Лизинг

    ҚР  «Қаржылық лизинг туралы» 6 маусым 2000ж. сәйкес, лизингке берушінің құқықтары мен міндеттері мыналар:

1. Лизинг беруші:

    1) өзіне тиесілі төленбеген лизинг  төлемдерін, сондай-ақ шығынның орнын  толтыруды талап етуге;

    2) лизинг шартына сәйкес лизинг  алушының лизинг шартының талаптарын  орындауына бақылау жасауға;

    3) лизинг алушы лизинг нысанасын  қайтару жөніндегі міндеттемелерін  бұзған жағдайда мерзімі кешіктірілген  уақытқа төлем жасауды және  шығынның орнын толтыруды талап  етуге;

    4) осы Заңда көзделген жағдайларда  лизинг алушыдан лизинг нысанасын  талап етуге құқылы.

2. Лизинг  беруші:

    1) лизинг алушымен келісілген лизинг  нысанасын лизинг шартының талаптарымен  лизинг алушыға беру үшін оны  сатушыдан өз меншігіне сатып  алуға;

    2) сатып алу-сату шартын жасаған  кезде лизинг нысанасы белгілі  бір сатушыға жазбаша хабарлауға;

    3) лизинг нысанасын лизинг алушыға  лизинг шартында келісілген талаптармен  беруге міндетті.

    3. Лизинг берушінің лизинг шартында  және Қазақстан Республикасының  заң актілерінде көзделген және  осы Заңға қайшы келмейтін  басқа да құқықтары болуы және басқа да міндеттерді атқаруы мүмкін. 

Лизинг  алушының құқықтары  мен міндеттері

1. Лизинг алушы:
1. лизинг нысанасын лизинг шартының талаптарымен иеленуге және пайдалануға;
2. лизинг нысанасының сапасына және жиынтықтылығына, оны жеткізу мерзіміне қатысты және сатушы мен лизинг беруші арасында жасалған шарт тиісті дәрежеде орындалмаған басқа да жағдайларда сатушыға талап қоюға;
3. лизинг беруші лизинг шартының талаптарын елеулі түрде бұзған жағдайда лизинг беруші лизинг шарты бойынша лизинг алушы алдындағы өз міндеттемелерін орындағанға дейін төленуге тиісті лизинг төлемдерін тоқтата тұруға;
4. лизинг беруші лизинг шартын біржақты тоқтатқан жағдайда ол аванс ретінде төлеген лизинг төлемдерін және басқа да сомаларды кері қайтаруды талап теуге;
5. лизинг нысанасы жеткізілмеген, едәуір уақыт кешіктіріліп жеткізілен немесе лизинг нысанасы мақсаты бойынша пайдалануға кедергі келтіретін жойылмайтын кемшіліктерімен жеткізілген жағдайларда лизинг шартында көзделген талаптармен лизинг нысанасынан бас тартуға не лизинг нысанасын ауыстыруды талап теуге, лизинг шартын бұзуға;
6. лизинг беруші лизинг шартының талаптарын орындамаса не тиісті дәрежеде орындамаса, залалдың орнын толтыруды талап етуге;
7. егер лизинг алушы жауап бермейтін жағдаяттарға байланысты лизинг шартында көзделген пайдалану талаптары елеулі түрде нашарлап кетсе, лизинг сомасы мен лизинг төлемдерін тиісінше азайтуды талап етуге құқылы.
2. Лизинг алушы:
1. лизинг нысанасын лизинг шартында көзделген тәртіппен қабылдауға;
2. лизинг төлемдерін дер кезінде төлеп тұруға;
3. лизинг нысанасын лизинг шартына сәйкес оның мақсатына сәйкес пайдалануға;
4. лизинг нысанасындағы қалыпты тозуды және тараптар келісіп алған өзгерістерді ескере отырып, лизинг беруші лизинг нысанасын оған қандай күйде берсе, сондай күйінде күтіп ұстауға;
5. егер лизинг шартында немесе заң актілерінде өзгеше көзделмеген болса, лизинг нысанасын өз есебінен күтіп ұстауға (оның ішінде лизинг нысанасына байланысты қажетті коммуналдық төлемдерді жасауға) және оған техникалық қызмет көрсетуге, оның ағымдағы жөндеуін жүзеге асыруға;
6. егер шартта Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген және осы Заңға қайшы келмейтін басқа да құқықтарға ие болуы және басқа да міндеттерді атқаруы мүмкін.

 

Сатушының құқықтары мен  міндеттері 

    Сатушының құқықтары мен міндеттері сатып  алу-сату шартының ережелерімен белгіленеді.

    Лизинг  шарты лизинг берушінің, лизинг алушының және сатушының қатысуымен жасалған жағдайда сатушының құқықтары мен  міндеттері лизинг шартына сәйкес белгіленеді. 
 
 

                           3. Лизинг түрлері. 

    Лизинг  жеке және заңды тұлғаларға белгілі бір мерзімге келісім-шарт бойынша берілетін мүліктерге уақытша бос ақша қаражаттарын инвестициялауға бағытталған кәсіпкерлік қызметтің бір түрі ретінде анықталады.

    Лизинг  түрлерін қарастырарда, келесі белгілер бойынша жіктейді:

• мәмілеге қатысушылардың құрамы бойынша;
• мүлік типтері бойынша;
• мүліктің өзін-өзі ақтау дәрежесі бойынша;
• аммортизация жағдайы бойынша;
• мүліктің қызмет көрсету көлеміне байланысты;
• лизингтік операциялар жүргізілетін нарықтың секторына байланысты;
• салықтық және амортизациялық жеңілдіктерге қатысы бойынша;
• лизингтік төлемдер сипаты бойынша.

    Мәмілеге қатысушылардың (субъектілердің) құрамы бойынша:

    тікелей лизинг – мұнда мүлік иесі объектіні лизингке өзі береді, яғни, мәмілеге екі жақ қатысады;

    жанама лизинг – затты делдалдар арқылы беру. Бұл жағдайда үш жақты келісім (жеткізуші – лизинг беруші – лизинг алушы) немесе көпжақты келісім болуы мүмкін, оған қатысушылар саны 4-тен 6-7-ге дейін жетеді. Олардың құрамында брокерлік фирмалар, трасттық компаниялар, қаржыландыру мекемелері және тағы басқалары болуы мүмкін.

    Мүлік типтері бойынша:

    қозғалатын  мүлік лизингі (машина-техникалық лизинг);

    қозғалмайтын  мүлік лизингі.

    Мүліктің өзін-өзі ақтау дәрежесі бойынша:

    толық ақтау бойынша  лизинг, мұнда келісімнің уақыты өткен соң, лизинг берушіге жалға алынған мүліктің құны толығымен төленеді;

    толық емес ақтауы  бойынша  лизинг, мұнда келісім уақыты өткен соң, жалға алынған мүліктің құны біртіндеп төленеді.

    Аммортизация  жағдайы бойынша лизинг бөлінеді:

    толық аммортизация лизингі, тиісінше, лизинг объектісінің құнының толық төлемі;

    толық емес амортизация  лизингі, мүлік құнының біртіндеп төленуін білдіреді.

    Жоғарыда  қарастырылған 2 белгілердің жіктелуі бойынша қаржылық және оперативті лизингті ажыратады.

    Қаржылық  лизинг – белгіленген жағдайларға байланысты белгілі уақытқа белгілі бір ақыға, белгілі бір мүлікті, белгілі бір сатушыдан, лизинг алушыға беруге байланысты, лизинг беруші өз меншігіне алуға міндеттенетін лизинг. Мұнда лизингке беру мерзімінің уақыты толық амортизация уақытымен дәлме-дәл келеді.

    Оперативті  лизинг – лизинг беруші тәуекелге мүлікті сатып алады және оны лизинг алушыға белгілі жағдай мен белгілі бір уақытқа уақытша иеленуге және қолдануға анықталған төлем бойынша жеткізеді. Сондықтан мұнда лизинг объектісі болып жоғарғы моральдық тозу дәрежесі бар жабдықтар қолданылады.

    Мүліктің  қызмет көрсету көлеміне байланысты:

    таза  лизинг – лизинг затының таза техникалық қызмет көрсетуі және ағымдағы жөндеуі лизинг алушымен жүзеге асатын лизингтің әр түрлілігі;

    толық лизинг – лизинг  затының техникалық қызмет көрсетуі және ағымдағы жөндеуі лизинг берушімен жүзеге асатын лизингтің әр түрлілігі;

    жартылай  лизинг – лизинг затының жартылай техникалық қызмет көрсетуі.

    Лизингтік операциялар жүргізілетін нарықтың секторына байланысты:

    ішкі  лизинг – ішкі лизингті жүзеге асырған кезде лизинг беруші, лизинг алушы және сатушы Қазақстан Республикасының резиденттері болып табылатын лизинг түрі.

    сыртқы  немесе халықаралық лизинг – халықаралық лизингті жүзеге асырған кезде лизинг беруші және лизинг алушы Қазақстан Республикасы резиденті болып табылмайтын лизинг түрі.

   Сыртқы  лизинг, өз кезегінде мынадай түрлерге бөлінеді: экспорттық және импорттық лизинг. Экспорттық лизингке шетел мемлекеті – лизинг алушы, импорттық – лизинг беруші болып табылады.

    Салықтық  және амортизациялық жеңілдіктерге  қатысы бойынша:

    жалған  лизинг – негізделмеген салықтық және амортизациялық жеңілдіктер алу арқасында пайда табу мақсатымен жасалған спекулятивті сипаттағы мәміле;

    қызмет  етуші лизинг – егер де келісім барысында жоғарыда аталған мақсаттар негізгі және анықтаушы болып табылмаған жағдайда.

    Лизингтік төлемдер сипаты бойынша:

    ақшалай төлеммен – барлық төлемдер ақшалай формада жүзеге асырылады;

    өтемақы төлеммен – төлемдер тауар жеткізу не қарама-қарсы қызмет көрсету формасында жүзеге асырылады;

    аралас  төлеммен – ақшалай және өтемақы төлемдері есептеледі.

    Ғалым В.В.Бочарев оперативті лизинг құрамына қысқа және орта мерзімді мүліктік лизинг түрін кіргізеді:

    рентинг – бір күннен бір жылға дейін мүлікті қысқа мерзімді жалға беру;

    хайринг – бір жылдан үш жылға дейін орта мерзімді жалға беру.

    Сублизинг – келісім-шарт бойынша рәсімделген лизинг мүлігін үш жаққа пайдалану құқығын бергенде пайда болатын қатынастың негізгі түрі.

    Қайтару лизингі – лизингтің бір түрі, ол бойынша сатушы лизинг нысанасын лизинг берушіге осы лизинг нысанасын лизинг алушы ретінде лизингке кері қайтарып алу талабымен сатады.

      

      4. Лизингтік төлемдер, түрлері және  формалары. 

   Лизингтік төлемдер деп лизингтік келісім-шарт бойынша лизингтік мүлікті пайдалану құқығы берілген лизингке алушының лизинг берушіге төлейтін жалпы сомасы.

   Лизинг  келісім-шартын бекіту кезінде оған қатысушы тұлғалар лизингтік төлемдерді есептеу формалары мен әдістерін, оларды төлеу кезеңділігін және тәсілдерін анықтайды. Лизингтік төлемдер – лизингке берушінің мүліктерді сатып алуға кеткен қаржылық шығындарын қайтаратын және белгілі бір сомада пайда алуға мүмкіндік беретін механизм болып табылады. Осыған байланысты лизингтік төлемдердің жалпы сомасына төмендегілер кіреді:

• келісім-шарттың барлық мерзімінде лизингтік мүліктің толық немесе соған жақын құнын қайтаратын сома;
• лизингке берушіге комиссиондық сый-ақы;
• лизингке берушінің көрсеткен қосымша қызметтері үшін төленетін сома (мысалы, лизингтік мүлікті сақтандыру және т.б.);
• лизингтік келісім-шартта көрсетілген т.б. шығындар, мысалы, мамандарды оқыту, лизингтік мүлікке техникалық қызмет көрсету, оған күрделі жөндеу жұмыстарын жүргізу және т.б.

    Сонымен бірге, лизингтік төлемдерді есептеу  кезінде мүліктерге салынатын салықты  ескеру қажет. Себебі, мүлік лизингтік келісім-шарттық барлық мерзімі ішінде лизингке берушінің балансында болады.

    Лизингтік төлемдерді анықтау негізінде төлеу  мерзіміне тәуелді лизингтік  төлемдердің жалпы сомасы және амортизациялық аударымдарды есептеу әдістері жатыр.

    Лизинг  есебі бухгалтерлік есеп жөніндегі  заңдардың талаптарына сәйкес жүргізіледі.

    Лизингтік төлемдердің жалпы сомасы тұрақты  өлшем болып саналмайды, ол лизингтік  мүліктің құнын қайтару жылдамдығына тәуелді. Яғни, лизингтік мүліктің құны аванс төлеу немесе алғашқы төлемдерді көбейту жолдарымен неғұрлым тез өтелсе, онда лизингтік мүліктің қалдық құнына есептелінетін өсім ақы сомалары соғұрлым аз болады. 

    

                              

   

 

      

 

 

 
 

    
 

   Лизингтік төлемдердің тепе-теңдік мөлшері келесі формуламен анықталады: 

Л_т=  Ц+Н+П+С-О

Т

мұнда:

    Л_т  – лизингтік төлемнің айлық мөлшері;

    Ц – объектіні сатып алу бағасы;

    П – процент сомасы;

    С – сақтандыру жарналары;

    О – лизинг мерзімі соңындағы объектінің қалдық құны;

    Т – лизинг мерзімінің ай саны.

    Жалпы лизингтік төлемдерді есептеу келесіні ескеріп жүзеге асырылады:

1. Лизинг түрінің ерекшелігі;
2. Лизинг алушы мен лизинг беруші алатын жабдықтарды пайдалану көлемі;
3. Амортизация есептеу әдісі;
4. Лизингтік төлемдер есептеу  әдістері;
5. Төлемдердің тәсілдері.