынцыпе не маглі  даць прыбытку, а для нармальнага  функцыянавання патрабавалі далейшых датацый.

Па-трэцяе, аснову асартыменту мануфактурных  тавараў складалі прадметы раскошы, якія каштавалі часам даражэй  за імпартныя з-за высокіх цэнаў  на замежную сыравіну і высокія памеры аплаты працы іншаземных майстроў. Нечуваная рэч, але для забеспячэння належнай сыравінай ювелірнай і залататкацкай мануфактур па вялікіх коштах за мяжой купляліся залатыя і срэбныя манеты. З іх пасля пераплаўкі рабіліся галуны, залатыя і срэбныя ніці, якія, зразумела, былі вельмі дарагія, неканкурэнтназдольныя і не знаходзілі попыту ў краіне.

Па-чацвёртае, няправільная арганізацыя  працы на прадпрыемствах, калі замежным майстрам плацілі не за колькасць  і якасць прадукцыі, а за час, які  яны былі на працы. Таму, хоць матэрыял на фабрыках меўся каштоўны, часта  куплены за мяжой, тавары, якія з  яго вырабляліся, былі не зусім якасныя. Гродзенскія вырабы спрабаваў прапагандаваць нават сам кароль Станіслаў Аўгуст, які, каб уласным прыкладам заахвоціць мясцовае насельніцтва набываць прадукцыю  у 1777 г. замовіў сабе капелюшы, але  хутка пачаў скардзіцца, што яны  дрэнна сядзяць на галаве, асабліва падчас язды конна [11, с. 34].

Натхнёныя каралеўскім прыкладам, кліенткамі гродзенскіх мануфактур сталі прыдворныя дамы, але хутка  і яны пачалі вяртаць купленыя ў Гродне тавары назад, дакараючы  А. Тызенгаўзу, што выпускаць неякасную  прадукцыю – гэта нават непатрыятычна.

Па-пятае, мануфактуры былі заснаваны  на фактычна бясплатнай працы каралеўскіх  сялян. Магчыма, гэта была своеасаблівая  палітыка дзяржаўнага пратэкцыянізму для прамысловасці, якая толькі нараджалася, паколькі такая палітыка выяўляецца не толькі ў падтрымцы самой ідэі тэхнічнага прагрэсу, наданні розных прывілеяў і льгот, але, у першую чаргу, у дзеяннях, якія забяспечваюць  канкурэнтаздольнасць тавараў, што  выпускаюцца ў краіне. На этапе  станаўлення прамысловасці гэта магло быць дасягнута ў тым  ліку і за кошт таннасці рабочай  сілы.

Такая з’ява не была вынаходніцтвам Рэчы Паспалітай. У Прусіі і Аўстрыі  з гэтай мэтай у якасці рабочых  на фабрыкі пасылалі жаўнераў і нават  выкарыстоўвалі працу дзяцей [17, с. 84]. Палітыка дзяржаўнага пратэкцыянізму для станаўлення ўласнай прамысловасці  актыўна выкарыстоўвалася ў Англіі, Францыі, ЗША.

Аднак, не маючы ніякіх асабістых  стымулаў (ні фінансавых, ні падаткавых), каралеўскія сяляне, якія працавалі  на гродзенскіх мануфактурах, абсалютна  не былі зацікаўленымі ў выніках  сваёй працы, што таксама адмоўна  адбівалася на якасці прадукцыі.

Па-шостае, не садзейнічала росту зацікаўленасці і навучанне сялянскіх дзяцей (300 хлопчыкаў і 100 дзяўчынак), якія павінны  былі папоўніць шэрагі мясцовых рамеснікаў. Сяляне Гродзенскай эканоміі ў сваіх  супліках скардзіліся каралю, што  іх па загаду надворнага падскарбія “на  некалькі дзён да фабрык выпраўляюць” і па гаспадарцы “няма дапамогі, бо сыноў і дачок да фабрык забіраюць” [16, ІІІ/191, арк. 25—26]. Скаргі былі выкліканы  тым, што дзяцей забіралі з дому без  згоды бацькоў, “аддавалі пад  уладу чужаземцаў, якія прыставілі іх да работы незвычайнай, невядомай  і ўдвая цяжэйшай” [1, с. 249].

Па-сёмае, недастатковая арганізацыя  сістэмы збыту фабрычных вырабаў. Як было адзначана, большасць тавараў  мануфактур складалі прадметы раскошы, а вузкасць мясцовых рынкаў і суадносіны грамадскіх сіл, калі большасць насельніцтва была бедная, не садзейнічалі хуткай рэалізацыі гэтых рэчаў. Вытворчасць не абапіралася  на натуральныя патрэбы, і гэтую  прычыну С. Касцялкоўскі лічыў найважнейшай у неперспектыўнасці работы мануфактур [6, с. 284].

На гэтую важную памылку ўказвалі А. Тызенгаўзу і прадстаўнікі мануфактур, якія 28 снежня 1779 г. накіравалі яму адмысловы  Мемарыял. Там, у прыватнасці, адзначалася, што неабходна грунтоўна клапаціцца пра продаж тавараў, паколькі без гэтага “ніводная фабрыка доўга ўтрымацца не здолее” [3, D-3/XVI, арк. 52]. У якасці бліжэйшых і лепшых рынкаў збыту ў Мемарыяле называліся Курляндскае княства і Семігалія.

Такім чынам, тызенгаўзаўскія мануфактуры  не былі ў стане забяспечыць рэнтабельнасць вытворчасці. Яны не толькі не прыносілі  прыбытку, але нават не былі самадастатковымі, а існаваць маглі толькі дзякуючы дадатковаму фінансаванню, сродкі для  якога чэрпаліся з розных крыніц, у першую чаргу з сельскай гаспадаркі каралеўскіх эканомій, што не спрыяла  яе развіццю, а, наадварот, паскарала  разбурэнне.

Памылкі Тызенгаўза ў арганізацыі  і вядзенні вытворчасці ўжо тады былі відавочнымі для спецыялістаў. Так, прускі кароль Фрыдрых ІІ, які  падтрымліваў прамысловасць у сваёй  краіне, быў вельмі зацікаўлены мануфактурнай  дзейнасцю А. Тызенгаўза ў Гродне, але як толькі зразумеў іх “негандлёвы  характар”, адразу страціў усялякую цікавасць [11, с. 34].

Як ужо адзначалася, вялікія  сродкі неабходны былі і для стварэння  навучальных і культурных устаноў, утрымання шпіталя, аптэкі, батанічнага  сада, друкарні і г.д. У выніку атрымалася так, што надворны падскарбі літоўскі, які абяцаў фінансавую падтрымку  каралю і папаўненне скарбу, сам  патрабаваў для сваіх пераўтварэнняў значных капіталаў.

Даследчык унутранай гісторыі Польшчы  другой паловы ХVІІІ ст. польскі гісторык Т. Корзан лічыў сябе абавязаным напісаць пра дзейнасць А. Тызенгаўза з  мэтай, каб прыкладу з гэтай асобы  “ніхто ніколі не браў” [1, с. 245]. Назваўшы планы падскарбія “цудоўнымі і патрыятычнымі”, Т. Корзан пры гэтым сцвярджаў, што  брацца за выкананне падобных праектаў з такімі інтэлектуальнымі рэсурсамі, якімі валодаў А. Тызенгаўз, было вельмі рызыкоўна (аўтар меў на ўвазе  недахоп у рэфарматара спецыяльнай  адукацыі і практычных навыкаў). Гісторык вылучыў унутраную прыроду прычыны заняпаду дзейнасці А. Тызенгаўза. Згодна з яго думкай, галоўная памылка рэфарматара заключалася ў тым, што ён выступаў у фабрычнай ролі не як міністр, а як непасрэдны прадпрымальнік і кіраўнік. У выніку непрадбачлівых мерапрыемстваў А. Тызенгаўза была створана вялікая колькасць розных мануфактур без забеспячэння іх матэрыяламі па даступных коштах, без адпаведных разлікаў, без тэхнічнага кантролю, з адной толькі крамай у Гродне для продажу разнастайнага асартыменту прамысловых тавараў. Такім чынам, паводле заўвагі даследчыка, выразы “геній” і “Антоній Тызенгауз” не могуць спалучацца ў сцвярджальным сэнсе [1, с. 253-257].