Жоғары оқу орнында болашақ география мұғалімдерін этнопедагогикалық даярлауды жетілдіру

Зерттеу базасы: Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті, Ө.А.Байқоңыров атындағы Жезқазған университеті, Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті.

Зерттеудің  ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:

- болашақ  география мұғалімдерінің этнопедагогикалық  даярлығы түсінігінің мәні ашылған;

- болашақ география мұғалімдерін этнопедагогикалық даярлауды жетілдірудің педагогикалық шарттары ашылды;

- болашақ  география мұғалімдерінің этнопедагогикалық  даярлығының компоненттері, көрсеткіштері мен деңгейлері айқындалды;

- болашақ  география мұғалімдерін этнопедагогикалық даярлауды жетілдіру моделі жасалынды;

- болашақ география пәні мұғалімдерін этнопедагогикалық даярлауды жетілдірудің жүйесі құрастырылды.

       Зерттеудің практикалық мәнділігі: жоғары оқу орнында болашақ география пәні мұғалімдері мамандығының оқу жоспарындағы пәндер бағдарламаларына қосымшалар, «Жалпы жер тану», «Топонимика», «Қазақстанның физикалық географиясы», студенттерге арналған «Этногеография» атты арнайы курс, «Болашақ география мұғалімдерін этнопедагогикалық даярлау ерекшеліктері» атты оқытушыларға арналған арнайы семинар, оқу-далалық, кешенді, педагогикалық практикаға арналған бағдарламаға қосымша жасалынды. Зерттеу нәтижелерін жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие процесінде пайдалануға болады.

Қорғауға ұсынылатын қағидалар:

- мұғалімнің этнопедагогикалық даярлығы мұғалімнің кәсіби даярлығының маңызды және қажетті компоненті ретінде жоғары оқу орнының оқу жоспарының барлық пәндерін игеру, далалық, педагогикалық практикаларды өту барысында қалыптасқан этнопедагогикалық құзіреттіліктерді біріктіретін кіріктірушілік сипаттағы жүйе;

- болашақ география  мұғалімдерін этнопедагогикалық даярлау – бұл мазмұны мен ұйымдастырылуын педагогикалық мамандықтағы адамдарға деген талаптармен этнопедагогикалық ортада анықтайтын мақсатты бағытталған процесс. Мұндай даярлаудың шарттары: арнайы даярлау мазмұнындағы этнопедагогикалық бағыттылық, белсенділік, ұлттық мұраларды өзектендіру, этнопедагогикалық іс-әрекетке және тәрбиенің дәстүрлі мәдениетіне тұрақты қызығушылықты қалыптастыру болып табылады;

- болашақ география мұғалімдерін этнопедагогикалық даярлауды жетілдірудің моделі - мақсаты, міндеттері, принциптері, мазмұны, әдістері, формалары мен құралдарының құрамдас бөліктерінен құралады;

- болашақ география мұғалімдерінің этнопедагогикалық даярлығының компоненттері, көрсеткіштері және деңгейлері;

• болашақ география мұғалімдерін этнопедагогикалық даярлауды жетілдіру бойынша жүргізілген эксперименттің нәтижелері.

      Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі: диссертациялық зерттеудің әдіснамалық, теориялық бағытымен, зерттеу мазмұнының ғылыми аппаратқа сәйкестілігімен, эксперименттік-тәжірибелік жұмысының жоспарлығы, алынған нәтижелерді өңдеуде математикалық әдістерді қолданумен және олардың тиімділігі тексеріліп, оқу-тәрбие процесіне енгізумен қамтамасыз етілді.

Зерттеу жұмысының  теориялық қағидалары мен нәтижелерін  байқаудан өткізу. Ғылыми зерттеу жұмысының мазмұны халықаралық (Алматы, 2006 ж., Қарағанды, 2007 ж., 2008 ж., Жезқазған, 2007 ж., София 2008 ж) ғылыми-практикалық конференцияларда, Е.А.Бөкетов атындағы ҚарМУ-дің география, педагогика кафедраларының ғылыми-әдістемелік семинарларында баяндалды; зерттеу жұмысына байланысты баспасөз беттерінде «География в вузах и школах Казахстана» (2006), «Ұлт тағылымы» (2007), «Ізденіс» (2007), «Қазақстан жоғары мектебі» (2007), «ҚарМУ Хабаршысы» (2007), «Этнопедагогика» (2008) мақалаларда көрініс тапты. 

Диссертацияның құрылымы: диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, тұжырымдар мен қорытындыдан, пайдаланған деректер тізімі мен қосымшалардан тұрады.

Кіріспеде зерттеудің өзектілігі, ғылыми аппараты, мақсаты, нысаны, пәні, міндеттері мен болжамы, зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері, әдістері, зерттеудің ғылыми жаңалығы, теориялық мәнділігі, маңызы, зерттеу кезеңдері мен базасы, қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар қамтылған.

«Болашақ география  мұғалімдерін этнопедагогикалық даярлаудың теориялық негіздері» атты бірінші тарауда зерттеліп отырған проблема педагогикалық, психологиялық және философиялық тұрғыларынан теориялық және практикалық жақтарынан негізделіп, олардың болашақ география мұғалімдерін этнопедагогикалық даярлауды жетілдірудің ерекшеліктері мен мүмкіндіктері анықталып, мақсат-міндеттері қарастырылды. Этнопедагогикалық даярлықты жетілдірудің педагогикалық мүмкіндіктері ашылып, проблеманың қазіргі жағдайы қарастырылды.

«Болашақ мұғалімнің этнопедагогикалық даярлығын жетілдіру  бойынша тәжірибелік жұмыс» атты екінші тарауда оқу-тәрбие процесінде студенттердің этнопедагогикалық даярлығын жетілдірудің негізгі формалары мен әдістері айқындалды, негізгі пәндерге қосымша этнопедагогикалық бағыттағы қосымша бағдарлама мен арнайы курс бағдарламасы сипатталып, эксперименттік-тәжірибелік жұмыстардың нәтижелері қорытылып, баяндалды.

Қорытындыда теориялық, эксперименттік-тәжірибелік жұмыстардың нәтижелеріне негізделген тұжырымдар мен ұсыныстар берілді.

Қосымшада студенттер, оқытушылар мен мектеп мұғалімдерінен алынған сауалнама, қазақтың географиялық жұмбақтары мен табиғатқа байланысты мақал-мәтелдері, қазақтың ауа-райы туралы болжамдары және студенттердің оқу-далалық тәжірибе кезіндегі зерттеу жұмыстарының есебі ұсынылды.

 

Негізгі бөлім

Болашақ география мұғалімдерін этнопедагогикалық даярлауды жетілдірудегі зерттеу жұмысымыздың өзектілігін ашуда біз әдіснамалық негізде кәсіби білім беру теориясы мен этнопедагогикалық тұжырымдарға сүйендік.

Осыған байланысты біз  зерттеу тақырыбымызбен тікелей  байланысты келесі екі топқа жататын  ұғымдардың анықтамаларына талдау жасадық. Бірінші топқа кәсіби білім беру теориясына байланысты «кәсіби даярлау», «кәсіби даярлық» және «кәсіби құзіреттілік», ал екінші топқа «этнопедагогикалық іс-әрекет», «этнопедагогикалық мәдениет», «этнопедагогикалық даярлау», «этнопедагогикалық құзіреттілік» ұғымдары жатады.

Салыстырмалы талдау арқылы аталған ұғымдардың мәнін аша отырып, болашақ мұғалімдердің этнопедагогикалық даярлық түсінігін біз төмендегідей тұжырымдадық: кәсіби іс-әрекетте арнайы білімдерді, іскерлік, дағдыларды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін кәсіби маңыздылыққа ие тұлғаның кіріктірілген қабілеттерінің жүйелі жиынтығы.

Осы тұжырымға сәйкес біз болашақ мұғалімдерді этнопедагогикалық даярлауды география пәні мамандығының ерекшелігіне байланыстыра нақтыладық. Бұл жерде негізгі әдіснамалық бағыт ретінде географиялық детерминизм алынды. Сонда, болашақ география пәні мұғалімінің этнопедагогикалық даярлығы деп этникалық кеңістіктегі этнопедагогикалық іс-әрекетіне қажетті арнайы білімдер мен іскерліктер негізінде қалыптасқан және жаңа білімдерді ұдайы игеруге бағытталған тұлғалық интегративтік қасиеттердің, қабілеттердің жүйелі жиынтығын түсінеміз.

Мұғалімнің кәсіби даярлығына жан-жақты мән беру және оларды қажетті, міндетті деп есептей отыра, этнопедагогикалық даярлықты ерекше атап  көрсетуге тура келеді.

Болашақ география мұғалімін этнопедагогикалық даярлаудың дидактикалық негізі – бұл мақсат, міндеттер және мазмұнның біріңғай жиынтығын қамтитын кәсіби-білімдік жүйенің құрамдас бөлігі.

Этнопедагогикалық даярлаудың маңызды мақсаттарын жүзеге асыру тұлғалық қасиеттерді, талап етілген білімдер мен іскерліктерді модельдеу негізінде ғана іске асыру мүмкін. Сондықтан болашақ география мұғалімдерін этнопедагогикалық даярлауды жетілдірудің моделін құрастыруды жөн көре отырып, оның алдында біз сол даярлаудың көрсеткіштерін анықтадық. Бұл мәселеге байланысты ғылыми әдебиеттерді талдау негізінде келесі қорытындыны жасадық: болашақ география мұғалімін этнопедагогикалық даярлау өзара байланысты және өзара шартталған үш компонентті біріктіреді. Олар: тұлғалық, мазмұндық, технологиялық.

Тұлғалық компонент – кәсіби және тұлғалық қасиеттерден, этнопедагогикалық және географиялық білімдерге қызығушылық, сонымен бірге, этнопедагогикалық даярлық процесінде тәрбиеленетін және дамитын педагогикалық жұмыстың ерекшеліктері талап ететін қасиеттерден тұрады.

Мазмұндық компонент – мақсат қоя білу және педагогикалық білім мазмұнын саралауды көрсетеді. Мазмұнға жалпы кәсіби және географиялық біліммен қоса, халық педагогикасының әдістері, факторлары, құралдары, формалары, халықтық тәрбие тәжірибесі, халықтың тарихы мен мәдениеті, жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтар жүйесі, этнопсихологиялық ерекшеліктер туралы білімдер кіреді. Аталған білімдер этнопедагогикалық білім түріне жатады.

Технологиялық компонент – игерілген кәсіби және географиялық білімдерімен бірге этнопедагогикалық білімдерді қолдану іскерліктерін, дағдыларын, полиэтникалық ортада этнопедагогикалық процесті ұйымдастыруды, этнопедагогикалық міндеттерді қойып, оны шешуді, тәрбиелеудегі ұлттық тәжірибені этнопедагогикалық міндеттерді шешуде қолдануды, табиғи ортаны танып білудегі ата-бабалардан қалған бай тәжірибені пайдалана білу әдістерін таңдауды, отбасымен өзара әрекетті жандандыруды, мәдени құндылықтарды біріктіреді.

Барлық кәсіби компоненттердің  қалыптасу ірге тасы тұлғалық компонент  болады. Бұл компонент – базалық. Бұл компонентсіз қалған компоненттер іске аспайды.

Білім беру процесінде педагогтің этнопедагогикалық даярлығының  компоненттері өзара ажырамай үнемі байланыста болса, атқарылатын жұмыстың нәтижесі де жоғары болады. Олардың әрқайсысы қойылған мақсатты жүзеге асыруды қамтамасыз ететін кәсіби құрылым болып табылады. Осы кәсіби құрылым жүйенің барлық компоненттерін жүзеге асыруды шарттайды.

Этнопедагогикалық даярлаудағы этнопедагогикалық мәдениет халық тәжірибесінің құндылықтарын, этнопедагогикалық білімдер мен іскерліктерді беру құралы ретінде саналады.

Әр компоненттің қалыптасқан деңгейін белгілі бір көрсеткіштер арқылы анықтауға болады (1- кесте).

 

Кесте 1 – Болашақ география мұғалімінің этнопедагогикалық даярлығының моделі

 

Компоненттер	Тұлғалық	Мазмұндық	Технологиялық
Көрсеткіштер	Этнопедагогикалық білімдерге деген қажеттілік	Жалпыкәсіби білімдер	Кәсіби іс-әрекетін этнопедагогикаға  негіздей алу
	Өз кәсібінің әлеуметтік маңызын сезіну	Этнопедагогикалық білімдер	Этнопедагогикалық және этногеографиялық білімдерді ұштастыра алу
	Этнопедагогикалық және этногеографиялық білімдерге қызығушылық	Географиялық білімдер	Этнопедагогикалық және этногеографиялық білімдерді педагогикалық міндеттерді шешуде қолдану іскерлігі

 

Тұлғалық компонент  келесі көрсеткіштермен ерекшеленеді: этнопедагогикалық білімдерге деген қажеттілік, өз кәсібінің әлеуметтік маңызын сезіну және этнопедагогикалық, географиялық білімдерге қызығушылық. Бұл өлшемдер болашақ география пәні мұғалімдерінің этнопедагогикалық бағыттылығын, мотивтерін, өз халқының тарихын, дәстүрлі тәрбие мәдениетін үйренуге, қажетті этнопедагогикалық білімдер мен іскерліктерді игеруге деген қызығушылығын, этнопедагогикалық іс-әрекетке, дәстүрлерге, ұлттық мәдени құндылықтарға тұрақты оң қатынастың болуын, этнопедагогикалық ортамен өзара әрекеттегі этнопедагогикалық іскерліктердің дамуын көрсетеді.

Мазмұндық компоненттің көрсеткіштеріне жалпыкәсіби, этнопедагогикалық және географиялық білімдер жатады. Олардың ішінде ең маңыздысы қазақ халқының жер ландшафтысы, халықтың ауа райын болжай алуы, халықтық тәрбиенің дәстүрлі жүйелері, «адам – табиғат – қоғам» арасындағы заңдылық байланыстар туралы білімдер болып саналады.

Технологиялық компонент  кәсіби іс-әрекетті этнопедагогикаға негіздей алу, этнопедагогикалық және географиялық білімдерді ұштастыра  алу, этнопедагогикалық  және этногеографиялық білімдерді педагогикалық міндеттерді шешуде қолдану іскерлігі сияқты көрсеткіштерді қамтиды.

Қарастырылған көрсеткіштер жоғары оқу орны студенттерінің этнопедагогикалық даярлаудың барлық компоненттерінің қалыптасу деңгейін бағалауға мүмкіндік береді. Әрбір көрсеткішті біз белгілер жүйесі арқылы қарастырдық. Аталған болашақ география мұғалімдерін этнопедагогикалық даярлаудың көрсеткіштерін ескере отырып, оның төмен, орташа, жоғары деңгейлері анықталды.

Жоғары деңгей: өз бетімен шығармашылық әрекетті ұйымдастыра  және халық дәстүрлері негізінде этнопедагогикалық ортаны құра алады, анық көрінетін танымдық этнопедагогикалық бағыттылық, халықтың дәстүрлі мәдениеті жайлы білімдерге деген құштарлық, этнопедагогикалық іс-әрекетке тұрақты оң қарым-қатынас, білім берудегі этнопедагогикалық іс-әрекеттің маңызын сезінуі бар.

Орта деңгей: баланың ұлттық психологиясының  маңыздылығын сезінеді, халықтық дәстүр, тәрбиенің халықтық мәдениеті туралы шектеулі білімдерді игеріп, оны өз педагогикалық іс-әрекетерінде ара-тұра қолданады, оқыту мен тәрбиелеудің әдіс-тәсілдерін, халықтық құралдарын пайдалана алады, этнопедагогикалық іс-әрекетті ұйымдастыра біледі, тәрбиенің халықтық дәстүріне негізделген педагогикалық іс-әрекетке қызығушылық танытады.

Төменгі деңгей: этнопедагогикалық және этнопсихологиялық бағыттылықтағы жүйеленбеген білімдері бар, халық мәдениетінің дәстүрлерінің  жекелеген түрлерін біледі, этнопедагогикалық міндеттерді шешудегі этнопедагогикалық іскерліктері өте төмен, халық педагогикасының әдістерін, құралдарын қолдана алмайды.