Корпоративті қаржы

Корпорацияның инвестициялық саясаты инвестициялық жобаның негізінде қалыптасады. Инвестициялық жобаның бизнес-жоспары келесі негізгі бөлімдерді қамтиды:

1. Кіріспе
2. Өндіріс саласының жағдайына сипаттама
3. өндірістік жоспар
4. өнімді тұтыну және маркетиг жоспары
5. жобаны ұйымдастыру жоспары
6. қаржылық жоспар
7. капитал шығынының экономикалық тиімділігін бағалау

      Корпорацияның инвестициялық саясатын  өңдеу кезінде тәуекелділік деңгейін  бағалау қажет. Коммерциялық тәуекелділік /әр түрлі құрылыс, өндірістік, маркетингтік, қаржылық/ және коммерциялық  емес тәуекелділіктің /табиғи төтенше жағдайлар, мемлекеттің экономикалық саясатының өзгеруі/ алдын-ала деңгейін біліп жобалау инвестициялық саясаттың белгілі бір құрамды бөлігі болып табылады.

      Көптеген тәжірбиеге сәйкес инвестицияларды  қаржыландырудың перспективті әдісінің бір түрі  - жобалық қаржыландыру болып табылады. Бұл қаржыландырудың үрі көптеген өнеркәсіптік, электроэнергетика және өндірістік инфрақұрылымның дамуында маңызды роль атқарады. 

      Жобалық қаржыландырудың  негізгі принциптері  келесілер болып табылады:

• жобаның жеткілікті капиталының болуы;
• жобалық  тәуекелділікті бағалау;
• жобалық кепілділіктің болуы;
• жобаның барлық аспектілерін өңдеу;

Жобалық қаржыландырудың  әдістерін пайдалануды талдау нәтижесінде  келесілерге қол жеткізуге болатыны анықталған:

• потенциалды жоба негізінде несие ресурстарын жұмылдыру;
• болашақтағы жоба негізінде құқықтық кепілдік алу;
• тиімді несие шарттарымен қамтамасыз етілу және т.б.

2. Амортизация, оны есептеу және негізгі капиталды жаңартудағы орны. Корпорациядағы негізгі құралдар өндіріс процесінде бірте-бірте тоза бастайды, яғни өзінің бастапқы сапасын жоғалтады. Олар белгілі бір уақыт өткеннен кейін жарамай қалады да, бұл құралдардың орнына жаңа негізгі құралдарды алуға түра келеді.

Амортизация (латынның «өтеу» деген сөзінен) - тозудың құндық көрінісін білдіреді. Негізгі құралдардың тозуын табиғи және сапалық тозу деп екіге бөледі. Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың материалдық жағынан тозуы болып табылады, яғни жұмыс істеу процесінде машиналар мен құралдардың жеке бөлшектерінің қажалып, үйлер мен ғимараттардың тозығы жетіп құлайтындай дәрежеге жетуі.

Негізгі құралдардың  сапалық тозуы олардың толық  табиғи тозуы жетпей-ақ құнсызданып, өндірістің даму процесінен кейін қалуы, яғни активтердің ғылым мен техника  дамуының бүгінгі күнгі талаптарына сәйкес келмейтін жағдайда болуынан пайда болады.

Негізгі құралдардың  сапалық тозуының бірінші себебі - өндіріс салаларында ғылыми техникалық прогресстің өсуіне байланысты еңбек  өнімділігінің өсуі болып табылады. Еңбек өнімділігі өскен сайын белгілі бір дайын бұйымды, құрал-жабдықты және т.б. өндіруге кететін қажетті уақыт азаяды да оның құны соғұрлым төмендейді. Сөйтіп, еңбек өнімділігінің өсуіне байланысты жаңа құрал-жабдықтардың бағасы бұрын сатып алынған осындай негізгі құралдардың бағасына қарағанда арзан болады. Мұндай жағдай корпорацияларына қымбат және тозыңқыраған  машиналар мен көліктердің құрал-саймандардың және т.б. негізгі құралдардың орнына арзан әрі сапасы жоғары негізгі құралдарды сатып алуды тиімді етеді.

Негізгі құралдардың  сапалық тозуының екінші себебі ғылыми техниканың өркендеуіне байланысты толық жетілген, өнімділігі жоғары әрі тиімді негізгі құралдардың пайда болуына байланысты. Корпорацияларда өнімділігі төмен негізгі құралдардың орнына, техникалық жағынан жетілдірілген тиімділігі жоғары негізгі құралдарды пайдалану әр уақытта тиімді болып табылады. Сондықтан өнімділігі жоғары машиналар мен құралдардың пайда болуы және олардың бағасының арзандауы бұрынғы пайдаланып келген негізгі құралдапрдың сапалық тозуына әкеліп соқтырады. Барлық корпорациялар қандай меншікте болса да өздерінің негізгі құралдарының тозу дәрежесін анықтап және оны есептеп отырады.

Корпорацияларда негізгі құралдарды есептеудің келесі әдістері қолданылады:

• құнды бірқалыпты есептен шығару әдісі;
• құнды орындалған жұмыстың /өндірілген өнімнің/ көлеміне тепе-тең мөлшерде есептен шығару әдісі /өндірістік әдіс/;
• жылдамдатып есептен шығару әдісі:

а/ қалдық құнының  кемуі /қалдықты азайту/ әдісі;

ә/ сандардың  жиынтығы бойынша құнын есептен  шығару /куммулятивтік әдіс/ әдісі;

      Мысалы: /түзу сызықты әдіс бойынша  амортизацияны  есептеу/ Құны 200 мың теңге болатын, қолдану мерзімі 5 жыл болатын  обект есепке алынды дейік. Жылдық амортизациялық  аударым нормасы 20 пайыз /1/5/* 100%/  Амортизациялық аударымның жылдық сомасы  40 мың теңге /200*20/100/  Келесі кестеден ол мәліметтерді көруге болады:

      Келесі  мысал, объектінің пайдалы қолдану  жылының сомасы бойынша құнын  есептен шығару /куммулятивтік/ әдісі  бойынша амортизация есептейміз. Құны 200 мың теңге болатын негізгі  құрал есепке алынды дейік. Тиімді қолдану  мерзімі 5 жыл.  Тиімді қызмет етуінің сомасы 15 жыл. /1+2+3+4+5/  Бірінші жылы амортизация көлемі 33,3/5/15/*100/ екінші жылы /4/15/, үшінші жылы /3/15/, төртінші жылы /2/15/, бесінші жылы /1/15/.  Ол мәліметтерді келесі кестеден көре аламыз: 

Бұл әдістің  тиімділігі мұнда жылдан жылға амортизация  нормасы төмендей береді, ал бұл  өз кезегінде өнімнің өзін,дік құнының төмендеуіне ықпал етеді.

Негізгі құралдар корпорацияларда  бастапқы құнымен, баланстық құнымен, ағымдағы құнымен, қалдық құнымен және келісілген құнымен  бағаланады.

Негізгі құралдардың  бастапқы құны – ол активті салуға, сатып алуға, әкеліп жеткізуге, орнатуға кеткен шығындардан, сондай-ақ сатып алу барысында төленген салық сомаларынан, құрылысты салу кезінде алынған несие үшін төленетін пайыз сомалары мен бұл құралды белгілі мақсатқа пайдалану үшін жұмыс жағдайына тікелей байланысты кез-келген шығындардың жиынтығынан тұрады.

Негізгі құралдардың  ағымдағы құны – бұл корпорацияның  белгілі бір уақыттағы яғни бүгінгі  күнгі негізгі құралдың нарықтық бағасы болып табылады.

Негізгі құралдардың  баланстық құны – бұл корпорацияның  бухгалтерлік есебінде немесе қаржылық есеп беру ақпараттарында көрсетілген негізгі құралдардың бастапқы құнынан жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы қалған  құны болып табылады.

Негізгі құралдардың  қалдық құны – бұл  негізгі құралдардың  пайдалану мерзімі аяқталғаннан кейін оны бұзу, жоюдан алынған іске жарамды бөлшектерінің құнынан объектіні есептен шығаруға байланысты жұмсалатын келешектегі шығындарды алып тастау арқылы анықталады.

Негізгі құралдардың  келісілген құны – бұл кез-келген екі жақтың, яғни негізгі құралдарды сатушы мен алушының арасындағы келісілген құн болып табылады.

3. Негізгі құралдардың қозғалысын және тиімді пайдаланылуын бағалау.

Негізгі құралдардың  қозғалысы жаңару, істен шығу, өсім, айналым коэффиценттері, сондай-ақ негізгі құралдардың техникалық күй-жайын сипаттайтын коэффициенттер арқылы бағаланады.

Жаңару коэффициенті (Кж) негізгі құралдарды жаңартудың интенсивтілігін бейнелейді және жаңа келіп түскен негізгі құралдардың (НҚж) жыл соңындағы негізгі құралдар құнына (НҚжс) қатынасымен анықталады:

Кж=НҚж/НҚжс

Істен шығу коэффициенті (Кіш) негізгі құралдардың істен  шығу интенсивтілігін сипаттайды және істен шыққан негізгі құралдар құнының (НҚіш) жыл басындағы негізгі құралдар құнына (НҚжб) қатынасымен анықталады:

Кіш=НҚіш/НҚжб

Негізгі құралдардың  өсім коэффициенті (Кө) белгілі бір кезеңдегі негізгі құралдардың немесе оның жекеленген топтарының өсім деңгейін сипаттайды және негізгі құралдардың өсім құнының (НҚө) олардың жыл басындағы құнына (НҚжб) қатынасымен анықталады.

Кө=НҚө/НҚжб

Негізгі құралдардың  айналым коэффициенті (Ка) белгілі бір кезеңдегі айналымда жүрген негізгі құралдардың үлесін бейнелейді. Ол келіп түскен және істен шыққан негізгі құралдар құнының жыл басындағы негізгі құралдар құнына қатынасымен анықталады:

Ка=(НҚж+НҚіш)/НҚжб

Негізгі құралдардың  техникалық күй-жайын сипатайтын жалпылама көрсеткіштерге тозу коэффициенті мен жарамдылық коэффицинеті жатады.

Тозу коэффициенті (Кт) тозған негізгі құралдар құнының (НҚт) негізгі құралдардың бастапқы құнына (НҚбқ) қатынасымен анықталады.

Кт=НҚт/НҚб

Негізгі құралдардың жарамдылық коэффициенті (Кж) негізгі құралдардың қалдық құнының (НҚқ) олардың бастапқы құнына (НҚб) қатынасымен анықталады.

Кж=НҚқ/НҚб=1-Кт.

Негізгі құралдардың  тиімді пайдаланылуының негізі жалпылама  көрсеткіші қор қайтарымы болып  табылады. Ол өндірілген өнім көлемі мен негізгі құралдардың орта жылдық құнына қатынасы ретінде анықталады:

Ққ=Ө/НҚ,

мұндағы: Ққ –  қор қайтарымы, Ө - өндірілген өнім көлемі, НҚ – негізгі құралдардың орта жылдық құны.

Егер қор қайтарымы  өндіріс нәтижелері қатынасын бейнелесе (өнім көлемі мен өндіріске салынған негізгі құралдар), оған кері шама негізгі құралдардың қор сиымдылығы өнімнің 1 тг-не келетін негізгі құралдар шығынын анықтайды. Қор сиымдылғының төмендеуі қор қайтарымының өсуін бейнелейді және келесі формуламен анықталады:

Қс=НҚ/Ө,

мұндағы: Қс –  қор сиымдылығы. 

      Бақылау сұрақтары:

 Корпорацияның негізгі капиталы, құрамы. Корпорация жүйесіндегі негізгі құралдар дегеніміз не екенін анықтау керек. Негізгі құралдар алдына қойған мақсатына және атқаратын қызметтеріне қарай қандай топтарға бөлінетінін білу керек. Материалдық активтер сатып алыну мақчсатына қарай қанша топқа бөлініп есептелінеді? Мысалы, корпорацияның қызметін атқару барысында қажет болып табылатын өзінің пайдалану мақсатында сатып алынған көлік құралының негізгі құралдар құрамында есептелінсе, ал сату үшін сатылып алынған көлік құралдары тауарлы-материалдық қорлар құрамында есептеледі.  «Инвестиция» термині латынның «invest» сөзінен аударғанда қандай  мағынаны білдіреді?  Инвестициялық қызмет объектілері  болып не табылады? Инвестициялық қызмет субъектілері. Инвестициялық саясатты өңдеу кезінде ҚР-ның экономика министрлігімен нұсқау берілетін қандай  негізгі принциптерді қалыптастыру қажет? Инвеситициялық саясатты анықтау барысында қандай факторлар есепке алынады? Инвестициялық жобаның бизнес-жоспары қандай негізгі бөлімдерді қамтиды:

      Корпорацияның инвестициялық саясатын  өңдеу кезінде тәуекелділік деңгейін  бағалау қажет. 

Амортизация, оны есептеу және негізгі капиталды  жаңартудағы орны.  

Негізгі оқу әдебиеттері

1. Кадерова Н.Н. Корпоративтік қаржы:Оқу құралы.-Алматы: Экономика, 2008.-376бет
2. Бұлақбай Ж.М. Корпоративтік қаржы.Оқу құралы.-Астана, 2010.-228бет
3. Закон РК  "О регистрации  сделок с ценными бумагами в РК" от 5.03.2008 г.
4. Закон РК  "Об акционерных обществах" от  10.07.2008 г. № 281-1
5. Закон РК № "О финансовом лизинге" от 5.07.2009 г.
6. Закон РК "О банкротстве" от 21.01.2007 г.
7. Бейли Р., Майерс С. Принципы корпоративных финансов. -  М.: Олимп-Бизнес, 2007 г.
8. Жуйриков К.К. Финансы хозяйствующих субъектов. Учебное пособие, тип «Комплекс», 2006г.
9. Жуйриков К.К. Финансы предприятия в условиях рынка. Алматы, изд. «Бастау», 2008г.
10. Жуйриков К.К., Раимов С.Р. Корпоративные финансы. Учебник.-Алматы:Алматинская академия экономики и статистики, 2009.-512с.