Жұмыссыздық түсінігі

     Аталған мақсаттарға байланысты экономикалық өсу негізінде, әлеуметтік салада дәйекті  реформалар жүргізу жолдарымен халықтың тұрмыс деңгейін төмендетпей, көтеру, әлеуметтік  бейімдеу шаралары, халықтың әлеуметтік жағынан осал топтарына экономикалық және әлеуметтік қолдау көрсету негізінде  кедейлікпен күрес жүргізу міндеттері де жүзеге асырылмақ. Ал жұмыссыздық деңгейін еліміздің тұрақты экономикалық-әлеуметтік дамуына қауіп төндірмейтін деңгейге дейін төмендету міндетті көзделіп отыр.

     Республика  бойынша және оның жеке аймақтары  бойынша да кедейліктің, жұмыссыздықтың деңгейін анықтай отырып, бағдарламада  оның негізгі себептеріне де айрықша  көңіл бөлінеді. Оларды анықтау бағдарламада кедейлік пен жұмыссыздықпен күресті ұйымдастырудың алғы шартты іспетті болды. Ашығын айтсақ, мемлекет ештеңені де жасырып отырған жоқ, жасыру мүмкін де емес. Бізде кедей адамдар бар, бірақ, оларды одан әрі кедейлендірмеу үшін, олардың қоғамдық өмірден, қоғамның ішкі  өмірінен шеткері қалмауы үшін оларға жұмыс істеп жүрген басқа да адамдар есебінен көмек көрсету керек. Оларға қайтіп көмектесуге болады? Біріншіден, олар үшін жұмыс орындарын ашу – бағдарламадағы басты мақсаттың да, онда қаралған басты мәселенің де бірі. Екіншіден, жаңа жұмыс орнындарын аша отырып, бірте-бірте жалақысын өсіру. Бұл жөнінде бағдарламада ашық жазылмаса да, жалақыны 2005 жылға дейін 30 пайызға өсіру белгіленіп отыр. Осы мәселе жөнінде Елбасының да берген тапсырмасы бар. Сонымен бірге, жұмыс істегісі келген адамдарға жұмыс іздеп табуға көмек жасалмақ. Ол үшін оларға қажетті ақпараттық көмек көрсетуді жолға қоймақпыз.

     Қазіргі кезде адамдардағы нақты біліктілік пен қажет етілетін, яғни сұраным  бар біліктілік өзара қабыспай тұр. Міне, осы екеуінің арасын жақындастыру, үйлестіру керек. Ол үшін жұмыссыз жүрген адамдарды курстарға оқытып, даярлау бағдарламасы жасалған.

     Осының  бәрін ұйымдастырған кездің өзінде де, жұмысқа қолы жетпей қалатын  адамдар болады. Ондай адамдарды  қоғамдық  жұмыстарға  уақытша  орналастыру қажет. Сөйтіп, қоғамға пайдалы еңбек арқылы оларға табыс көзін тауып беруіміз керек. Қоғамдық жұмыстарға тартумен қатар, өз ісімен, өз кәсібімен шұғылдансам деген адамдарға шағын несие беріп (шағын несие беру жөнінде арнайы бағдарлама мен  қор бар), олардың өз кәсібін ашуына көмек жасау көзделіп жатыр.

     Сондай-ақ шетел инвесторлары келген кезде, шетелдік мамандар мен жұмыскерлер көбірек  орын алып кетпейтіндей етіп, сол жаңадан  ашылған жұмыс орныдарына мамандығы  мен біліктілігі бар адамдарды  жұмысқа орналастыра алатындай ішкі еңбек базарын құру қажеті де жоспарланып отыр.

     Бағдарламада  халықтың еңбекке жарамайтын топтарына  әлеуметтік көмек жасау да қарастырылған. Оның ішінде мүгедектер жағдайына көңіл  бөлінеді. Оларды сауықтыру, қоғамның ішкі өміріне араласуын күшейту, протез-ортопедия бұймдарын жетілдірілген технологиямен жасау, балалар мен ересектерге арналған мүгедектер арбаларын шығару, тағы басқа мәселелер бағдарламада қаралады.

     Бағдарламада  жетім балалардың, панасыз балалардың жағдайына көңіл бөліп, көмектесу қарастырылған. Республикада 46 балалар үйі және 180отбасына ұқсас балалар үйі бар, олардағы балалар саны 5 мыңдай. Ондағы балалардың кәнелетке толған соң жұысқа орналасуына, баспана берілуіне көмек көрсетіледі.

     Бағдарламада  жаңа жұмыс орындарын өнеркәсіпте қаншалықты көбейтуге болаты, оның әр саласы бойынша анықталған. 2003-2006 жылдары жұмыс орныдарын құрудың басым бағыттарына жеңіл, тамақ өнеркәсіптері, минералдық тыңайтқыш өндіру, машина жасау                                          сондай-ақ өнеркәсіптің ауылшаруашылығын дамытуымен тікелей байланысты салалары жатады.

     Қазіргі кезде атаулы көмек көрсету жөнінде  заң жобасын дайындалып, ол парламент  мәжілісінде бірінші оқылымда құлданды. Әрине біз адамдарды жатып  ішерлікке итермелеуіміз керек  қой. Жалпы еңбек етуге ұмтылу мәжбүрліктен емес, қажеттіліктен туындайтын жағдайға ұмтылуымыз керек. Бұрынғы жүйеде еңбек ету мәжбүрліктен туындағаны белгілі.  Еңбек етпеген адам жатыпішер, арамтамақ деп айыпталып, жазаға тартылғаны да есімізде.

       Бағдарламаның жүзеге асуын қадағалап,  отыру үшін оның өлшемін жетілдіру керек.  Сондықтан біздің алдымызда тұрған бір мақсат – халықтың тұрмыс деңгейін өлшеу тетіктерін жетілдіру. Әйтпесе болмайды. Шынын айтсақ, бүгінгі күнгі Мемлекеттік статистика агенттігінің халықтың табыс деңгейі туралы келтіріліп миллиондай, ал оның салық төлейтіні 3,0 миллиондай ғана. Көп адамдар ұсақ саудамен айналысып, табыс алады. Бірақ табысын жасырып, салық төлемейді.Табыстың басқа да толып жатқан көздері бар. Бірақ жаппай табыс декларациясы болмағандықтан әр адамнан қалай және қанша табыс тауып жатқанын ешкім сұрамайды.

     Ал  дұрысы - әр адам қазірден бастап өзінің мойнына қаншалықты жауапкершілік  түсетінін білуге тиіс. Қазір біз  табысқа амнистия (кешірім жасау) керек деп жатырмыз, сондықтан  сол амнистиядан дұрыс нәтиже болу үшін, жарты жылдан кейін бе, бір жылдан соң ба, жалпыға бірдей декларациясын енгізу керек.

     Жұмыссыздықпен, кедейлікпен  күрес – экономикалық тәсіл арқылы шешілетін мәселе. Бағдарлама бойынша жоғарыда айтылғандай, 3 жыл  ішінде 400 мыңдай жұмыс орныны ашылу тиіс.

     Макродеңгейдегі еңбекке сұраныс және ұсыныс экономика  жағдайына тәу-елді және мемлекеттік  деңгейде қабылданған әлеуметтік-экономикалық даму кон-цепцияcына сәйкес реттеліп отырады. Нарықтық экономиканың дамуының әртүр- кезеңдерінде еңбек рыногының әлеуметтік- экономикалық теорияларының өзіндік позициялары болды. Классикалық теория өкілдері болып табылатын А.Смит,

     Д.Рикардо, Ж.Б.Сей, сонымен бірге неоклассиктер  А. Маршал, А.Пигу, нарық жүйесі мемлекеттің  экономикалық процестерге араласпаған жағдайында толық жұмыспен қамтамассыз ете алады деп дәйектеді. А.Пигу өзінің «Жұмыссыдық теориясы» еңбегінде (1993ж.) жұмыссыздықтың басты себебі ретінде еңбек ақының жоғарғы деңгейін: еңбек ақыны өсіру, өндіріс шығындарын көбейтеді және жұмыс орындарының қысқаруына әкеледі деп есептеді.

     К.Маркс  жұмыссыздықтың үш түрін ажыратады: ағымдық, жасырын және тұраланған. Мұндай жұмыссыздық түрлері өткен тарихта  ғана қалып қойған жоқ, ол нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттердің бәріне де тән. Қазақстан да бұл проблемалардан өтіп кете алған жоқ.

     Жұмыссыздықтың  белгілі бір деңгейінің болуы  еркін экономикаға тән қасиет. Нарықтық экономикаға өту кезеңдегі  негізгі мәселе – жұмыссыздықтың өсуін баяулату және оны белгілі  бір деңгейде ұстап тұру. Мемлекеттің араласуының негізгі шаралары – жұмыссыздықты болдырмау және жұмыс орындарын ұйымдастыру

     Республика  бойынша тұтас алғанда 127,7 мың  адам жұмысқа орналастырылып, бұл  жұмыс іздеушілердің жалпы санының 35,0 пайызы. Ауылдық жерлерде жұмысқа  орналастыру деңгейі 28,0 пайыз болды. Бағдарламада 2006 жылға  белгіленген  еңбекпен қамту тапсырмасы 109,4пайыз орындалады.

     Республика  бойынша 2006 жылғы желтоқсанның аяғында  бір бос жұмыс орнына орта есеппен 25 адам, ауылдық жерде – 137 адам таласты.

     Жеке  аймақтар бойынша алып қарағанда  Қарағанда облысында бағдарлама бойынша жұмыс сұрап келген 18 мың адамды орналастыру көзделсе, іс жүзінде 32,0 мың адам орналастырылды, яғни 77,7 пайыз артық, Солтүстік Қазақстан облысында – 5,1 мың адам, яғни 30,9 пайыз.Оңтүстік Қазақстан облысында – 7,9 мың және 9,5 мың адам  немесе 20,1пайыз.,Қызылордада – 4,0 мың және 5,0 мың яғни 25,0 пайыз, Ақмола облысында – 5,0 мың және 6,0 мың, яғни 19,6 пайыз артық орналастырылды.

     Жұмыссыздарды еңбекпен қамтудың төменгі көрсеткіштері  бұрынғысынша Жамбыл облысында, бұл облыста жұмыс сұрап келгендердің тек 13,9 пайызы ғана орналыстырылған. Бағдарламада көрсетілген жоспарлы тапсырма бес облыста орындалмай қалды.

     Еңбекпен  қамтуға жәрдемдесудің бір пошымы – бос жұмыс орындарының жәрмеңкесін  өткізу. Бүгінгі күні оларды ұйымдастыру мен өткізудің тәжірибесі Қарағанды, Ақмола. Атырау, Павлодар облыстарының, Алматы және Астана қалаларының жұмыспен қамту жөніндегі өкілетті органдарында бар.

     Германияның ғылыми-техникалық қоғамымен бірлесіп атқарып жатқан «Еңбек базарының саясаты және жұмыстылық» техникалық жоба аясында елімізде еңбек және жұмыс қамту саласындағы қызметті жақсартуға көмегін тигізіп , елеулі нәтиже беруде . Өткен жылы төмендегідей бірнеше бірлескен жоба жүзеге асырылды :

• жұмыссыздар үшін қоғамдық жұмысты ұйымдастырып дамытуға жәрдемдесу ;
• жұмыспен қамту жөніндегі органдардың жәрдемімен жұмыссыздардың еңбек базарында кәсіптік бейімделе білуі мақсатында оларды даярлау , кәсіптік білімін көтеру және қайта даярлау ;
• жастардың , әйелдердің , ауыл тұрғындарының және сондай-ақ экологиялық апат аудандарында тұратын азаматтардың жұмыспен қамтылуына жәрдемдесу жөнінде мақсатты бағдарламалар жасап жүзеге асыру ;
• шағын несие жүйесін енгізу есебінен республикада кәсіпкерлікті және өзін өзі жұмыспен қамтуды дамыту .

     Жаңа  жұмыс орның құру бағдарламасы бойынша 2000 жылы 146,2 мың жұмыс орнын құру болжамдалды , 2001 жылғы 1 қантарға 264,9 мың  жұмыс орны құрылды , оның 204,6 мыңы (77 %) – тұрақты жұмыс орындары . Сөйтіп, республика бойынша бағдарламада белгіленген жоспар 181,2 пайыз орындалды .

     Ең  көп жұмыс орны (83,3 мың) шағын бизнес саласында ,өнеркәсіпте – 63,0 мың  және шаруашылығында – 30,2 мың жұмыс  орны құрылды .

     Бағдарламада  қаралған жоспарлы тапсырма тек үш облысты – Павлодарда (44,1 %) , Ақмолада (56,9 %) , Қызылордада (61 %) – ғана орындалмай қалды .

     Бағдарламадығы  жұмыс орнын құру жөніндегі жоспарлы тапсырманы орындау көрсеткішінің  ампилитудасы 110 және 515 пайыз аралығында болды . Жұмыс орнын құру мына облыстарда белсенді жүгізілді : Қарағандыда – 424,3% , Оңтүстік Қазақстанда – 515,3 % , Солтүстік Қазақстанда – 497,2 %.

     Бұл көрсеткіштер қаржы жұмсау мүмкіндігінің  және тұтас алғанда , экономиканың жандана  бастағанының куәсі бола алады . Алайда , жұмыс орындарын құрудың қарқыны  еңбек базарындағы жұмыссыздықтың жалпы деңгейін толық мөлшерде қанағаттандырмайды .

     Жергілікті  атқарушы органдардың шешімі бойынша  әлеуметтік қорғауға аса мұқтаж азаматтарды  жұмысқа орналастыру үшін квота  бекітілген-ді. Квота есебінен 2005 жылы 23,0 мың адам (20 жасқа дейінгі жастар, кәмелетке толмаған балалары бар жалғыз басты және көп балалы ата-аналар, оралмандар, бір жылдан астам жұмыссыз жүрген адамдар және басқалар) еңбекке орналастырылды .

     Алайда, әлеуметтік қолдауға аса зәру азаматтарды  жұмысқа алу үшін жұмыс берушілерде айтарлықтай экономикалық ынта жоқ, бұл оларды жұмысқа орналастыруды қиындатады .

     Сонымен бірге, Қазақстан Республикасының  жаңадан қабылданған «Халықты жұмыспен қамту туралы» заңында халықтың еңбекке орналасуда қиыншылық көріп  отырған атаулы топтарын әлеуметтік қорғауды күшейту белгіленген . Ол топтар : жеткілікті қамтамасыз етілмегендер; 21 жасқа дейінгі азаматтар, жетім балалар және ата-ананың көмегінсіз қалған балалар; кәмелетке толмаған балаларын тәрбиелеп отырған жеке басты және көп балалы ата-аналар ; Казақстан Республикасы заңдарына сәйкес қарамағында үнемі көрсетілетін күтімге, көмек пен бақылауға мұқтаж деп танылған адамдары бар азаматтар; зейнеткерлікке шығар алдындағы жастағы адамдар (жасына байланысты зейнеткерлікке шығарға екі жыл қалған), мүгедектер; Қазақстан қарулы күштері қатарынан босатылған адамдар; бас бостандығынан айыратын жерлерден және ықтиярсыз емдеуден босатылған адамдар; оралмандар .

     2006 жылдың 1 каңтарына қоғамдық жұмыстарға 116,3 мың жұмыссыз қатысты , бұл  жұмыспен қамту органдарына өтінішпен келген азаматтардың жалпы санының 31,6 пайызын құрайды яғни 2005 жылдың 1 қантарына (59,3мың адам болған) қарағанда екі есе көп . Бағдарламада республика бойынша қоғамдык жұмыстарға 71,8 мың адамды катыстыру көзделсе , іс жүсінде 114,1 жұмыссыз осындай жұмыспен қамтылды , яғни жоспар 158,9пайыз орындалды . Жоспарлы тапсырманы республиканың барлық аймақтары орындап шықты . Ең жоғары көрсеткіш Алматы облысында – 6,8есе және тапсырма Қостанай , Ақтөбе , Атырау , Маңғыстау облыстарында және Алматы қаласында орта есеппен 2,5 орындалды .

     Орындалатын қоғамдық жұмыстар үшін ақы төлеуі  барлығы 897,5 миллион теңге белгіленгенді , одан қаржыландырылғаны 617,9 миллион теңге , яғни жалпы соманың 68,8 пайызы .

     Қазақстан Республикасының «Халықты жұмыспен қамту туралы» заңына сәкес қоғамдық жұмысты атқарғандардың еңбегіне акы төлеу мөлшері ең төменгі жалақы мөлшерінен кем болмауға тиіс . Республика бойынша бір жұмыссыздың қоғамдық жұмыс атқарғаны үшін орташа айлық ақысы 2,5 теңге болды және ол 2005 жылға ең төменгі жалақыдан (2680 теңге) асқан жоқ . Қазақстан Республикасының «Салықтар және бюджетке басқадай төлемдер туралы» заңына сәйкес әлеуметтік салық ұсталады . Сондықтан 897,5 миллион теңгеден әлеуметтік салық ұсталғаннан кейін бағдарламаны жүзеге асыруға 664,2 миллион теңге қалады , бұл өз кезегінде істелетін жұмыстың көлемін де , онымен қамтылатындардың санын да кемітеді . Табыс салығы ақша төленетін жерде ұсталады және оның көлемі 125 теңгедей . Сөйтіп жұмыссыздар қолына қоғамдық жұмыс үшін 2375 теңге алады .