Жұмыссыздық түсінігі

       Өзгермелі капиталдың бір шама тез азаюы, көбінесе өндрістегі ғылыми-техникалық революцияға байланысты болды. Бұл еңбекке деген сұранымның абсолют азаюын да туғызады. Оның үстіне жұмыс күні неғұрлым ұзақ және жұмыстың қауырттылығы неғұрлым күшті болса, қолда бар өндіріс құрал-жабдығын жұмысқа қосуға қажетті жалдама еңбек адамы соғұрлым аз керек болады. Жұмысшылардың жаппай жұмыстан шығарылуы өндірісте қалған жұмысшыларды капиталистер қойған қанау шарттарына амалсыздан көнуіне мәжбүр етеді. Мұның бәрі жұмысшы табының тұрмыс дәрежесін бұрынғыдан нашартылады. «Артық» еңбекші халық капитализм қоранудың жемісі, осы қорланудың құралына, тіптен капитализмнің дамуы мен өмір сүруінің шартына айналады. Жаппай жұмыссыздық болуы әрбір жұмыс істейтін жұмысшыға жұмыссыздардың қатарына шығып қалу қорқынышын туғызызады. Капитализм бұл қорқынышты пайдаланады, жұмыссыздық неғұрлым көп болса, капитал жұмысшыларға соғұрлым күшті қысым жасайды. Капитализм қоғамда жұмыссыздықтың екі нақты мәні бар. Капиталистер үшін ол – арзан, көбінесе құқықсыз жұмыс күшінің қоры, бүкіл жұмысшы табын  қанауды күшейтудің құралы, капитализм экономиканың дамуы мен өмір сүруінің   қажетті шарты. Еңбекшілер үшін  жұмыссыздық – тек материалдық, моральдық жағынан зардап шегу, қорлық көру, жасына жетпей қартаю. Формасы жағынан жұмыссыздық күнделікті, жасырын, тоқыраулы жұмыссыздық болы бөлінеді. Жұмыссыздардың дәл есебін шығару қиын. Буржуазиялық саяси экономия мен статистикада қолданылып жүрген жұмыссыздықтың формаларын анықтау методологиясы, сондай-ақ «артық» адамдарды есепке алу әдісі жұмыссыздықтың дәл мөлшерін әдейі азайтып көрсетеді. Буржуазияшыл экономитсер жұмысшылардың жұмыссыз жүрген мерзіміне қарай «толық» және «ішінара» жұмыссыздық деп ажыратылады. Мыс., АҚШ-та бір апта немесе онан көп уақыт жұмыс істемеген адамды толық жұмыссыз деп санайды, ал бір аптаның ішінде бір сағат та жұмыс істеген болса жұмыссыз деп санамайды

     Жұмыссыздық – капиталистік экономиканың ажырамас серігі. Экономика жағынан дамыған  капиталистік елдердің бәрін де «артық»  еңбек ресурстарының көлемі қарастырылып отырған кезеңде не бір дәрежеде сақталып, не кейбір жылдары тіпті көбейтіп кетеді. 
 

     1.3   Жұмыссыздықтың түрлері  

     Қазақстан Республикасының еңбек нарығын  зерттеу барысында төрт бірдей негізгі  өзгешелікті байқаймыз:

     Жұмыссыздық деңгейі әр алуан топқа қатысты және олардың жасына, тіршілік-тәжірибесіне қарай анықталынады.

     Еңбек нарығында тауар айналымы жоғары болады. Жұмыспен қамтамасыз етілгендер де, жұмыссыздар да молынан ұшырасады.

     Тауар айналымның қажетті бөлігі циклды: жұмыстан босату және жұмысынан айыру, әсіресе құлдырау кезеңдерінде жоғары деңгейде болады, ал жаңа даму кезеңінде өз еркімен жұмыстан босану жоғарылайды.

     Белгілі бір айда жұмыссыз қалған ер адам аз уақыт қана (уақытша) жұмыссыз қалады.

     Жұмысшы жұмыссыз қалған кездегі уақыттың орташа саны, әрбір кезеңін – жұмыссыздық жиілігі деп атаймыз. Жұмыссыздық жиілігінің екі негізгі факторы бар. Біріншісі – экономикадағы фирма арқылы жұмыс сұранымның сан түрлі  болуы. Тіпті жиынтық сұраным тұрақты болған жағдайда да кейбір фирмалар ұлғаяды да, енді бірі қысқарады. Осылайша қысқартылған фирмалар өз жұмысшыларынан айырылып, ал ұлғая бастағандары жұмысшыларды көбірек жалдайтын болады. Сұраным көп болуына орай жұмыссыздық деңгейі де жоғарылайды. Бұдан ары қарай жиынтық сұранымдағы өзгерістің өзі жұмыс сұранымдағы өзгеріске әсерін тигізеді.

     Келесі  фактор еңбеккердің жұмыс күшіне ену деңгейі, жұмыс күшінің арту деңгейі жеделдеген сайын жұмыссыздықтың натуралды деңгейі жоғарылайды.

     Енді  жұмыспен толық қамтылғанда пайда  болған жұмыссыздықты  – құрылымдық жұмыссыздық деп атаймыз. Құрылымдық жұмыссыздық – жұмыссыздық еңбек нарығын құрылымның нәтижесі. Құрылымдық жұмыссыздық деңгейі натуралды жұмыссыздық деңгейімен бара-бар.

     Экономистер «құрылымдық» терминін құрамдық деген  мағынада қолданады. Уақыт өте келе технология мен сұраныс құрылымында өзгерістер болады, олар өз алдына еңбек күшіне жиынтық сұраныс құрылымын өзгертеді. Осы өзгерістердің нәтижесінде кейбір мамандықтарға деген сұраныс азаяды немесе мүлде жойылады. Басқа мамандықтарға соның ішінде жаңаларына сұраныс көбейеді. Бұл жағдайда еңбек күші еңбек орындарының құрылымындағы жаңа өзгерістерге бірден және толық жауап бере алмағандықтан жұмыссыздық пайда болады. Кейбір қызметкерлердің өздерінің мамандық тәжірибелері нарық сұранысына сәйкес келмейтініне көздері жетеді; олардың тәжірибесі мен іскерлігі технология мен сұраныс сипатында болған өзгерістерге байланысты ескіріп, керексіз болып қалады.

     Сонымен қатар жұмысбастылықтың географиялық құрылымы әрдайым өзгеріп отырады. Құрылымдық жұмыссыздар жаңа жұмыс орнына орналасуы үшін арнайы оқұ курсын өту керек, ал кейде тұрғын жерін де ауыстыруы керек. Құрылымдық жұмыссыздық ұзақ мерзімді болып келеді, сондықтан да ол қауіпті болып келеді.

     Құрылымдық  жұмыссыздық дәрежесі жалпылама  жұмыссыздық дәрежесімен бірдей болады.

     Ал  циклдық жұмыссыздық – құрылымдық жұмыссыздықтан жоғары. Ол өнім жұмысын  толық қамтылу деңгейінен төмен  болған тұста пайда болады.

     Циклдік жұмыссыздық жұмыссыздық құлдырау кезеңінде, яғни жалпы немесе жиынтық  шығындардың жетіспеушілігімен сипатталатын кезеңде пайда болады. Тауарлар мен қызметтерге жиынтық сұраныс азайғанда, жұмысбастылық төмендейді, жұмыссыздық өседі. Сол себепті циклдік жұмыссыздықты кейде «сұраныс тапшылығына байланысты жұмыссыздық» деп атайды

     Көріну  сипаты жағынан жасырын жұмыссыздық түрін ажыратады. Қазақстан жағдайында жасырын жұмыссыздық көкейкесті мәселе ретінде қарастырылады. Оған жұмыс істемейтін, бірақ еңбек қатынасын кәсіп- орынмен ресми түрде үзбеген (осы себепті жқмыс істеушілер қатарында болып есептелінеді) және мөлшерленген жұмыс уақытында (күн,апта) жартылай жұмыс істейтін адамдар жатады. Ал халықаралық тәжірибеде бұл жәйтті толық жұмыс істемеушілік деп атайды

     Ымыраға келмеушілік – еңбек нарығының  әрдайым өзгерістерге болуынан туынадатын жайт. Кейбір адамдар зейнет демалысына шығады. Ал енді біреулері жұмыс істеуді жалғастыра бареді. Бір фирма жұмысшы жалдаса,  енді бірі оны жұмыстан босатып жатады. Адамға жұмыс табу үшін уақыт қажет.

     Фрикциондық жұмыссыздық дегеніміз -  жұмысшының жаңа жұмыс іздеуі мен сол аралықтағы жұмыссыздық.

     Жұмыс күшін немесе экономикадағы жалпы  еңбек ресурстарының жұмыс істейтіндердің тұтас санымен қатынасы жұмыссыздық  коэффиценті құрайды. Кейбір кезде  барлық жұмысқа қабілетті халық  бос болмауы табиғи құбылыс. Оған объективті себептер бар: біріншіден, адамдардың бір орнынан екінші орынға көшіп отыруы, бір қызмет орнынан екіншіге ауысуы, тиімді жұмыс іздеуі және оны күтуі және т.б. Осы себептен жұмысы жоқ адамдар фрикциондық жұмыссыздықты құрайды.

     Фрикциондық жұмыссыздық – бұл жұмыс күшінің объективті қажетті қозғалысымен байланысты жұмыссыздық.

     Екіншіден, өндірістегі технологиялық өзгерістер жұмысшы күшінің сұранысына құрылымдық өзгерісін көрсетеді.

     Адам  өзіне қолайлы жұмыс орнын  іздеу үшін жұмыстан босанады. Мұндай жұмыссыздықты ізденіс үстіндегі жұмыссыздыққа жатқызамыз. Жұмыстың бәрі бірдей болған жағдайда, жұмыссыз адам бірінші ұсынылған жұмысқа орналасады. Егер жұмыссыздық бойынша төленетін жәрдемақы жоғары болса, онда сол адамға жұмыс орнын одан ары қарастыра берген қолайлы.

     Жұмыстан  босатылған жұмысшы өзінің бастапқы жұмысына қайта оралып, басқа жұмыс  іздемейді. Себебі: жұмысшы сол фирманың қыр-сырын түгел біледі: сол жерден еңбек стажын жинайды. Мұндай адам, әрине, басқа жұмыс іздемейді. 

     Экономистер барлық жұмыссыздықтың түрлерін негізінен екі топқа жіктеп қарайды. Жұмыссыздықтың бірінші тобына жиынтық сұранымның жеткіліксіздігінен туындауын жатқызады, алдымен циклдық жұмыссыздықтың екінші тобына жиынтық сұраным өзгерісімен байланысты емес: фрикциондық, құрылымдық, технологиялық және басқа түрлерін жатқызады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     2 ҚР – дағы жұмыссыздық жағдайы  
 

     2.1  ҚР – дағы жұмыссыздық деңгейін анықтау  

     «Еңбек  рыногы және жұмыспен қамту саясаты» деген проблеманыың мәселеде зерттеу  арқылы жоба жасау туралы Қазақстан  мен Германия арасында 1996-1997 жылдары келіс сөз жүргізіліпті. Ол жобаға кірісу 1998жылғы ақпан айынан қолға алынған екен. 2000 жылдың басында  «Техникалық ынтымақтастық жөніндегі неміс қоғамының» тапсырысы бойынша мамандардың халықаралық тобы «Талдықорған қаласындағы жұмыссыздық жағдайы және экономикалық дамудың жұмыспен қамтуға көмектесе алатын әлеуметтік мүмкіндіктері» деген тақырыпта жүргізілген жобалық зерттеу нәтижесі бойынша есеп даярлады. Бұл жұмысты орындауға  Қазақстан Республикасы Экономика Министірлігінің экономикалық зерттеулер институтының (ЭЗИ), қоғамдық пікірді зерттудің бүкілресейлік орталығының (ҚПЗБО), Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігінің мамандары қатысты.

     Біздер  жұмыссыздық пен кедейлік жөнінде  материал жинағанда үкіметтің әр кездегі қимылының тиянақсыздау болғанын байқаймыз. Жұмыспен қамту қызметі жаңа жұмыс орындарын жасағаны үшін ынталандыруға бдағдар беру керек. Ол үшін 7 миллиард теңге бөлінгенді. Бұл қор 1999 жылы жойылып, тек жұмыссыздық жөніндегі борыш қана қалды. Екіншіден, бұрын жұмыспен қамтудың мемлекеттік қызметі болды, ол осы іспен шұғылданды, ал қазір мұнымен кәсіпорын құқығын пайдаланатын биржалар шұғылданады. Көбінесе кәсіпорын жұмысқа алған адамдарды «биржа қызметкерлері жұмысқа арнайы орналастырады» деген жалған анықтамалар жинайды екен. Сол үшін мемлекет бюджетінен олар ақша алады.

     Бүгінгі күні экономикамыз біраз көтерілген тұста жұмыссыздық онша байқалмайды. Ал егер әлемдік бағалар өзгеріп, төмендесе, біздегі ахуал қиынға айналуы мүмкін. Біз жұмыссыздықпен күрес бағдарламасында біздің елдің өзін-өзі қамтамасыз етуінің элементі болуға тиіс салаларда қажетті жұмыс орындары жасаған жоқ деп мойындаймыз. Бұлар – жеңіл тамақ өнеркәсібі, бірінші кезекте қажет товарларды өндіру, құрылыс материалдарын өндіру, яғни біз Қытайдың, Ресейдің, Түркияның товарларын импорт жасадық та олар біздің рынокта лық толтырды, ал біз валютаны шетке жіберіп жатырмыз. Қазіргі күні бұған төзуге болады, өйткені, әлемдік бағалардың жоғары болуымен валюта көптеп түсуде. Жоғарыда айтқанымдай егер бағалар төмендесе онда біздегі әлеуметтік жағдай ауырлау болады. Себебі, жер асты  кендерін қазып шығаратын өнеркәсіпте жұмысшыларды жұмыстан шығару күшейеді.

     Осыларға  сәйкес кейбір мәселелерді сіздермен  талқылағым келеді. Біріншіден, айқын  экономикалық тетіктерді жасамай тұрып, жұмысшылардың құрамын қайтадан жасау, өндірістің құрамын өайтадан жасау жайында сөз ету  бұл шындыққа сай болмайды. Екіншіден, егер қазір жұмысшыларды қайтадан оқытуды сөз етсек, онда қазір бізде жұмыс күші артық және өте білікті.

     Қазақстанда шағын, ұсақ өндіріс күшті дамығаны белгілі. Қазір ол тіпті әлсіреді. Біз 1 (өндіріп) өнім өндірсе, жеңілдіктер  соған берілуге тиіс дейміз. Әрине, Қытай товарын екі қаптауға болады. Ал өзімізде товарды жаңадан өндіруге уақыт керек, кейде жолдар қажет. өндірістік циклге айналым жасауына көп уақыт кетеді. Сөйтіп өз өндірісін жаңа жұмыс орындарын құрғандарды көтермелеу керек. Одан салық салуды, кеден бажын реттеу қажет. Қазір ішкі рынокты жабуға болмайды деушілер көп. Ал көп елдерде кеден бажы 20 пайызға дейін жетеді. Ал, бізге қазір аяқ киімге, тоқыма, тігін бұйымдарына, әр түрлі маталарды әкелуге кеден бажының вставкасы нөлден 5 пайызға дейін, көп елдерде 5 пайызда қолданылмайды, баж жоқ. Еш баж салығын алмай күніміз жоқ, онда жаңа жұмыс орындарын құра алмаймыз. Сондықтанда  біз аса жоғары кеден бажын қолданбай-ақ, аяқ киім және тігін бұйымдары 20 пайызға дейін баж салығын тағайындасақ, бұл осы өндірісті өзімізде дамытуға болар еді.

       Жұмыссыздық сияқты әлеуметтік  құбылыстың пайда болуы Қазақстан үшін жаңа оқиға болып табылады. Жұмыссыздық мәселесін үкімет әр түрлі заң актілерін қабылдау, көптеген бағдарламалар жасау арқылы шешуге тырысуда. Сол кезде ешкімде жұмыссыздардың өздері нені қалайды, олардың жалпы келбеті қандай екендігін зерттеген емес. Мұнсыз бағдарламаларың көптеген қағидалары жүзеге асуы мүмкін емес және де тиімді де болмайды. Екінші жағынан жұмыс берушілердің жұмыспен қамту мәселесін шешідің жолдары туралы пікірлерін ескеру де қажет. Тек жұмыс берушілер мен жұмыссыздардыңі көзқарастарын салыстырып қарау арқылы ғана жұмыспен қамтудың нақтылы және тиімді жолдарын жасап шығаруға болады. Республика бойынша тұтас алғанда 127,7 мың адам жұмысқа  орналастырылды, бұл жұмыс іздеушілердің жалпы санының 35,0 пайыз. Ауылдық жерде жұмысқа орналастыру деңгейі 28,0 пайыз болды. Бағдарлама 2000 жылғы белгіленген еңбекпен қамту тапсырмасы 109,4 пайыз орындалды.

       Республика бойынша 2000 жылғы желтоқсанның  аяғында бір бос жұмысорнына  есеппен 25 адам, ауылдық жерде  137 адам таласты.

       Жеке аймақтар бойынша алып қарағанда Қарағанды облысында бағдарлама бойынша жұмыс сұрап келегн 18 мың адамды орналастыру көзделсе, іс жүзінде 32,0мың адам орналастырылды, яғни 77,7 пайыз артық, Солтүстік Қазақстан облысында –тиісінше 4,0 мың және 5,2 мың адам. Яғни 30,9 пайыз, Оңтүстік Қазақстанда – 7,9 мың және 9,5 мың адам немесе 20,1пайыз, Қызыл-ордада 4 мың және 5 мың, яғни 25,0 пайыз, Ақмола облысында – 5,0 мың және 6,0 мың, яғни 19,6 пайыз артық орналастырылды.