Екінші деңгейлі банктердің несиелік қызметінің теориялық негіздері

     Несие саясатынің қызметінен несие қатынастары  туындайды. Несие қатынастарының мазмұнын несие мекемелерінде әр түрлі  субъектілердің уақытша бос ақша капиталдарын шоғырландырып және оларды белгілі бір мерзімнен кейін  және белгілі бір төлем ақымен қайтару үшін бөліп беру анықтайды. Сонымен бірге несие саясаты  мемлекеттің ақша айналымын реттеп, ақша қаражатының экономикалық бір  саласынан екінші саласына ауысуын  қамтамасыз ету арқылы өндірістің тиімділігін  арттыруға ықпал етеді. Несие  саясаты арқылы кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшаны есеп айырысуы мен  төлемдері жүргізіліп, сондай-ақ әр түрлі несиелік, сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, сенімділік, кеңес беру және сол сияқты  көптеген операциялар  өтеді.

     Несие саясатынің маңызы мен ел экономикасындағы ролі біраз көрсеткіштермен: атап айтқанда, ақша салымдарының жалпы көлемімен  кәсіпорындар жалпы көлемімен, кәсіпорындар мен мекемелердің негізгі және айналмалы  капиталын қалыптастырудағы банктік  қарыздың үлесімен, жиынтық төлем  айнымалымен және т.б. сипатталады.

     Несие қатынастарының даму дәрежесі несие  мекемелерінің көбеюі, өндіріс пен  тұтыну салаларының банк операцияларын  пайдалануы жөнінен дүниежүзіндегі дамыған мемлекеттердің ішінде АҚШ  алдыңғы қатарда келеді. Оған дәлел, ол елде ақша капиталынның орташа алғанда 3/4 бөлігінің несие саясаты арқылы өтуі. Несие саясатынің дамуы.

     Қазіргі кезде–экономикасы дамыған мемлекеттердің несие саясатында көптеген өзгерістер кезедеседі. Олар:

     Біріншіден, банк капиталынның шоғырлануы мен орталықтануы нәтижесінде банк монополиясының пайда  болуы: ХІХ ғасырдың аяғы ХХ-ғасырдың басында әр мемлекеттерде ақша капиталының  көп бөлігін жинақтаған ірі банктер  бөлініп шыға бастады. Бұл ірі  банктер қарыз капиталының нарығында  үстемдік етті. Олардың капиталынынң мөлшері ірі клиенттерді және жинақ салушыларды өзіне тартып, нәтижесінде үлкен табыс табудан  өсті. Несие саясатынде ірі банктердің ғана емес, сонымен қатар капитандардың  бірігуінің интенсивті процесіне байланысты болады.

     Капиаталды  шоғырландыру мен орталықтандырудың  ашық және жасырын түрлері кездеседі. Біріншісіне ұсақ банктердің күйреуі, олардың бір-бірімен қосылуы, бөлімшелерінің дамуы, ал екіншісіне корреспонденттік қатынастар мен көпбанктік жүйелердің дамуы жатады. Корреспонденттік қатынастар деген жүргізілетін операциялар, олардың  мақсаты-бір-бірінің тапсырмасы бойынша  төлемдер мен есеп айырысуды жүзеге асыру.             

     Корреспонденттік  шоттар: ²лоро²-олардікі, ²ностро²-біздің қаржы деп бөлінеді. Оларда орасан ірі сала жинақталады. Мысалы, АҚШ-тағы барлық екінші денгейлі банктердің арасынан бірнеше ірі банктердің ресурстары басқа бактердің ресурстарының саласынан шапшаң өсуімен көзге түсуде. 1960-1970 жылдарда 50 ірі екінші денгейлі банктердің депозиттік саласы 88,8 млрд-тан 230,4 млрд долларға жетіп, яғни 2,5 есе өсті, ал осы уақытта басқа екінші денгейлі банктердің депозиттік сомасының 141,7 млрд-тан 255,1 млад долларға кетіп, яғни тек 1,8 есе ғана өсті. 1970 жылы осы 50 ірі банктер 13705 барлық екінші денгейлі банктердің депозиттік саласының 47%-ін бөледі.

     Ірі екінші денгейлі банктерден азғана алып бактер – ²Бэпк оф Америка², ²Ферст нейшнл сити бэнк оф Нью-Йорк² және осындай бірнешеуі бөлініп шығыр, олар өнеркәсіп-қаржы топтарын басқарумен шұғылданады немесе оларды басты роль атқарады. Олар – ірі банктердің өзара қосылып, банк холдингін құруының көрінісі.

     Екіншіден, әр түрлі несие мекемелері арасында бәсекенің күштері. Банк монополиясы  мен несие қатынастарынның өркендеуі  қарыз капиталынның қарызында бәсекені өршіте түсті. Бәсеке біртектес және әр түрлі несие мекемелеріннің арасында жүреді. Мысалы, екінші денгейлі банктер  немесе сақтандыру компониялары өзара  бәсекеге түседі. Бәсеке нәтижесінде  ірі компаниялар өзара бәсекеге түседі. Бәсеке нәтижесінде ірі компаниялар  ірі мөлшерде несиені оңай алып, кәсіпорындарды өз ықпалында ұстау  үшін несиені жеңілдікпен береді. Оңай жеңілдіктер несие алудың жағдайларына (яғни пайдалану мезгіліне, мөлшеріне, қайтарылуына) жасалады. Бірақ банк қызметіне бұрынғысынша жоғары тарифтар мен проценттік төлем ақысы сақталады.

     Сондай-ақ клиенттерге, банк қызметінің қосымша  түрлері көрсетіледі (мысалы, тәулік бойы төлем құжаттарын қабылдау әр түрлі сұрақтарға жауап беру кеңес  беру және тағы сол сияқты).

     Бәсекенің келесі түрі- әр түрлі несие-қаржы  институттарының арасында туындайды. Мысалы, екінші денгейлі банктер мен  жинақ мекемелерінің арасында жинақты  өздеріне тарту үшін; екінші денгейлі биіктер, қаржы компаниялары, несие  одақтарынның  халыққа тұтыну тауарларына  берген қарыздың үлкен бөлігі үшін; ипотека нарығындағы сақтандыру компаниялары, өзара жинақ және қарыз-жинау  банктерінің бәсекесі.

     70-80жылдары  несие мекемелерінің бәсекесі  өрши түсті, оған себеп болған  негізгі факторлар: қаржылық қызметтерді  шектеуді реттейтін бірсыпыра  заңдарды алып тастау; қаржылық  инновациялық қарқынды өсуі; яғни  несие-ақша операцияларының жаңа  түрлерінің және есеп айырысу  мен қарыз капиталы нарығының  құралдарының пайда болуы; электронды-есептегіш  машиналар мен телекоммуникация  құралдарын кең қолдану несие  аясында монополистік бақталастықтың мүмкіншілігін арттырады. Осы процестердің нәтижесінде клиенттерге көрсетілетін қызметтердің көптеген түрлерін ұсынатын әмбебап операциялар тенденциясы байқалып, көп бағатты несие мекемелері құрыла бастады. Екінші денгейлі банктер бұрын шұғылданбайтын жаңа қызметпен, яғни жылжымайтын мүлікпен операция жүргізу, лизинг, сақтандыру және с.с қызмет түрлерін кең қолдана бастады. Бәсекені күшейтетін маңызды фактордың бірі-қаржылық емес корпорациялардың қаржылық қызмет түрлерін атқаруы. Бұл мекемелер банк қызметінің тек кейбіреуін ғана орындайтындықтан, несие институттарына таралатын заңды шектеулерге бағынбайды. АҚШ-та оларды ²банктік емес банк² деп атайды. Олар – Дженерал моторс, Форд, ИБМ, Америкен экспресс және т.б. – көптеген операциялар жүргізумен шұғылданады: өнеркәсіптік және тұтыну несиесін беру; жылжымайтын мүлікпен, сақтандыру, лизинг операцияларын жүргізіп, қолма-қол ақшаны басқарады.

     Қазіргі кезде банктер арасындағы бәсеке халықаралық дәрежеге көтерілуде. Өндірістің мемлекетаралық мамандануы мен бірлесуі, сыртқы сауданың дамуы, еуровалюта нарығының  өсуі банк ісінің интернационалдануына және биік операцияларынның көп бөлігінің  мемлекет шекарасынан шығуына әкеп соқтырды. ХХ ғасырдың соңғы төрттен  бір бөлігінде АҚШ, Жапония, ГФР, Франция және басқа да бірсыпыра  мемлкеттердің ірі банктері халықаралық  қаржы концерндеріне айналып  әлемнің әр түрлі елдеріне көптеген несиелік, есеп айырысу, инвестициялық  оперциялар жүргізеді. Көптеген банктердің халықаралық операциялардан түсіретін  табысы жиынтық пайданың 40-70% құрайды.

Халықаралық банктер–ұлтаралық және көп ұлттық банктер болып бөлінеді. Ұлтаралық  банктер – ол әмбебап үлгідегі ірі несие – қаржы кешенді. Олар, әдетте қолында шетелдік кәсіпорындардың  кең желісі және мемлекеттің қолдануымен  дүниежүзілік нарықта валюта, несие  операцияларын бақылайтын саясаты  бар қарыз капиталының қозғалысындағы басты делдалдар.

     Ұлтаралық банктердің шетелдерде көптеген филиалдары, бөлімшелері қызмет жасайды. Мысалы, 80-ң басында дүниежүзінде 84 ұлтаралық  банктер болса, оның 22-сі АҚШ-та, Ұлыбритания  мен Жапонияның әрқайсысында –10-ны, 7-і Францияда, ал Германия мен Канаданың  әрқайсыснда 5-тен саналады.

     Көп ұлттық банктер – ол бірсыпыра  елдердің ірі банктерінің үлестік  жарна төлеу арқылы құрылған халықаралық  банктер топтамасы. Олар әлемдік  нарықта ұлтаралық банктердің операцияларын  іске асырумен, сыртқы сауданы несиелеумен, еуровалюта нарығын жүргізумен шұғылданады.

     Үшіншіден, банк капиталы мен өнеркәсіп капиталының  бірігіп қаржы капиталын құруы. Өнеркәсіп пен банк ісінде монополиялардың  пайда болуы және олардың бірігіп  жұмыс жүргізуі қаржы капиталының  құрылуына негіз болды. Себебі банктік  несие – өнеркәсіпті несиелеудің  басты көзі. Банктік несие өнеркәсіп  компанияларының тағдырын қаржы  қажет болған кезде несие берумен  шешіп отырады. Сөйтіп, несие беруші мен қарыз алушының байланысы  негізінен төмендегідей тұрғыда  жүргізіледі: өнеркәсіп компанияларына банктердің несие беруі; ағымдағы және есеп айырсу операцияларын жүргізуі; эмиссиялық құрылтайшы операциялары және акция иемдену жұмыстары.

     Төртіншіден, несие саясатындегі құрылымдық өзгерістер. Арнаулы несие – қаржы мекемелерінің  дамуы мен олардың жұмыс масштабының  ұлғаюы қаржы капиталы нарығындағы  банк ісінің кеңеюіне жол ашып, несие  саясатынінң құрылымдық өзгерістеріне  әкеп соқтырды. Несие саясатынде жаңа буындардың пайда болуына байланысты ресурстар мен операциялардың жиынтық  сомасында екінші денгейлі банктердің үлесі төмендеуі. Мысалы, ХХ ғ. Басында  АҚШ–та несие мекемелеріннің 7 түрі болса, 80-жылдары олардың түрі 20-дан  асты. 1900 ж активтердің 2/3-ін екінші денгейлі банкте, 1/3-ін сақтандыру және жинақ мекемелері жүргізді. Ал 1987 жылы екінші денгейлі банктердің бұл көрсеткіштегі  үлесі шамамен 40% болса, жинақ мекемелерінің инвестициялық, ипотекалық сақтандыру компанияларының үлесі анағұрлым көтерілді. Осындай өзгерістер басқа өнеркәсібі өркендеген мемлекеттердің де несие саясатынде байқалады.

     Капиталын иемденуіне қарарй банктер және несие  – қаржы мекемелері мемлекеттік  және жеке болып екіге бөлінеді. Бірсыпыра елдерде банкнота шығаратын  ерекше құқығы бар орталық банктер, сондай-ақ почта-жинақ саясаты және кейбір арнаулы несие-қаржы институттары мемлекеттік несие мекемесі болып  саналады. Ал кейбір елдерде (мысалы, Францияда, Италяда және т.б.) ірі комерциялық  банктер де мемлекеттік болып  саналады.

     Несие саясатынде мемлекеттік сектордың  көбеюі ел экономикасын мемлекеттік  реттеудің ұлғаюына байланысты. Мысалы, екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі  кездері отарлау саясатынің құлауы нәтижесінде азат етілген елдерде  құрылған ұлттық несие жүйелерінде  мемлекеттік несие институттарының  пайда болуына мүмкіндік туғызды. Бұл елдерде шетел банктерін  мемлекет меншігіне айналдыру жүргізілді. Сондай-ақ әлемде мемлекетаралық валюта-несие  және қаржы институттары да құрылуда: халықаралық валюта қоры, халықаралық  қайта құру және даму банкі, аймақтың даму банктері және т.с.с.

     Дегенмен, экономикаға несие-қаржылық, ақша есеп және т.б қызмет түрлерін көрсететін негізінен жеке несие мекемелері қазіргі несие саясаты күрделі, әрі көпбуынды құрылым. Егер несие  мекемелерінің клиенттерге көрсететін қызмет түрлерін негізге алғанда  несие саясаты үш элементтен құрылды: орталық банк, екінші денгейлі банктер  және маманданған несие-қаржы институттары.

     Шаруашылық  буындарына көрсететін қаржы-несиелік қызметтеріннің санына, мөлшеріне және олардың көлеміне, сондай-ақ мамандануына қарай несие саясатынің өзегі  – банк саясаты, ал несие институттарының  жұмысын үйлестіретін біріңғай орган  – Орталық банк болып саналады.

     Орталық банк- мемлекеттің банк саясатынің бірінші деңгейіндегі басты банк, басты эмиссиялық банк. Ол- ²банктердің банкісі². Ол заңды және жеке тұлғалармен операция жүргізбейді, оның клиенттері – екінші денгейлі банктер мен басқа несие институттары, сонымен қатар үкімет мекемелері.

     Екінші  денгейлі банктер- банк саясатынің екінші деңгейдегі банк, олар кез келген мемлекеттің  несие саясатынің негізгі буыны. Екінші денгейлі банктің негізгі  қызметі- кәсіпкерлерге, халыққа жан-жақты  несие қаржылық қызмет көрсету.

     Тарихи  маманданған несие-қаржы институттарының  алғашқы мекемелері қарыз капиталы нарығындағы кейбір сұраныстарды қанағаттандыру мақсатында пайда болды. Мысалы, бұрынғы  КСРО-да 20-жылдарда екінші денгейлі банктер  тұтыну несиесін берумен шұғылданбағандықтан, сол кездерде тұтыну несиесін беретін  көптеген мекемелер пайда болды. Олар қазіргі нарықтың экономикада  кез келген мемлекеттің несие  саясатынде нық орын алуда.

     Маманданған несие-қаржы институттары не белгілі  бір клиенттерге қызмет көрсетеді  немесе бір-екі қызмет түрін меңгереді. Ол мекемелер бір жағынан клиенттердің несие-есеп операцияларын жүргізіп Орталық банктің талаптарын орындаса, екінші жағынан қаржы, сақтандыру, инвестициялық  және т.с. операциялар орындаумен сол  салалардың бақылауымен қызмет жасайды. Олар әр түрлі маманданған қаржы  институттарының жиынтығы: несие-жинақтау мекемелері, инвестициялық қорлар немесе компаниялар, зейнетақы қорлары, сақтандыру компаниялары, мекемелердегі өзара  көмек кассалары, ломбардтар және т.б. Өркендеген мемлекеттерде бұл институттар, яғни банктік емес мекемелер екінші денгейлі банктермен қаржы нарығында  бәсекеге түсіп, халыққа, формалар мен  компанияларға сан алуан қызмет көрсетуде. Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастарға өтуде бұл  мәселелер бойынша әлемдік тәжірибеге қызығушылық болуда.