Город аркалык

   Арқалықта  науқастар жатып емделетін 465 төсектін бес аурухана бар.  Аймақ халқына бұл айтылғандарға  қоса жедел жәрдемнің қалалық  стансосы, отбасылық алты дәрігерлік  амбулатория, 12 фелшерлік-акушерлік  пункт, диспансер, қалалық емхана  қызмет етеді. Ал осы өңірдегі ең ірі өнеркәсіп орны-Торғай боксит кен басқармасында кеншілер мен басқа да келушілерге жоғары деңгейде көмек көрсететін дербес «Денсаулық учаскесі» жұмыс істейді. Қала сыртындағы ауылдардың бәрінде де дәріханалар ашылған. Отбасылық дәрігерлік амбулаториялар үшін 2003 жылдық өзінде 3 миллион  теңгенің жобдықтары сатып әкелінген. Бір жасқа дейінгі нәрсетелерге сүт қоспасын бір орталықтан үзбей беріп отыру қамтамасыз етілген. Оймақ жалқы үшін «Денсаулық жылының» өрінде ғана 5 жедел жәрдем автокөлігі алынған. Емдеу орындарын компьютерлендіру ісі белсенді түрде жалғастырылуды. Бір кезде тұрған халықының өзі дүркірей көшіп кеткен Арқалыққа қазір білім деңгейі жоғары жас мамандықтардың да келіп жатқаны қуантады. Денсаулық сақтау саласында істейтін 123 дәрігер мен 343 арнаулы орта білімді қызметкердің қатары 2002-2003 жылдары ғана 8 жас маманмен танықты. Бул санымен барлық мекемелері материалдық-техникалық жағынан нығайып жабдықтылған.

Түнде самаладай  жарқырап тұрған орталық көшелер  жаңа жобамен қайтта салынған.

 Бүгінгі  Арқалыққа бере қалсаң, бос тұрған  биік  үйлердің өзі  бұранғыдай  үнірейіп үней шақырмайды. Олардын  есік-терезелерін кірпіш қалап  уақытша бітеп тастаған. Қала  орталығындағы үйлердің сыртқы  түр нобайларын жақ сарту, әсемдеу  жөнінен де  көптеген шаруа тандырылған. Көше  бойларында арналған қоқыс шелектерінің өзі тәртіп пен тазалық мәселесінің. Ұшып қалмағанын аңғартса, жасау адамдардың жолдарды кесіп өтер тұсына салынған ақ жалақ –«зебралар» жүріс-тұрыс ережесін сақтауға көмектеседі. Көшелерде шағын автобустар  үзіліссіз жүріп жатады.

Өз қызметінің алғашқы күндерінде өткен бір  мәжілісте әкім Жомарт Түбекбаев  көшелерге жарық беру туралы мәселе көтеріп, ол кезде Арқалықта электыр  қуаты өлешеп қана бергені белгілі. Қазір Арқалықта жарық сөніп  қалада екен деп ешкім уайым жешеді. Басты көшелерінде түнімен шам шанып тұрады. Сондай ақ  Комуналдық қызметтін басқа түрлері жылу мен суда үзбей болып тұрады.

Облыс тарап, Арқалықтан береке кеткен кезде мектептер жабылып, мәдениет ошақтарының оты өше  бастаған еді. Қазіргі Ыбырай Алтынсарин атындағы мемлекеттік педагогикалық институт және арнаулы орта білім беретін төрт оқу орны қаланың ғана емес, маңайдағы ауыл селолардың балаларына да есігін айқара ашқан. Бұларға қоса халыққа жалпы орта білім беретін 12 қалалық орта мектеп пен 19  ауылдық орта мектеп жұмыс істейді. 11 мыңға торта бала оқып, 1200-ге жуық мұғалім сабақ береді. Мектептердің материалдық –техникалық жағдайлары жақсара түскен. Басқасын айтпағанның өзінде, бәрі бірдей компьютерлендінілуі атап өтерлік көрсеткіш емес пе? Қалалық білім бөлімінің құзырында сонымен бірге бірқатар мәдени-ағарту және спортқа машықтау мекемелері жұмыс істейді. Балалар мен жас жеткеншетердің «Жас ұлан» орталығы, қосымша білім беру мектебі: музыка мектебі бар. Окушыларға кәсіптік бағдар беретін техникалық орта мектептердің орны ерекше. Өз шеберханалары, авиокөлік теркі, арнаулы центоры, копьютрлерленген сыныптары бар бұл мектеп көптеген мамандықтар бойынша алғашқы дариялақтарын бірегей орталығы болып алды. Қалада кешпор  балаларға қамқорлық жасалу қолға алынған. Ақыл –есінде кемістігі бар балалардың мектеп –интернаты, арнайы мамандандырылған мектеп тул жетім немесе туа жетім балаларды қабылдайтын интернат сияқты мекемелер сормандай болған талай сәбидің бағын ашып, сауап арқалады. Бір ғана «Надежда» жетім балалар үйінен қаланың ғана емес. Сол маңайдағы басқа аудаңдардың да жүздеген қорғаныс балалары басына пана тауып, қамқорлық көрді.

Облыс орталығы болып тұрған кезде Арқалық өзінің сәулетті мен салтанаты жарасқан балалар бақшалаларын көптгімен қуантатын еді. Ел құмқоры болған Дінмухамед Ахметұлы Қонаев Арқалыққа келген сайын балалар бақшаларының көбейгенін көріп шын ризашылдығын білдіретін. Еңді сол бақшалардың екеуі ғана қалған екен. 2004 жылдың қазан айында «Ақ бота» шына жаңа тағы бір балабақша іске қосылып, бүгінгі Арқалықтың бақытты балдырғандардың  ыстық құшағына алды. Оның ашылу салтанатына облыс әкімі Сергей Кулагин қатысып, ғимаратың салыну және безендерілу сапасына риза болғаны сонша, балаларға үй ішілік кинотеатр сыйылады. Кезінде Торғайдың тор қаласы атанған Арқалықтың халқы мәдениетті демалғанды, өнер қуып, өнер жарыстырғанды биік мұрат деп білетін сауықшыл ел болатын.Арқалықтан түлеп ұшқан әдебиет пен өрлер соңлақтарын айтпағыннаң  өзінде Торғай музыкалы-драма театры мен алыс шетелдердің жұртшылығын да тамсандырған «Шертер» ансаблі көрген түстей болып, көзден бір-бір ұшқан. «Ат аунаған жерде түн қалады» демекші. Арқалықта мәдениет орындары қайта жандана бастады. Кеншілердің мәдениет сарайы өнер аруасы болумен бірге екі жастық үйлену тойын немесе тағы сондай қызық-қуаныштарды өткізетін думанды орынға айналды. Өзбекәлі Жәнібеков атындағы жас көрермендер театры. Қалалық мәдениет және демалыс терті; ондағы Даңқ меморналы, осы көрктің ішіндегі жөнделіп қолпына келтірілген «Мерей» кинотеатры, міне, осылардың бәрі шығын қаланың мерей мәртебесі. Дала өлкесі тарихының мұражайы тіпті обылыс мақтанышы десең де болады.

   Қаладағы  № 2 сан-салалы ғылыми кітапхана  облыстық мәріжібеге ие болды.  Заманында облыс абыройын асырған  дәстүрлі «Торғай әуендері» фестивалі әр көңілге ескінің көзіндей ыстық сезіледі.

   Ол жыл  сайын өтіп, Арқалық аймағының  ғана емес Жангелдин, Амангелді   аудандары мен Ақмола облысының  Жарқайың ауданы жұртшылығының  да өнер додасына айналды.Бүгінде  Арқалық экономиканы дамытып, әлеуметтік  саланы өркендетуге, халықтың тұрмыс жағдайын жақсартуға қатысы бар мәселелердің қайсысын болмасын түбегейлі шешуге қуат-қабылеті жететін дәрежеге көтерілді. Арқалық қаласын өркендету жолындағы өлшеусіз еңбегі халықтан қолдау тапқан ол ел құрметіне бөленді.

    Қазақстан  Республикасының Президенті Н.  Ә. Назарбаевтың жарлығы бойынша  2003 жылғы Желтоқсан айында «Құрмет»  орденімен марапатталады.

    2002-2010 жылдары тілдерді дамытуға арналған  Асыл мұра бағдарламасы. Денсаулық  жылын ойдағыдай өткізуге көзделген шаралар бекітілді. Сондай-ақ Торғай аймағының, оның ішінде Арқалық қаласының  әлеуметтік жағынан дамуы. Экономикалық көтерілуі мәдениетінің өркендетілуіне бағытталған іс- шаралар бекітіліп, жүзеге асырылуда.

     Бүгінде   Арқалық  қаласының  болашағына  біздің  үмітіміз  зор.

 Арқалық қаласы 1956 жылы құрылған, Қостанай облысының оңтүстік жағында орналасқан. Қала Қостанай облысының Амангелді ауданымен, Ақмола облысының Жарқайың ауданымен, Қарағанды облысының  Ұлытау ауданымен шектеседі.  
Жер бедері. Қала аумағы негізінен Қазақ жазық бедерімен сипатталады. Жергілікті жер шығысында Терісаққкан, батысында Ашутасты өзенінің арасындағы жазықта, Торғай үстірті манында орналасқан. Қаланың шығыс бөлігінде (403м)  ең биік, Ақжар өзенінің жазығы бойынша негізгі абсолюттік (305м) төменгі белгілері байқалады. Ауданың абсолюттік белгісі 330-380м болып табылады.  
Топырағы. Арқалық қаласы құрғақ дала аймағында орналасқан. Қаланың солтүстік (көп) бөлігі сарғылт шағын аймағына жатады, аймақтың оңтүстігі –теңбілденген сортаң ашық сарғылт топырақтан тұрады. Қаланың жалпы жерінің аумағы 1558,7 мың га құрайды. Ауылшаруашылығы жер-суының аумағы 1516,9 мың га, оның ішінде 355,1 мың га, немесе 23,4% - егістік, 1148,8 мың га (75,7%) – жайылым жерін алып жатыр. Арқалық қаласының жері өзінің табиғи ерекшелігіне қарай негізінде ауылшарушылық жерінен (97%) тұрады, орман ауданы мен көгалдандыру алаңдары қаланың жер қоры құрылымында небары 0,36%, су асты және    саз батпақ  0,53%, әр түрлі қажеттіліктерге 2,11%  құрайды.   
Өсімдігі. Қаланың солтүстік бөлігінде көбінесе қызыл селеу және әр түрлі шөпті қара топырақ, оңтүстік бөлігінде топырағы ашық қоңыр бетегелі-селеу және жусан шөпті болып келеді. Ауа райы шұғыл континенттік. Қысы салқын, жазы ыстық.  Жылдық жауын-шашын мөлшері 270 мм, қаңтарда орташа температура 17 С градус, шілдеде 21-24 С градус. Вегетациялық кезеңі  170-180 тәулікке, жер бедерін қардың жабуы 139 күнге созылады. Арқалық қаласының ауданында алюминий өнеркәсібіне арналған: Арқалық, Төменгі-Ашут, Үштөбе, Северный, Жоғарғы Ашут, Ақтас  6 боксит кен орны - шикізат орналасқан. Осы кен орындарына отқа төзімді сазбалшық қорлары да  жатады.  
Арқалық аймағында мынадай кенорындары зерттелген: 
    Жаңа-Арқалық қорғасын, иттрий және сирек жерлері кенорны. 
    Бұл кендердің ілеспе құрамдас бөлігі болып иттрий мен сирек топырақпен қоса, сондай-ақ мыс, цинк, кадмий, алтын, күміс, қалайы және басқалар да бар. Кендердің басты ерекшелігі олардың жұмсақтығы мен терең емес қабатта (50 м) болуы; 
-    Ақжал нефритоид кенорны; 
-    Ақбұлақ ақ мәрмәрдің білінуі; 
-    Ағыржал қара мәрмәрінің білінуі. 
Астана қаласында және  ғимараттар мен құрылыстардың  салынуы мен қайта жаңғыртылуына байланысты, Ақжал кенорнына жедел геологиялық бағалау жүргізіп және оны қазу аса маңызды болып отыр. Сонымен қатар мына мәрмәр кенорыны да аса маңызды болуы мүмкін: 
-    Жаңа-Арқалық минералды су кенорны. 
Мұнымен бірге аймақ аумағында инвесторларды тартуға негіз болатын 37 шикізат қоры бар. Бұл құрылыстық, отқа төзімді кірпіш өндіретін, керамикалық және керамзит, құрылыстық пен өңдеу тасын өндіруге арналған шикізат қоры. Өзен желісі сирек. Неғұрлым ірі су көздері Ашутасты, Қараторғай, Терісаққан  өзендері болып табылады. Ірі көлдері – Жаркөл қаз.  Талдыкөл, Жаркөл орыс, Шошқалыкөл, су бөгеттері орналасқан. Бұдан  басқа Арқалық, Тасты, Ақжар, Бикен жасанды су қоймалары бар. Арқалық қаласында экономиканың өнеркәсіп және аграрлық саласы дамыған.

Өнеркәсіп жалпы қалалық қорларын қалыптастыру кезінде басымды сала болып табылады. Қалада тау-кен қазушы, өңдеуші өнеркәсіп кәсіпорындары жұмыс жасап жатыр, тау-кен өңдеу өнеркәсіптері және электр энергиясын, газ және су өндіру мен тарату жөніндегі кәсіпорындар қызмет етеді. Қазіргі заманғы көп салалы өнеркәсіп заманауи ірі, орта, шағын кәсіпорындардан тұрады.  
45 кәсіпорын өнеркәсіп өнімдерін өндірумен айналысады, соның ішінде қызмет негізгі түрі «өнеркәсіп»-пен 10 кәсіпорын. 
Шағын Арқалық қаласының өзіндік ерекшелігі негізгі саның бар болуы, қала құрылысының және өмір салтының артықтылығы болып табылады. Жетекші қала құрушы ірі кәсіпорын – «Қазақстан Алюминийі» АҚ филиалы Торғай боксит кеніш басқармасы кәсіпорны. 2011 жылдың 1 қаңтары жағдайы бойынша кәсіпорын жұмысшыларының саны 1073 адамды құрады. Кәсіпорын бокситтерді және отқа төзімді сазбалшықтарды өндірумен айналысады. Павлодар алюминий зауытына - бокситтер, Ресейге - отқа төзімді сазбалшықтар  шикізаттары жеткізіліп  жатыр. Ауыл шаруашылығы – қаланың материалдық өндірісінің екінші жетекші саласы болып табылады. Ауылшарушылық тауарларын өндіруімен 30 ЖШС, 334 шаруа қожалығы, және 5 мемлекеттік кәсіпорны айналысады. 
Арқалық қаласы бойынша 2010 жылы орташа еңбекақы мөлшері 2009 жылға қарағанда (40221 теңге) 10,6% өсіп, 44488 теңгені құрады. 

Арқалық қаласы — Орталық Қазақстандағы қала. Ол бұрынырақ Торғай облысының орталығы болған. Қазіргі кезде ол Қостанай облысы Арқалық ауданының орталығы. Қаланың негізі 1956 жылы салынды, қала статусына 1965 жылы ие болды. Арқалық қаласынан облыс орталығы Қостанай қаласына дейінгі қашықтық — 480 км, Астана қаласына дейінгі қашықтық — 670 км.

Тұрғындарының саны 2006 жылы 42 мың адамға жетті (соның ішінде — қаланың өзініде тұратын 26 мың адам, қалалық аймаққа кіретін 14 ауыл және 3 ауылдықтардың төңірегіндегі 16 мың адам).

Қала облыс орталығымен теміржол арқылы байланысқан (Державинск - Арқалық темір жолының Есіл бұтағының ақырғы станциясы). Қостанай қаласынан Арқалық қаласына апаратын автожол асфальтталған, бірақ қазіргі кезде жолдың күйі мәз емес, күрделі жөндеуді қажет етеді. Жезқазған бағытындағы автожол — өтуі қиын жер астылық Арқалық қаласы, дымқыл ауа райына күшті әбден су болады және тұрады жүк таситын көліктің артынан тіпті.

[өңдеу]Тарих

Арқалық геологтерді 1956 қалай поселкеге және құрылысшылар негізделген. Ол өз тууімен (алюминиды өндіріске арналған шикізат) бокситтердің шоғырларының соғыстан кейін жылдарында ашуға бүл жерде міндетті. 17 мамыр 1956 СОКП және жеке жолға орналастырған ССРОның министрлардың кеңесінің ОКы бірлескен қаулымен қабылданды: «Бокситтердің Амангелді туған жерлерін базасында Торғай боксит кеніштері пайдалануға құрыстырып енгізу». Арқалық қаласы 1960 бүкіл одақтық екпінді комсомол құрылыспен жариялап, жинағы ССРОдан жастар мұнда ағып кете бастады. 1965 Арқалыққа қаланың мәртебесін алды,1971 Торғай облысының қайта жасалынғаны орталық болды.

Қала 1980 өз құлпыра гүлдеуіне жетті: радиобөлшектердің, ет комбинаты, сүт зауыт, элеватор, керамика фабрикасы, тігін фабрикасы, зауыттары бұл жерде жұмыс істеді. Авиамотор зауытының құрылысы, (ТБРУ) Торғай боксит руда басқармасы басталған ССРОға 20% боксит кеніне дейін тапты. Бірақ, оның экономикасы Қазақстанның басқа өлкелері, өйткені өнеркәсіптік өндірістің жетістіктері, мешеуленнің Торғай облысының экономикасы неткенмендер аграрлық бағыт 90%ке болды. Облыс республикалық бюджетте дотациялары үнемі талап етті, сондықтан 1988 ол маусымда жойылып, оның аумағы Қостанай және Ақмола облыстарының арасындағы бөлген. Мысалы, областық орталық болуға басылған қалалардан областық радиостанцияның инфрақұрылымының бөлігі апарып, перспективалы өнеркәсіптік объекттердің қатары қатырылды. Арқалықтың 1989 белсенді тұрғындарына Торғай облысы 1990 жылдың тамызындағы республиканың басқаруына арқасында үндеуіне қайта құрастырылған Торғай облысының қалпына келтіруі бойынша оргкомитет құрастырылып,Арқалық жаңадан облыстық орталық болған болды. ^[3]

[өңдеу]Географиялық орналасқан жері

Арқалық қаласы 1956 жылы құрылған, Қостанай облысының  оңтүстік жағында орналасқан. Қала Қостанай облысының Амангелді ауданымен, Ақмола облысының Жарқайың ауданымен, Қарағанды облысының Ұлытау ауданымен шектеседі.

Жер бедері. Қала аумағы негізінен Қазақ жазық  бедерімен сипатталады. Жергілікті жер шығысында Терісаққкан, батысында  Ашутасты өзенінің арасындағы жазықта, Торғай үстірті манында орналасқан. Қаланың шығыс бөлігінде (403м) ең биік, Ақжар өзенінің жазығы бойынша негізгі абсолюттік (305м) төменгі белгілері байқалады. Ауданың абсолюттік белгісі 330-380м болып табылады.

Топырағы. Арқалық  қаласы құрғақ дала аймағында орналасқан. Қаланың солтүстік (көп) бөлігі сарғылт шағын аймағына жатады, аймақтың оңтүстігі –теңбілденген сортаң ашық сарғылт топырақтан тұрады. Қаланың жалпы жерінің аумағы 1558,7 мың га құрайды. Ауылшаруашылығы жер-суының аумағы 1516,9 мың га, оның ішінде 355,1 мың га, немесе 23,4% - егістік, 1148,8 мың га (75,7%) – жайылым жерін алып жатыр. Арқалық қаласының жері өзінің табиғи ерекшелігіне қарай негізінде ауылшарушылық жерінен (97%) тұрады, орман ауданы мен көгалдандыру алаңдары қаланың жер қоры құрылымында небары 0,36%, су асты және саз батпақ 0,53%, әр түрлі қажеттіліктерге 2,11% құрайды.