Ағылшын тілі сабағында мәдениет түсінігін қалыптастыру

1) оқу   аспект—мақсаттың әлеуметтік мазмұны.  Берілген аспект жекеліктердің  арасындағы қатынастың құралы  ретіндегі шет тілін меңгеруді,  сонымен қатар шет тілдік мәдениет  деңгейінің дамытылу процесі  сияқты  жеке жұмыс білімін  иеленуді өзіне қосады.

2) Танымдық  аспекті — мақсаттың лингвоелтанушылық  мазмұны. Жеке тұлғаның рухани  әлемін байыту құралы ретінде  қолданылады және қызметтің құрамдылық  түрлері негізінде жүзеге асады:  оқу және аудиттеу.

3) Дамытушы  аспект — мақсаттың психологиялық  мазмұны. Берілген осы аспектіге  басты мақсат кіреді— оқу жүйесіне  қосылған арнайы құралдармен  дамыту қажет болып табылатын  ауызша мүмкіншіліктерді, психикалық  қызметтерді, қарым қатынас жасай  білуді, негіздеменің белгілі бір   деңгейін дамыту.

4) Тәрбиелеуші  аспект — мақсаттың педогогикалық  мазмұны. Шеттілдік мәдениетті  оқыту барлық жағынан тәрбиелеу  болып табылады.

     Неге  біз шет тілдік мәдениетті оқудің мақсаты ретінде қарастырамыз? Қоғамда  мәдениет бірнеше қызметті атқарады: гуманистикалық, коммуникативті, танымдық, нормативтік және ақпараттық.

     Мәдениет  қызметімен ауызша қызмет әрекеттері тығыз байланысты болады. Себебі тіл  мәдениеттің сақталуы мен бір  адамнан екінші бір адамға берілуінің негізі болып табылады. Ауызша қызметтің  басты әрекеті болып коммуникативті табылады: адам басқа адамдардың әрекетіне, ойларына, сезімдеріне, саналарына әсер ету үшін айтады. Коммуникативті әрекет негізінде ауызша қызмет жеке тәртіпті, ұйымдасуды және басқа  да психикалық процестерді байланыстыруды реттеу қызметін иеленеді. Ауызша қызмет үшін айтылып жатқан нәрсенің мағынасын  ашатын ым, екпінді пайдалану арқылы білдірілетін  эмоциялық айқындылық  қызметі де тән. Әйтеуір ауызшы қызметсіз  ешқандай да таным болмайтынына көз  жеткіздік.

     Ауызша  қызмет пен мәдениетті теңестіре  келе, олардың өзара тығыз байланысты екенін көруге болады. Осы бірліктің  әдістемелік мағынасы ауызша қызметпен  мәдениет қызметтерін меңгеру және керісінше мүмкін еместігі болып  табылады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ІІ. Шет  тілі сабақтарында мәдениет туралы  деректерді қолдану және олардың қорытындысы

2.1. Реалиялар мәдениет пен тілде. Реалиялар классификациясы

     Лингво  елтанудың негізгі объектілерінің бірі болып оқып жатқан тілдің реалиясы табылады. Реалия — бұл тұрмысқа, мәдениетке, оқып жатқан тілдің елінің тарихына, батырларына, дәстүрлеріне, салттарына қатысты  нақты фактілер. «Реалия» сөзі латынның көпше түрдегі  сын есімі. Ол орыс тілінде аналогиялық  лексикалық санаттардың әсерінен зат  есімге айналған. Филология пәнінде  осы сөз екі мағынада қарастырылады:

1) реалия  — халықтың, елдің мәдениеті,  тұрмысы теориясына тән және  басқа халықтарда кездеспейтін  пән, түсінік, құбылыс; 

2) реалия  — пән немесе құбылыс ты  білдіретін сөз; сонымен қатар  сөз тіркесі (әдетте осындай  сөздер бар  фразеологизм, мақал,  жаңылтпаш).

     Реалия  — бұл аралық санаттар арқылы пәнмен қатынасатын сөз— референт. Референт — бұл объективті түрдегі шынайылылық  пен осы тіл бірлігімен қатынаста  болатын  мағыналы мазмұнды құрайтын пән немесе құбылысты білдіретін ой пәні.

     Реалияда  тіл мен мәдениет арасындағы жақындылық анық байқалады: қоғамның материалды және рухани өмірінде жаңа реалияның  пайда  болуы тілде реалияның  пайда  болуына әкеледі, және де пайда болған жаңа реалияның  уақытын нақты  анықтауға болады. Сонымен лексикаға  қоғамдық өмірдің барлық өзгерістері  нақты ықпалын тигізеді. Сонымен  қатар орыс тілінде «демалыс үйлері» 1921 жылы, «сенбілік» 1919 жылы, «оқу екпіні» 1929 жылы, «целинник»  1955 жылы реалиялары  пайда болды.

  Тілдің басқа сөздерімен салыстырғанда реалияның  айрықша ерекшелігі болып пәндік мазмұнының сипаты табылады, яғни реалия білдіретін пәннің, түсініктің, құбылыстың елмен, халықпен бір жағынан, және тарихи уақыт бөлігімен — екінші жағынан тығыз байланысы табылады. Бұдан мынаны көруге болады, яғни реалияға сәйкес және/немесе ұлттық колорит  тән. Колорит  жалпы сипаттан (түстердің үйлесімділігі) басқа мынадай мағынаға ие — ерекшеліктердің жиынтығы, бірнәрсенің өзіндік ерекшелігі. Колорит  бейтарап, «боялмаған» бірліктен «ұлттық-боялған» реалия жасайды. Колорит  бұл сөздің бояуы, яғни оның референтінің арқасында осы халыққа, нақты бір мемлекетке немесе жерге, нақты бір тарихи дәуірге тәуелділігі арқасында; басқа елден, халықтан, дәуірден ерекше болатын белгілі тарихи дәуірге, берілген елдегі немесе аймақтағы мәдениетке, тұрмысқа, дәстүрге, ерекшеліктерге тән референттің арқасында ие болатын сөздің бояуы туралы айтылып отыр.

     Аударматану мен лингвоелтануда реалия ерекше бірлікті білідреді. Бір жағынан,  реалия елдің  оған жоғары, қымбат баға беретін мемлекеттік, экономикалық, географиялық және мәдени ерекшелік  береді. Алайда, басқа  жағынан алып қарасақ, реалия — бұл  бір елдің өміріне тән, алайда екіншісіне тіптен түсініксіз, аудармасы  қиындық тудыратын объектілердің  атауларын білдіретін сөз және осы  орайда аудармашыға кеңістіктік  бейнелеулерге жүгінуге тура келеді және ол өзінің неологизмдерін ұсынады, мысалы, «надземка» — elevated railroad; «букмекер» — book maker —ат шабысында халықтан алатын адам, «родстер» — roadster —  төбесі ашылатын екіорынды машина. Алайда кей жағдайларда осындай  эквиваленттер нақты сөз тіркестеріне де айналып кетіп жатады: Lord Privy Seal — мөрді лорд-сақтаушы. Реалилер қатарына сонымен қоса қысқартылған аббревиатуралар жатады: NAM suit—қатаң тігіспен тігілген костюм (NAM — National Association of Manufacturers — Өндірушілердің ұлттық ассоциациясы).

     Стилистикалық жоспарда реалия ұлттық әдеби тілдің тәуелділігі болып қалады және олар осымен басқа ғылыми терминдерден, жаргондардан, кәсіби сөздерден ерекшеленеді.

Реалиялар классификациясы

     Тілтану ғылымдарында реалия сөздердің классификациясы  лингвистикалық қағидаларға негізделген. Жүргізушу лингвисттер классификацияның бірнеше топтарын ерекшелеп көрсетті: 1) реалии — жеке атаулар 2)тарихи жергілікті колоритке байланысты 3) жалпыұлттық  реалия. Шет тілі сабағында пайдаланылған  реалия классификациясын ұсынамыз.

Географиялық  реалиялар:

1. Физикалық  география объектісінің атауы: canyon—каньон,  терең апан.

2. Адам қызметімен  байланысты географиялық объектілер  атау: cause-way — себеленген жол 

3. Өсімдіктер  атаулары: honey-dew — медвяная роса.

4. Жануарлар  атаулары: grizzly — үлкен сұр аю. 

Этнографиялық  реалиялар:

1. Тұрмыс.

а) тағам: hamburger —туралған  бифштекс бөлкесі.

б) киім: parka —  эскимостар киімі.

в) тұрғын жай: wiguam — солтүстікамерикалық үндістердің  үйшігі.

г) тұрмыстық  ғимараттар: saloon — питейное заведение.

2. Транспорт.

а) қозғалыс құралы: subway — метро.

б) жүргізушілер: cowboy — водитель-лихач.

3.Еңбек.

а) еңбек адамдары: lumberman — ағаш кесуші.

б) еңбек құралы: hand-cart — қол арбасы.

в) еңбек ұйымы : ranch—ранчо, үлкен ферма.

г) демалыс: dude ranch—пансионат.

4. Өнер және  мәдениет.

а) әдебиет: кейіпкерлер, нақылдар сөздер, қанатты сөздер.

б) халық ауыз әдебиеті: Bill Pecos—Билл Пекос —  Рио-Гранде өзенінің аңғарын жарып  өткен «жабайы батыс бақташысы».

в) музыка: country—  АҚШ оңтүстік аудандарының «селолық әуені»; blues — блюз: 1) қара нәсілділердің  батырлық жыры; 2) джаз музыкасының нысаны; 3) жұптық сәнді билер.

г) музыкалық  аспаптар: banjo—банджо, джазда қолданылатын ішекті шертпелі музыкалық аспап.

д) театр.

е) өнер және өнер бұйымдары: pop-art, non-arm —қазіргі авангардистік  өнердегі бағыт.

ж) әдет-ғұрып, салт-дәстүр: inauguration — АҚШ президентін қызметіне  салтанатты түрде енгізу.

з) мерекелер: July the Fоurth — «төртінші шілде», АҚШ  тәуелсіздік күні

и) мифология: Goоdy Hallet — «Душка Халлет» — XVIII  ғасырда  Кейн-Код бұғазының шөлді жағалауынада мекендеген және теңізшілерге қайғы  әкелген мыстан.

к) табынушылық: Mormos — мормон, Quakers — квакерлер, tabernacle — мормондардың ғибадатханасы, calumet — әлем түтігі.

л) күнтізбе: Indian summer — қоңыр күз(мизам шуақ).

5. Этникалық  объектілер:

а) этнонимдер: Apache—апач, апачей тайпасының үндісі .

б) лақап аттар: hauks—«қаршыға», соғыс жақтаушылары; doves —«көгершіндер», бейбітшілік жақтаушылары.

в) тұлғалардың  тұрғылықты жерлері бойынша атаулары: Michiganer — мичигандық, Мичиган штатының тұрғыны.

6. Өлшемдер және  ақша.

а) өлшем бірліктер: foot—фут (30,4 см), bushel—бушель (ок. 35,2 л).

б) ақша бірліктері: а penny—цент. 

Саяси-қоғамдық реалиялар:

1. әкімшілік-аумақтық  құрылыс:

а) әкімшілік-аумақтық бірліктер: state—штат.

б) елді мекендер: hich town — шет аймақтық қалашық.

в) елді мекендердің  бөліктері: uptown — қаланың тұрғын бөлігі; dawn town — қаланың іскер  бөлігі.

2. билік органдары  мен қорғаушылары:

а) билік органдары: city hall —муниципалитета ғимараты

б) билік қорғаушылары: sheriff — шериф; marshal — сот орындаушысы.

3. саяси-қоғамдық  өмір:

а) қоғам: John Birgh Society —Джон Бирга ұйымы—ультрооңды реакциялық ұйым.

б) әлеуметтік құбылыстар мен қозғалыстар: prohip —спиртті ішімдіктерді сатуға тыйым салу.

в) лауазымдар, қаратпа  сөздер, дәрежелер: Bochelor — бакалавр, mister —мистер (тек фамилиясымен бірге  қолданылады).

г) мекемелер: the Senate — сенат.

д) оқу орындары: consolidated school — біріккен мектеп; бастауыш орта

е) сословие, касталар: Brahmin — атақты отбасы өкілі(әдетте бостондық).

ж) сословиелік  белгілер: old schooltie — бұрынғы бірге  оқыған, өскен.

4. Әскери реалийлар:

а) бөлімдер: wing — авиациялық қанат, полк.

б) қару: bozooka —танкіге қарсы гранатомет.

в) киіндіру: shoulder patch — жапсырмадағы бөлік атауы.

г) әскери қызметкер: g.t. — американдық солдат; сhicken —полковник (погондағы қыран түріндегі эмблема  үшін). 

     Сонымен, лингвоелтану теориясында сөздердің  тікелей  денотативтік(сөздік) мағынасымен  бірге осы сөз немесе сөз тіркесімен шақырылатын бейненің пайда болуы  кезінде тіл және мәдениет таратушысының  санасында пайда болатын барлық байланыстар кешенін қарастыру  керек. Бұл тұрғыда лингвоелтану сөздің мағынасын дәстүрлі семасиологиядағыдай  емес, кеңірек түсіндіреді. Және сөздің мағынасы тек сөздікте бекітілген ғана емес, сонымен қатар өзіне бірнеше  байланыстарды біріктіретін ұлттық жүйленген сияқты, яғни осы тілді  және мәдениетті таратушылардың барлығына  ортақ және аса маңызды жеке бейне  болатын психолингвистикаға сүйенеді.  Бұл кең кешенді құрамдас оның мағыналық бөлшектеріне бөледі.

     Осылайша, егер лексикалық мағына мен лексикалық фонды ажыратуға негізделген  лингвоелтануға сүйенетін болсақ, реалий ретінде  салыстырылып отырған тілдерде мағыналық сәйкестіктері жоқ  сөздерді есептеуге болады(белгіленген  заттардың болмауынан), ал фондық лексика  – жеке мағыналық бөліктерінің сәйкес келмеуіне байланысты өздерінің  фондарымен ерекшеленетін сөздер(оларды кейде екінші кезектегі белгілер деп атайды). Бірақ әңгіме мынада, осы жеке мағыналық бөліктер сөздерді нақты сол мәдениетке жатқызуда  шешуші рөл ойнайды, себебі нақты  осы бөлікте осы немесе басқа  сөзбен белгіленетін құбылыстың өзіндік  ұлттық ерекшелігінің негізі қаланған.