Тропикалық африка

1. Тропиктік Африканы қоныстанған халықтардың ерекшеліктері

Африка құрлығында 54 мемлекет бар. Олардың үшеуі монархия, біреуі Федеративті Республика. Негізінен олар Солтүстік, Батыс, Оңтүстік, Орталық, Шығыс Африка елдері болып бөлінеді. Африкада  1 млрд-қа жуық (985 млн) халық  тұрады. Ол дүниежүзі халқының 13%-ын құрайды. Бірақ олардың құрылыққа таралуы біркелкі емес. Халықтың 70%-ы ауылдық елді-мекендерде қоныстанған және олардың 90%-ы ауыл шаруашылығында еңбекпен қамтылған. Орта есеппен әр шаршы шақырымға 22 адамға дейін орналасқан.

      халықтың ұдайы өсуі бүкіл дүние жүзінде ең жоғары қарқынға жеткенін біздер білеміз. Бұл едәуір дәрежеде көп балалы болуды қолдайтын ежелгі дәстүрлерге байланысты. Оның үстіне, континенттегі елдердің көпшілігі белсенді демографиялық саясат жүргізбейді, соңдықтaн мұнда бала туу көрсеткіші ең жоғары дәрежеде болып отыр. Кенияда, Бенинде, Угандада, Нигерияда, Нигерде, Танзанияда бала туу 1 мың тұрғынға 50 нәрестеден асады, яғни ол Еуропадағыдан төрт-бес есе жоғары.

     Африка әлі де халықтың өлімі ең жоғары аймақ болып отырғанымен, оның халқы өте тез өсуде және болжам бойынша 2000 ж. қарай ол 900 млн. адамнан асты. Бұл балалар үлесінің өте жоғары болатынын, жұмысқа орналасу; білім беру, дeнcayлық сақтау проблемаларының одан әрі шиеленісетінін көрсетеді. Бұған қоса, Африкадағы халықтың "сапасы" да ең төменгі дәрежеде, өйткені ересектердің жартысынан астамы сауатсыз, СПИД – пен ауыратындар да көбейіп барады.

     Аса сан алуандығымен көзге түсетін Африка халқының этникалық құрамына  байланысты  бірқатар проблемалар бар. Этнограф – ғалымдар континенттен 300-500 этносты бөліп көрсетеді. Олардың кейбіреулері, әсіресе Солтүстік Африкада қазірдің өзінде ірі ұлттарға айналған, бірақ көпшілігі әлі де ұлыстар деңгейінде қалған; рулық-тайпалық құрылыстың қалдықтары сақталуда.

     Африканың азаттық алған елдері бір кезде этникалық ерекшеліктерді ескерместен жүргізілген отарлық шекараны мұра етіп алған. Оcының нәтижесінде көптеген біртұтас халықтар шекараның түрлі жағыңда қалып қойған. Мұның өзі осы уақытқа дейін этникааралық жанжалдар мен жер дауын туғызып отыр, бұл кейде әскери қақтығыстарға (Африка Мүйісі) , "этникалық босқындар" санының артуына ұласуда. Әлі күнге дейін Африка елдерінің көпшілігінің мемлекеттік (ресми) тілі бурынғы метрополиялардың тілі - ағылшын, француз, португал тілдері болуы да өткеннің мұрасы екені айқын.

    Африкада халықтың орташа орналасу тығыздығы (1 км-ге 22 адам) шетелдік Еуропа мен Азиядағыға қарағанда бірнеше есе кем. Азиядағы секілді, Африкада да халық өте әркелкі орналасқан. Сахарада адам мүлде қоныстанбаған дүние жүзіндегі ең үлкен территория бар. Ылғалды тропик ормандары зонасында да халық сирек орналасқан. Алайда халықтың айтарлықтай шоғырланған жерлері де бар, бұл әсіресе жағалауға қатысты. Кейбір елдерде халықтың орналасуы тіпті өзгеше болып келеді. Египет осы айтылғанға жарқын мысал болады. Іс жүзінде оның бүкіл халқы дерлік (55 млн. адам) Нілдің атырауы мен аңғарларында тұрады, ал бұл территория оның жалпы жер көлемінің не бары 4 %-ін  құрайды.

     Урбандалу деңгейі жөнінен Африка басқа аймақтан әлі де көп артта қалып отыр. Мұның қала халқының үлесіне де, үлкен қалалар мен "миллионер" қалалардың санына да (олардың барлығы 20) қатысы бар. Африкада қала агломерациялары жаңадан қалыптаса бастады. Алайда мұндағы урбандалу қарқыны дүние жүзінде ең жoғары дәрежеде; кейбір қалалардың халқы әрбір 10 жыл сайын екі есе өсуде. Бірақ қалалық жарылыстың мұндай көрінісінің бірқатар теріс зардаптары да бар. Өйткені негізінен астаналық қалалар мен "экономикалық астаналар" өседі, оның өзінде күнкөріс қаржысы жоқ қыстақ тұрғыңдары шеткі лас аудандар қатарына ұдайы келіп қосылуынан өсіп отыр.

     Африканы  ғылыми әдебиеттерде екі үлкен табиғи және мәдени-тарихи субрегион: Солтүстік Африка және Тропиктік Африка елдері деп  бөліп қарастырады. Соның ішінде Тропиктік Африканың құрамына: Батыс, Орталық, Шығыс және Оңтүстік Африка енеді.  Тропиктік Африканың жалпы аумағы 20 млн ш.ш, халық саны 650 млн астам. Сонымен қатар бұл аймақты халқының басым бөлігі экваториалдық (негроидтық) нәсілге жататындықтан «Қара Африка» деп те атайды. Алайда, этникалық құрамына қарай Тропиктік Африканың жеке бөліктері едәуір ерекшеленеді. Тропиктік Африкада жалпы Африка  халқының 1/3 бөлігі қоныстанған, саны 10 млн асатын 10 ірі халық өкілдері тұрады, олар: арабы, хауса , фульбе, йоруба, игбо, амхара, оромо, руанда , малагасийлар (мальгаштар), зулустар.

     Тропиктік Африка  -  дүниежүзі елдерінің  дамуы жағынан ең кейін қалған бөлігі. Қазіргі саяси бөлініске  байланысты құрамына 49 мемлекет кіреді. Бүгінде материалдық өндірістің негізгі көзі ауыл шаруашылығы болып отыр. Ауыл тұрғындарының жартысына жуығы натуралдық ауыл шаруашылығымен айналысса, қалған бөлігі аз тауарлы ауыл шаруашылығына бейімделген. 

     Тропикалық Африка – урбандалу деңгейі төмен аймақ. Құрамындағы елдердің тек сегізінде ғана «миллионер» қалалары бар. Оларға: Сенегалдағы – Дакка, Конго ДР-ғы - Киншаса, Кенияда – Найроби, Анголада – Луанда қалалары мысал бола алады. Тропикалық Африка  транспорттық жол тораптарының дамуы жағынан да артта қалған. Көптеген елдерінде темір жол қатынасы мүлде жоқ, кеме қатынасы жоқ. Тағы бір қиындық туғызатын мәселе – құрғақшылық, ылғалдың жетіспеуі, шөлейт ацмақтарға айналу, өсімдік пен жануарлар дүниесінің азаюы. Әсіресе Сахель зонасының – Сахараның оңтүстігінен Маврики мен Эфиопия аралығында аумақтың шөл далаға айналуы.

     Батыс Тропиктік Африка халықтары. Гвинея жағалауы мен Батыс Судан едәуір этникалық сан алуандығымен ерекешеленеді. Бұл аймақ тұрғындарының әлеуметтік-мәдени даму дәрежесі жағынан Солтүстік-Шығыс Африканың халықтарымен ұқсас келеді, негізгі халықтары манде, йоруба, хауса, фульбе ашанти, гур секілді этникалық топтар. Оларды жалпылай Судан халықтар тобына топтастырады. Ганадаға ашанти, Нигериядағы йоруба, Камерундағы баму халықтары қол өнер, көркем өнер кәсібіне машықтанған. Батыс Африканың ыңғайлы табиғаты мәдени дәнді дақылдар егуге қолайлы. Бұл жерлерде өсірілетін маниоко, жүгері еуропалықтармен америкадан келген болатын. Негізгі дақыл күріш болып саналады. Йоруба, ашанти, ибо халықтарында жер жаңғағы, ямса, какао, мақта егу, пальма майын алумен шұғылданады. Сенегал, Гамбия жер жаңғағы, Нигерия мен Дегомея пальма ағашының өнімдерін шығарады. Ал Гвиней жағалауындағы  мандинго, хауса тайпаларышағын мал өсірумен айналысады. Еттің жетіспеушілігіне байланысты аңшылық, балық аулаумен шұғылданады. Мал шаруашылығымен айналысатын тағы бір тайпалық топ фульбе мен туарегтер. Бұл тайпалар өз шаруашылығын жартылай көшпелі түрде жүргізген.

      Судан халықтарының көпшілігі ауылдық  жерлерде тұрады. Олардың йлері саз бен ағаштан жасалатын болған. Манде, хауса халықтары саздан салынған лашық үйлерде тұрса, гур халықтары кірпішпен өрілген үйлерде тұрады. Негізгі кимдері ерлерінде ұзын жейде мен шалбар, ал әйелдері ұзын матамен оранған жүрген. Негізгі діни сенімдері қауымдық рухқа, құдайларға сенетін болған. Ал кейбір Нигерия халықтары жануарларға табынады. Фетишизм қалдығы сақталған.

      Эфиопия  халқын амхара, галла, тиграл, сидамо этникалық  топтары құрайды. Амхора, галла тайпалары  ертеден жер және мал шаруашылығымен айналысқан. Агау деген аз халқында мал өсіру басым болған. Шығыс Эфиопияның шөлді аймақтарында көшпелі шаруашылық, түйе, қой, ешкі өсіру. Сонымен қатар кофе, бидай, мақта егу ісі жақсы дамыған. Негізгі шаруашылықтарының бірі зергерлік, құмыра, қыш ыдыстарын шеберлікпен жасаған. Бұл жер халқы христиан дінін ұстанады. Халықтарының киіміне тоқталсақ, ерлері тік жағалы көйлек, шалбар, шамма деп аталатын жамылғы киеді, ал әйелдері жеңі қысқа ұзын көйлек киген.

  Банту – Оңтүстік Африканың негізгі тұрғындары. Алғашқы кездегі бұлардың мекені Конго өзенінің солтүстігіндегі тропикалық  ормандар болған. Кейін пигмейлерді оңтүстікке қарай ығыстырып, Африканың оңтүстігіне кең тараған. Өздерінің шығыс, оңтүстік шығыс көршілері болған бушмендер мен готтентоттарды шығысқа ығыстырған. Бірақ бантулардың оңтүстікке қарай жылжуының қашан басталып, қашан аяқталғанын анықтау қиын. Банту халықтары жөніндегі бірінші деректерді VIII-IX ғасырда өмір сүрген араб оқымыстылары береді. Тропикалық және Оңтүстік Африкада тұратын банту ( коса, зулу, свази, ндебеле и матабеле, суто, тсвана, педи,тсонга, венда, шона, гереро, овамбо) халықтарының экономикалық дамуы судандықтардың дәрежесіне жете алмаған. Оларды Баконго және зулус тайпаларының экономикасы едәуір жоғары болды. Бантулықтар егіншілікті суландыру тәсілдерін жақсы меңгерген. Далалық және орманды, нулы жерлерде мал шаруашылығы өркендеген. Олар мыс пен темір балқытуды, алтын өндіруді үйреніп, темір, ағаш, піл сүйегінен тамаша заттар жасай алған. Бантулықтар тастан ғимараттар сала білген. Бұлардың Баконго, Балуба, Буганда, Монотапа сияқты мемлекеттері болған.

     Егіншілікпен  айналасушы бантулар Конго өзені  бассейнінің тропикалық аймақтарын мекендейді. Міне, осы жерлерде алғашқы тропикалық өсімдіктер сезам,сорго, майлы пальма өсіру ісі ілгері дамыды. Қазіргі кезде оларда маниоко, ямс, арпа, жүгері, күріш дақылдары егіледі. Еуропалықтардың келуімен бірге бұлардың шаруашылығына мақта, кофе, шай, темек өсіру ісі қалыптасқан. Тропикалық Африканың мал шаруашылығы сан салалы. Конго бассейні халықтары қой, ешкі, шошқа, үй құстарын ұстайды. Бұл жерде ірі қара малын ұстау өте қиын, себебі ондағы кене шыбынынан жұғатын ауру сиыр малына өте қауіпті. Ал Шығыс тропикалық Африканың далалы аудандарында мал шаруашылығы дамыған. Мұнда қой, ешкімен қатар ірі қара малы да ұсталады. Бұлардың кейбір аудандарында көлік есебіне жылқы малы сирек пайдаланса, негізінен, есек ұстайды. Әсіресе, мал щаруашылығы орманды және жартылай құмды аудандарда, Замбези өзенінің оңтүстік жағында жақсы дамыған. Мұнда банту, коса, зулус, болуга, бечуан халықтары мекендейді. Оңтүстік-Батыс африкадағы банту халықтары жер шаруашылығымен де айналысқан. Мал шаруашылығының бұл аймақта төмендеп кетуінен отаршылдардың аборигендердің жерлерін тартып алуы себепші болған. Бантулықтардың қазірге дейінгі негізгі тіршілік көздері егіншілік болып есептеледі.

     Бантулықтардың  темір өндіруіне, мақта, мата тоқу, майдагерлік  өнерлерінің дамуына отаршылдар біраз кедергі жасады. Соған қарамастан бүгінгі күні де олар тұтыну заттары, әшекей бүйымдарын дайындаумен айналысады. Қолмен тростник, пальма ағаштарының шыбығынан себеттер тоқиды, тіпті өте тығыз етіп тоқыған себетке сұйықтық құюға да болады екен.

     Енді  бантулардың үй құрылысына көз жіберсек, олар үйдің қаңқасын ағаштан тұрғызып, төбесін тростник және пальма ағаштарының жапырақтарымен жабады. Батыс тропикалық Африкада үйлердің көпшілігі төртбұрышты, шатырлап жабылған үйлер. Әрбір ауылдарда ерлер жиналатын үй немесе шатырлар болады. Оңтүстік бантуларда патриархалды әулет тұратын үлкен баспаналар крааль деп атайды. Оның ортасында мал тұратынаула болады да, оны қоршай әйелдердің лашықтары орналасады.

     Ал  олардың киім үлгісі теріден тігілген киімдер болатын. Мал шаруашылығымен айналысатын бантулар кароос деп аталатын сулық-желбегейді жамылады.

     Банту тілінде сөйлейтін пигмейліктер тропикалық орманда, Конго, Огове, Тури өзендерінің бассейндерінде шашырап, топ-топ болып тұрады. Пигмейліктер негізінде аңшылықпен өмір сүреді, кейінгі кезге дейін садақты пайдаланып келді. Әйелдер мен жас балалар болса терімшілікпен айналысты. Ал пигмейліктер болса, темір өңдеу мен өндіруді  білмеді. Егіншілікті үйренбеді. Олар қорек іздеу жолында бір жерден екінші жерге қоныс аударып отырды. Бірақ олар белгілі бір жердің шекарасынан асып кетпеген, тек өздеріне керекті құралдарды айырбастап алу үшін бантулармен араласып тұрды.

     Қойсандық халықтар – бушмендер мен готтентоттар Африканың оңтүстігінде өмір сүреді. Готтентоттардың экономикалық және қоғамдық құрылысы еуропалықтар келгенге дейін өте жоғары болған. Олар негізінен мал шаруашылығымен айналысты. Олардың малды күтетіні сондай, ауырған мал болмаса оны соймаған, қорек есебінде пайдаланбаған. Олардың құралдары темірмен ұшталған найза, садақ болып кетті. Бұлар темірді өздері өңдеп, әрі өздері шығарып отырды. Готтентоттардың қоғамдық құрылысында патриархалды рулық тайпалық құрылым өмір сүреді. Қазіргі кезеңде олардың бір қатарлары ауыл шаруашылығымен айналысып, еуропалықтардың фермаларында жұмыс істейді. Тау-кен өндірісінде де готтентотар жұмыс істей бастады. Готтентоттарға қарағанда бушмендердің тіршілік деңгейлері өте төмен. Оларды отаршылар Калахари шөліне ығыстырып тастады. Осы кейінгі кезге дейін олардың тұрмысы төмен жағдайда қалып келді. Аң аулау, жабайы өсімдіктер мен тамырларды терумен тіршілік етті. Бушмандар садақ пен найзаны пайдаланған, темір қаруларды готтентоттардан айырбас жолымен алып отырды.  бушмендер аң аулау қиыншылығына өте шыдамды болып келеді. олар көбінесе аңдарды бірігіп қоршап алу арқылы да аулап, оған әйелдер мен жас балалар да жәрдем көрсеткен. Осы аңшылықпен айналысқан бушмендерде тұрақты қоныстар да болмаған. Сондықтан олар тез жинап, тез тігуге ынғайлы қос-күркелерде тұрады. Киім атаулардан тек бөксесін жауып тұратын лыпаны байлап жүретін болған. 

     Бушмендерде де тайпалар этникалық жағынан бірігіп, әке жағынан жақындар топ-топ  болып, бірлесіпөмір сүрді. Әлі де болса  бушмендердің жартысындайы бұрынғы  дәстүрлерді ұстанады.

     Бушмендердің  діни сенімі табиғатпен тікелей байланысты. Аңшылар күнге, айға, жұлдызға, және т.б. өздері сәтті аңшылыққа себепші затқа бас иеді. Ғылымда олардың жартастарға салған. Олардың жартастарға салған сурет өнері үлкен орын алады.

     Олардың діни сенімі де өндіріс жағдайына  байланысты болып, Тотемизм сенімі қатты дамыған. Олар жануарлар мен өсімдік тотеміне сиынған.

     Мадагаскар  аралының тұрғындары малагасилер болды. Бұл халықтардың мәдениеті Оңтүстік Азия, әсіресе Индонезия аралдары халықтарымен өте ұқсас келеді. мадагаскардың  өзіндік ерекше географиялық жағдайына бейімделген. Малагисилер екі топшаға бөлінеді, олар : таулы және жағалау тұрғындары. Таулы халықтарын: мерина, сиханака және  бецилеу; ал жағалау халқын бецимисарака, сакалава мен  махафалилар құрайды. Малагасилер егіншілікпен айналысады, оларда жер суландыру тәсілі ертеден жақсы меңгерілген. Күріш, жүгері дақылдары, картоп пен қант құрағы егу ілгері дамыған.  Халықтың бір бөлігі, әсіресе мерина халқы ата-баба аруағына бағыну, яғни қайтыс болған бабаларымен байланыста болуға негізделетін діни сенімде болған. Енді бір бөлігі христиан дінінің протестанттық бағытын ұстанған. Христиан шіркеулері Мадагаскарда беделді саяси институтқа айналған.