Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстары

   б) капиталмен  жүргізілетін операциялардан алынатын  кірістерден: мемлекеттік резервтерден  алынған тауарлар үшін берешекті  өтеуден және мемлекеттік қордан  астық сатудан алынатын түсімдерден;

   2) мына төмендегілерден алынған ресми трансферттерді ( гранттарды):

   заңды және  жеке тұлғалардан немесе шет  мемлекеттерден;

   бюджеттік алынымдардан;

   3) республикалық  бюджеттен бұрын берілген кредиттер  бойынша негізгі борышты өтеуден.

   Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет табыстарынің құрамы мен құрылымы мына мәліметтермен сипатталады.

 

                   Мемлекеттік бюджет табыстарынің көлемі мен құрылымы

                                                                                                                      (млн.теңге)

 

	2009 ж	2010 ж	2011 ж
І.Кірістер	1004566	1286734	2098511
Салықтық түсімдер	947251	1186137	1998314
Салыққа жатпайтын  түсімдер	44813	81500	66016
Капиталмен  жүргізілетін    операциялардан  алынатын кірістер	12502	19096	34182
ІІ.Алынған ресми трансферттер (гранттар)	-	-	-
ІІІ.Бұрын бюджеттен  берілген кредиттер бойынша негізгі борышты  өтеу	17690	18390	11351

  

    Кестеден көрініп тұрғандай, кірістердің негізін салықтық түсімдер құрап отыр ( қосылған құнға салынатын салық, корпорациялық табыс салығы, әлеуметтік салық, жеке табыс салығы және т.б.). Бұл кестеден біз салықтық түсімдердің жылдан жылға көбейіп жатқанын көріп отырмыз. Мемлекеттік бюджет табыстарынің басқа көзі – салыққа жатпайтын түсімдер.

   Бюджеттің шығыстары – бұл бекітілген бюджет шегінде қайтарылмайтын негізінде бөлінетін қаражаттар.

   Республикалық бюджеттің қаражаттары: жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер көрсетуді (заң шығарушы және басқа функцияларға кірмей қалған өзге де органдарды, қаржы және салық-бюджет саясатын, сыртқы экономикалық қызметті, іргелі зерттеулерді және басқаларын); қорғаныс қабілетін қамтамасыз етуді; қауіпсіпсіздікті қамтамасыз етуді; республикалық деңгейдегі жалпы орта, орта кәсіптік және қосымша білімді; республикалық деңгейде азаматтарға тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемін; заң актілеріне сәйкес республикалық бюджеттен арнаулы мемлекеттік жәрдемақыларды алатын азаматтардың санатына осы жәрдемақыларды, арнаулы мемлекеттік жәрдемақыларды, зейнеткерлерді, Ұлы Отан соғысының қатысушылары мен мүгедектерін, мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алушыларды жерлеуге берілетін жәрдемақыларды, республикалық деңгейдегі әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік көмек саласындағы қызметті; республикалық деңгейдегі мәдениет, спорт және ақпарат саласындағы қызметтерді; ауыл, орман, су және балық шаруашылығының басым бағдарламаларын; көші-қон саласындағы қызметті; қоршаған табиғи ортаны қорғау жөнінде республикалық деңгейде жүргізілетін шараларды; республикалық деңгейдегі өнеркәсіп, көлік және құрылыс объектілері саласындағы арнайы бағдамаларды; фельдъегерлік байланысты; республикалық деңгейдегі жобалау-іздестіру жұмыстарын; республикалық маңызы бар жол жүйесін пайдалануды, салуды және жаңғыртуды; гидрометеорологиялық мониторингті; үкіметтік борышқа қызмет көрсету жөніндегі шығыстарды; мемлекеттік кепілдіктер бойынша міндеттемелерді орындауды; жергілікті бюджеттерге республикалық бюджеттен берілетін ресми трансферттерді және басқа республикалық бағдарламаларды қаржыландыруға жұмсалады.

   Сондай-ақ жоғарыда аталған қызмет түрлерін жүзеге асыратын республикалық бюджеттік бағдарламалардың әкімшілерін, олардың аумақтық бөлімшелерін және мемлекеттік бағыныштағы мекемелерді ұстауға арналған шығыстар да республикалық бюджеттен қаржыландырылады.

   Республикалық бюджеттік бағдарламалардың әкімшілерін ұстауға арналған шығыстар Қазақстан Республикасы Президентінің және Үкіметінің актілерімен бекітілген штат саны лимиті мен үкіметтің актілерімен бекітілген мемлекеттік органдардың топтары бойынша бір қызметкерге жұмсалатын ағымдағы шығыстардың нормативтері негізіне алына отырып белгіленеді және оларды республикалық бюджеттен басқа, өзге де қаржыландыру көздері есебінен ұстауға жол берілмейді.

   Республикалық бюджеттен шығыстар мне кредиттердің жекелеген бағыттары бойынша немесе жекелеген республикалық бюджеттік бағдарламалар бойынша тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңдағыдан басқа, өзге де нормативтік құқықтық актілерде шығыстар мен несиелендірудің ең аз, шекті немесе тіркелген мөлшерлерін белгілеуге жол берілмейді.

   Республикалық  бюджеттің сыртқы экономикалық қызметпен байланысты және ұлттық валютаның айырбас бағамының (курсының) жоспарланған өзгерісіне сәйкес белгіленген қаражаты ұлттық валютаның бөлінген кезеңдегі ресми айырбас бағамы бойынша жұмсалады.

    Нарықтық жағдайларға  көшу жағдайында республикалық  бюджет шығыстарының құрылымы айтарлықтай өзгерістерге ұшырауда – ұлттық шаруашылықтың, ең алдымен орталықтандырылған күрделі жұмсалымдарға жұмсалатын бюджет қаражаттары шұғыл қысқаруда. Жекешелендіру бағдарламасын жүзеге асыруға байланысты мемлекеттік кәсіпорындардың едәуір бөлігі акционерлік қоғамдарға өзгерді, олар ұлғаймалы ұдайы өндірісті, қаржы рыногінде жұмылдырылған меншікті қаражаттар мен ресурстар есебінен жүзеге асыруы тиіс.

    Алайда, нарықтық  механизмдердің іс-әрекеті жағдайында  да жеке салалар мен аумақтарды, мемлекеттік инвестициялық бағдарламаларды,  экономиканың мемлекеттік секторын  бюджеттен қаржыландыру өзінің шешуші маңызын сақтап қалуда.

    Экономика  мен әлеуметтік-мәдени шараларды  қаржыландыру шығыстарының едәуір  бөлігі төменгі бюджеттерге субвенциялар  нысанында беріледі.

    Бюджеттің  атқарылуы жөніндегі уәкілетті  орган Үкімет атынан республикалық  бюджетте көзделген сомалар шегінде кредиттер бере алады. Кредиттер берудің тәртібі мен шарттарын Үкімет белгілейді.

    Қазақстан  Республикасының Үкіметі заңды,  жеке тұлғалардан және шет  мемлекеттерден республикалық бюджет тапшылығын  жұмылдырудың  нысандары н қаржыландыру үшін заңда белгіленген тәртіп бойынша қарыз алуға құқылы.

    Үкіметтің  қаражатты қарыз алуы қарыз  алу немесе мемлекеттік эмиссиялық  бағалы қағаздар шығару шарттары  нысанында жүзеге асырылады. Қарыз  шарттарын жасаудың және мемлекеттік  бағалы қағаздар шығарудың тәртібі мен ережелерін Үкімет белгілейді.

    Бюджеттің  атқарылуы жөніндегі уәкілетті  орган облыстар мен Астана  және Алматы қалалары әкімдерінің  ұсынысы бойынша республикалық  бюджеттен жергілікті бюджеттерге кассалық алшақтықты жабуға төмен тұрған бюджеттерді несиелендіру үшін тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджетте көзделген арнаулы резерв шегінде Үкімет шешімінің негізінде бюджеттік кредиттер бере алады.

    Бұрынғы кезеңмен  салыстырғанда шығыстардың құрылымында  бюджеттік ресурстардың әлеуметтік бағыттылығы арта түсуде. Республикалық деңгейдегі білім беруді, денсаулық сақтауды, әлеуметтік сақтандыру мен қамсыздандыруды және басқа бағдарламаларды қамтитын әлеуметтік – мәдени шараларға жұмсалатын тікелей шығындар барлық шығыстардың 60 %-нан асып отыр. Сонымен бірге өнімсіз мақсаттардың: басқаруға, армияға, құқық қорғау органдарына, үкіметтік борышқа қызмет көрсетуге, дипломатиялық мекемелерді ұстауға, дүниежүзілік қоғамдастыққа біріккен шараларды жүргізу квоталары бойынша жарналарға және т.с.с. жұмсалатын шығындарда өсуде. Бұл мақсаттарға жыл сайын бюджет қаражаттарының 1/3 бөлігі жұмсалады.

    Сөйтіп, жалпы  мемлекеттік мәні бар шараларды  қаржыландыруды қажетті ақша  қаражаттарымен қамтамасыз ететін  республикалық бюджет елдің экономикалық процесін реттеуде аса маңызды рөл атқарады. Сонымен бірге республикалық бюджеттің жоғары маңыздылығы жергілікті бюджеттердің рөлін төмен түсірмейді. Тап солар биліктің жергілікті органдарының өздерінің функцияларын орындауын қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етеді, халықтың тұрмыстық әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыруға, тиісті аймақтың азаматтарының материалдық және мәдени дәрежесіне айтарлықтай ықпал етеді.

    Рынокқа өтпелі  кезеңде бюджет жүйесінің барлық  дербес буындары жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қоғамдық өндірістің құндық арақатынастарын жақсартуға ықпал етеді, нарықтық инфрақұрылымды дамыту және азаматтардың әлеуметтік кепілдерін қанағаттандыру үшін ұлттық табысты қайта бөлудің белсенді құралы болуы тиіс. Бұл тек салықтардың ынталандырушы рөлін күшейту, бюджеттен қаржыландырудың және қаражаттарды пайдаланудың прогрессивті нысандарын, әдістерін қолдану жолымен бюджет ресурстарын қалыптастырып, жұмсау кезінде жоғары тиімділікке қол жеткізу жағдайында ғана мүмкін. Сонымен қатар бюджет рәсімін, барлық деңгейлердегі бюджеттер арасындағы, сондай-ақ мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы қаржылық өзара қарым-қатынастарды одан әрі демократияландыру мен жетілдіруді қажет етеді.

    2008 жылдан бастап елдің бюджеттік бағдарламаларының ағымдағы және даму бағдарламаларына бөлінуіне байланысты, мемлекеттік бюджеттің шығыс бөлігін де ағымдағы шығыстардың бюджеті және даму бюджеті етіп бөлу практикасы қолданылды. Даму бюджетіне инвестициялық және инновациялық қызметті қаржыландыруға жұмсалатын қаражаттар және ұдайы өндіріспен байланысты басқа да шығыстар қамтылады. Ағымдағы бюджетте қолданылып жүрген нормалардан және әлеуметтік қамтамасыз етудің қалыптасқан деңгейінен туындайтын барлық шығыстарды шоғырландыру қарастырылған. Ол түгелдей бюджетке шоғырланатын халықтың ақша қорланымдары мен түсімдерінің өсуі есебінен баланстанған. Даму бюджетінде ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен, жаңа әлеуметтік-экономикалық шараларды орталықтандырылған қаржыландырумен байланысты шығыстарды біріктіру көзделген.

 

 

 

 

 

2.2. Қазақстан  республикасының мемлекеттік бюджеті

 

Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің атқарылуы

 

(млн. теңге)

 

	2009 ж.	2010 ж.	2011 ж.
Табыстар Салық түсімдері одан: корпорациялық табыс салығы қосылған құн салығы акциздер жеке табыс салығы әлеуметтік салық   Салықтан тыс  түсімдер Капиталмен жасалатын  операциялардан түскен табыс Алынған ресми трансферттер Кредиттерді қайтару   Шығындар одан: жалпы сипаттағы мемлекеттік  қызметтер көрсету қорғаныс қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік білім беру денсаулық сақтау әлеуметтік қамсыздандыру  және әлеуметтік көмек мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік тұрғын үй-коммуналдық  шаруашылық отын-энергетикалық кешен ауыл, су, орман және балық шаруашылығы, балық аулау, аңшылық  және қоршаған ортаны қорғау өнеркәсіп және құрылыс көлік және байланыс өзгелері борышты өтеуге қызмет көрсету ресми трансферттер Бюджеттік кредиттер Тапшылық (-), профицит (+)	1004566 947251   272632 231338 26986 93281 157676   44813   12502 0 17690   971959     62287 47483 91593 148989 89781   239229   33788 34544 5596     44658 3896 82113 37067 35437 12497 41447 -46183	1286734 1186137   382814 242955 29913 98535 167995   81500   19096 0 18390   1287938     83587 58011 118564 190748 131183   272333   43949 69058 21319     64520 2353 104587 40978 34970 9310 35611 -18697	2098511 1998314   834332 343926 33416 122999 197300   66016   34182 0 11351   1946128     103786 78663 152904 256935 185456   345356   57076 118326 24839     64560 5215 119476 33933 30344 369258 18590 46662

   

    Кестеден көрініп  тұрғандай, кірістердің негізін  салықтық түсімдер құрап отыр ( қосылған құнға салынатын салық,  корпорациялық табыс салығы, әлеуметтік  салық, жеке табыс салығы және  т.б.). Салықтық түсімдер жылдан жылға өсіп келе жатыр. Ал шығындардың көбісі әлеуметтік көмекке жұмсалып отыр. Кестеден көрініп тұрғандай, бюджеттік кредиттер жылдан жылға азайып келе жатыр.

    Қазақстан республикасы қаржы министрлігінің мәліметтеріне сай, 2011 жылдың 1-ші желтоқсанына табыс көлемі 1818,7 млрд.теңге, шығындар – 1589,1 млрд. теңге, операциялық сальдо 229,6 млрд. теңгені құрады. Таза бюджеттік кредиттерге 6,5 млрд. теңге, ал сальдоға операциялар бойынша қаржы активтерімен – 86,8 млрд. теңге келеді. Бюджет профициті 136,3 млрд. теңге деңгейінде орналасты. 2010 жылдың осы периодының көрсеткіштерімен салыстырғында табыс көлемі 54,1 % - ға, ал шығындар 36,3 % - ға көбейді.

    1.12.2011 ж. бюджеті жылдық орындалуы бойыншы табыс – 102,3 % , мемлекеттік бюджеттің шығындары – 88,2 %.

    Салық түсімдері  структурасында негізгі бөлігі  корпорациялық табыс салығы –  39,3 % (680,6 млрд. теңге) және ҚҚС –  18,7 % (323,3 млрд. теңге). Ең көп түсімдер  осы салық түрлерінен, бұл 2010 жылдың осы периодымен салыстырғанда 2,2 есе көп, сәйкесінше 32,8 %.

    Әлеуметтік  қызметтердің шығындар бөлігі 47,1 %, жалпы сипаттағы мемлекеттік  қызметтерге және қорғанысқа 18,4 %, экономика салаларына 18 %, официалды  трансфеттерге 12,8 %, өзгелеріне 1,9 %, кредит беруге 1,8 %, бүкіл бюджеттің шығындар көлемінен.

 

       1.12.2011 жылғы мемлекеттік бюджет шығыстарының құрылымы.

                                                                                                                                       ( % түрінде )

                                 

                                                                                                                        

    Қазақстан Республикасының президенті Нұрсұлтан Назарбаев үкіметке 2012 жылы мемлекеттік шығындарды көбейтпеуін тапсырды. Бұл тапсырысты ол 23 қаңтарда жаңа министрлер кабинетімен кездесуінде айтты. «Барлық дәрежелердегі әкімдердің және депутаттардың дәлелденбеген талаптарды қамтамасыз етуі экономика және бюджетті жоспарлау министрлігіне норма болып қалды. Алғаш рет өткен сессияда бюджетке $ 300 млн. жоспарланбаған шығыстарға 400 өзгертулер енгізілді» - деп Н.Назарбаев айрықща атап өтті. «Шығыстар дәлелденген және есептелген болуы керек» - деді ҚР президенті. «Мен бұл сұраққа үлкен жауапкершілікпен қарауды талап етемін. Барлық шығыстар саналуы керек, мемлекеттік шығыстардың көбеюіне жол бермеу керек. Ең алдымен ақшаны басты мақсатқа жетуге - әлемнің 50 бәсеке елдердің қатарына кіруге бағыттау керек» - деп Н.Назарбаев ерекше атап өтті.