Екінші деңгейлі банктердің несиелік қызметінің теориялық негіздері

         Қазіргі банктік тәжірибеде  несиенің  келесідей түрі болады: екінші  денгейлі, банктік, тұтыну, мемлекеттік,  халықаралық және ипотекалық.  Несиелік саясатынын екінші элементіне  несиенің мәнін және қызметтерін,  сондай-ақ несиенің қатынастарды  ұйымдастыру облысындағы объективті  экономикалық заңдардың талаптарын бейнелейтін несиелеу принциптері жатады. Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері келесі

дей екі  топқа бөлінеді: жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер

(несиенің  мақсаттылығы мен дифференциялдығы); несиенің мәнін бейнелей

тін принциптер (несиенің мезімділігі, қайтарымдылығы, ақылылығы және қамтамасыз етілуі).

          Несиелік саясатынын үшінші элементіне -несиелеу шарты жата

ды. Несиелеу шарты-деп несиелеудің базалық  элементтері, несиелеу субъектілері мен  объектілері және несиенің қамтамасыз етілуге қойылатын талаптарын түсінуге болады.

          Несиелік саясатынын төртінші  элементіне несиелеуді экономика

лық-ұйымдастыру  тәсілдері жатады.Бұл элементтің көмегімен несиені беру әдістері немесе айналым қаражаттар шеңберіндегі несиенің  қатынасу тәсілдері, сондай-ақ несиені бару және банкке қайтару  жолдары анықталады.

          Несиелік саясатының бесінші  элементіне-несиелік тәуекелді басқаруды  жатқызуға болады.

        Несиелік саясатының алтыншы  элементіне банктің несиелік  саясатын жатқызуға болады. Себебі, несиелік саясаттың көмегімен  несиелік саясат жүргізіледі.

      Несиелік  саясатының соңғы элементіне несиелік қатынастың бір жағы және несиелеу процессін ұйымдастырушы ретінде-банктерді  жатқызуға болады. Қайта құру кезеңіне дейінгі сияқты несиелік саясатынын кейбір элементтерінің жинағы бұрынғысынша қалғанына қарамай-ақ шаруашылықтың  нарықтық жағдайына өтуіне байланысты аталған элементтерінің әр қайсысының мазмұны түбірімен өзгерген десе болады

  Қазіргі несиелік саясатынын қызмет етуінің  мынадай `өзіндік ерекшеліктері  бар:

1. Жұмыс жасап отырған несиелік механизм екінші денгейлі сипатқа ие.
2. Қазіргі несиелік саясатынын маңызды бір белгісі оның келісім

        шартқа негізделуі болып табылады.

3) Қазіргі  несиелік механизмдегі басты  ерекшелігі несиенің жаңа 

түрлерінің  дамуымен сипатталады

4) Қалыптасып  отырған, қазіргі несиелік саясатынын  ең маңызды 

ерекшелігі  бұл несиелеудің объектіден субъектіні несиелеуге өтуімен сипатталады. Сонымен  қатар, бұл жерде несиелеудің  ұсақ объектілерінен ірі объектіні  несиелеу әдісіне өтуі деп айтуға болады.

5) Қазіргі  несиелік механизм дәстүрлі және  ерекше бір принциптерге 

негізделеді, оның ішінде мерзімділік және қамтамасыз ету принциптері, сол сияқты несиенің ақылылық сипаты да ескеріледі.

6) Қазіргі  несиелік саясатынын соңғы бір  ерекшелігіне, банк несиелерін жоғары  дәрежеде кепілдендіретін формаларына  өту жатады.

Несиелеу  саясатын кеңес экономистері жалпы  несиелік саясатынын" техникалық қабаты" ретінде бөліп қарастырады. "Несиелеу саясаты" ұғымын экономикалық әдебиетке 70- ші жылдардың бірінші жартысында  Ю.Е.Шенгер, Н.И.Валенцева, И.Д Мамонова және А.Я.Ротлейдер сияқты экономистер  еңгізген болатын.   

      Несиелеу  саясаты несиелік процесті ұйымдастыруды  және несиелеу приницптеріне сай  оны реттеуді анықтайтын элементтер жиынтығы ретінде түсіндіріледі. Қазіргі  несиелеу саясатынің құрылымдық элементтерінің бірі-несие саясаты және олар келесілерден құрылады:

1. несиелік қызметті реттеуге бағытталған заңдармен нормативтік-актілер,
2. несиелік саясат,
3. несиелік саясаты,
4. несиелеу техникасы.

      Қазіргі несиелеу саясаты банктің ресурсына негізделеді. Бүгінгі жағдайдын бұрынғы әрекет еткен жүйеден айырмашылығы- ол уақытта несиеліе мекемелер өздері жоғарыдан берілген несиелік ресурстар мен ғана жұмыс жасаған болатын.

      Қазіргі несиелік саясаттың екінші деңгейлі сипатқа ие. Осыған байланысты сауда мотивтері, үнемдеу мотивтері ерекше маңызды болып келеді. Мұндай жағдайда несиелеудін тек кәсіпорыннын қосымша қаражатқа деген қажеттілігін қанағтаттандыру ғана маңызды емес. Сонымен қатар несиелік мекеменін рентабельдігін арттыру үшін де несиелеудін маңызы зор. Дәл осы тұста коммерцияның: «арзанға сатып алып қымбатқа сату» принципі орын алады. Бұл әрине клиенттердің несиелері мен депозиттеріне сол сияқты банк аралық несиегеде тиісті. 

      Қазіргі несиелеу саясатынің басты ерекшелігі банктердің меншікті және тартылған ресурстарына ғана байланысты емес, сол сияқты клиенттерді несиелеуді жүзеге асыратын екінші денгейлі банктер үшін Орталық банк бекітетін нормаларға және пруденциялық нормативтерге байланысты келеді. Мысалға, ҚР Ұлттық банкі орталық резервтерге міндетті төлемдер аудару нормасын белгілейді. Сол сияқты, басқада нормативтер, ол  ішінде екінші денгейлі банкте құрылатын ең төменгі ақшалай резевтер түрінде ең ірі несиелер көлеміне байланысты шектеу, банк балансынын өтімділігің параметрлері сияқты банктің міндеттемерін өтімді қаражаттар резервімен салыстыра өлшеу арқылы белгіленетін формалардағы норматвитері де бар.

      Қазіргі несиелеу саясатынің маңызды бір белгісі оның келісім-шартақ негізделуі болып табылады. Өткен несиелеу саясатынде клиентпен банк арасында қарыз алу барысында келісім-шарттын экономикалық маңызы төмен болғандықтан да, оны формальдық сипатта болды деп айтуға болады. Кейінен екінші денгейлі ынталандыру туындағаннан кейін ғана банк пен қарыз алушынын арасында несиелік шартқа отырып ол шарт несие берушінің де сол сияқты қарыз алушының жауапкершілігін нығайту түсті. 

      Қалыптасып  отырған  қазіргі  несиелеу саясатынің   келесі  маңызды ерекшелігі,  бұл  несиелеудің  объектіден  субъектіні  несиелеуге  өтуі  болып  табылады.  Бұрынғы несиелеу  саясаты  объектіні  несиелеуге  ғана  негізделгендігі   бізге  белгілі.  Тауарлы-материалдық  құндылықтар  қоры және өндірістік  шығындардың  болуы  несиені  алуға кұқық берді де,  қарыздың  қайтарылу барысына  терең талдау  жасалмады,  клиент  үшін  жоспардың  орындалуы  ссуданың  қайтарылуына  автоматты  түрде кепіл  болады.          

      Жаңа  несиелеу  саясаты  дәстүрлі  және өзіндік  ерекше принциптерге негізделеді, оның ішінде мерзімділік  және қамтамасыз   ету  қағидалары,  сол  сияқты  несиенің  ақылық  сипаты  да  ескеріледі . Сонымен қатар, олардың бір  қатарының мазмұны   түбірімен өзгерген.  Бұдан бірнеше  жылдар  бұрын жақсы және жаман жұмыс жасайтын   кәсіпорындар  категориялары  өмір   сүріп,  несиелеуде  дифференцирленген   режим қолданылған.  Кәсіпорынды бағалау негізінде  олардың жоспарлы  көрсеткіштерін  орындау  дәрежелері жатқызылды.  Бүгінгі таңда  қалыптасқан жүйе  несиенің уақытында  қайтармау тәуекелін   төмендететін  клиенттің несиелік қабілетін ескереді.  Сондай-ақ екінші денгейлі  банк  қарыз алушыны   төлем қабілетінсіз  деп  жариялай  отырып,  оны қайта ұйымдастыру және  тарату  туралы   сұрақты қоюға құқылы.                                                                                         

      Несиенің  қамтамасыз  етілу  принциптеріне  де  байланысты өзгерістер  болды.  Тәжірбие  көрсеткендей  ссудалардың  тауарлы-материалдық  құндылықтар  қалдығымен  қамтамасыз  етілуі,  олардың  уақтылы  қайтарылуына  кепіл  болмады.  Сондықтан  да  қамтамасыз  етілмеген  ссудаларды  бұрынғы  тәжирбиеде  қалыптасуына байланысты  түсіну  банк  тарапынан  жіберілмеуге тиіс.  Қайтару  тұрғысынан  алғанда  толық  кепілдігі  жоқ  ссудалар  ғана  біршама сенімді  несиелер  болып  табылады.

      Қазіргі  несиелеу  саясатынің  келесі   бір  ерекшелігіне  банк  несиелерін  жоғарғы  дәрежеде  кепілдендіру  формаларына  өту  жатады. Несиенің  қайтарылуын  қамтамасыз  ету  тұрғысынан  алғанда  әлемдік  тәжірбиедегідей  біршама  сенімді  формаларға  кепіл  кұқы  ( оның  ішінде  ипотека, бағалы  қағаздар  кепілдігі)   кепілдеме  және  кепіл- хат,  жалпы  алғанда   сақтандыру  жүйелері  жатады.  Осындай  формаларды  қамтитын  несиелік  механизм  банкке  өзінің  тәуелсіздігін  нығайту,  сонымен  қатар   несиелік   төмендету   мүмкіндігін  береді. 

      Жалпы    кәсіпорындарды  несиелеудің   өзгерген  саясаты    біршама   дәрежеде  нарықтық  қатынастарға  сай  келетін   мүмкіндік  жасайды.

      Несиелік  саясат  банктың  несиелік  қызметтерінің    міндеттерін   оларды   іске   асыру  құралдары  мен  әдістерін,  сондай-  ақ   несиелік  процесті  ұйымдастыру  принциптері  және  тәртібін  белгілейді.   Несиелік  саясат  көмегімен  жүзеге  асырылады. Несиелік  саясат-бұл  банктің   несиелік  жұмысын   ұйымдастыру   негізін   және   несиелеу   процесіне  қажетті   құжаттар    саясатын   жасау   шарттарын  білдіреді .

      Кең  мағынасында,  несиелік  саясатты  несие  беруші  банк  пен  қарыз  алушылар  тұрғысыннан   қарастыруға  болады . 

      Тар  мағынасында,  несиелік   саясат  бұл  несиелік  процесті  ұйымдастыру  барысында  банктің   стратегиясы   мен  тактикасынт  сипаттайды. 

      Барлық  банктер  үшін  бірдей  несиелік  саясат  болмайды.  Әрбір    банк,  елдегі  экономикалық,  саяси,  әлеуметтік  жағдайды  ескере  отырып  өзінің  меншікті  несиелік  саясатын  анықтайды.  Несиелік  саясатты   жасау  барысында  банктер  олардың   қызметтеріне   тікелей  әсер  ететін  көптеген  факторларды  талдайды. Олардың  ішінде  макроэкономикалық яғни  нақты  бір  банктің  жұмысына  ықпал  ететін  факторлар  болады .  Несиелік  саясат  банктің  қызметтерінің  міндеттері   мен   маңыздылығын бұлардың   іске  асыру  құралдары  мен  әдістерін,  сондай-несиелік  процесті  ұйымдастыру  принциптері  мен  тәртіптерін  анықтайды. Несиелік  саясат  банктің  несиелік  жұмысын,  оның  жалпы  стратегияларына  сай  ұйымдастыру  негізін  және  несиелік  процесін   қалыптастыруға  қажетті  құжаттар   саясатын  жасау  шарттарын  білдіреді.

      Жалпы  несиелік саясат  мынадай   сипатта  болуға  тиіс:

1. инструкциялық  емес,  яғни  директивті  нұсқауларды  қамтиды;
2. несиелеудің  мақсаттарын  нақты  және  мағыналы  анықтауға   мүмкіндік 

береді;

3. нақты  мақсаттарды  іске  асырудың  бірнеше   ережелерін  қамтиды;
4. оны  іске  асыруды  қамтамасыз  ететін  стандарттар   мен нұсқауларды  

қамтитын  құжаттардан  тұрады.

      Несилік  саясат   банктің стратегиясын,  оның  тауекелді  басқару   облысындағы саясаттарын  ескере  отырып  жасалады.  Несиелік  саясат  несиелік  қызметтің төмендегідей  негізгі  бағыттарын  анықтауға  мүмкіндік  береді:

1. несиенің  берілуіне  және  несиелік  портфельді  басқаруға  жауап  

беретін  банк  қызметкерлері  жетекшілікке  алатын  объективтік  стандарттар  мен   критерийлерін;

2. несиелеу  облысындағы  стратегиялық  шешімдерді  қабылдайтын  

тұлғаларды  басты  іс -  әрекеттерін;

3. сыртқы  аудит  қызметкерлерінің   жұмысын   және  банктегі 

несиелік  қызметтің  сапалығын;

4. ішкі  бақылау  қағидаларын;

      Несиелік  саясат  банк  қызметін  диверсификациялаудағы  іс  әрекеттердің  тізбектелуін  қамтамасыз  ету  үшін  және несиелік  қызметкерлердің  лауазымды  міндетемелерін анықтау   үшін  қажет .  Несиелік  саясатты  іске   асырудың  белгілі  бір  тәртібі   болмайынша  несиелеудің  бір  ережелерін  тәжірбиеге  енгізу мүмкін  емес.  Сондықтан  да,  жазбаша  түрде  жазылған  несиелік  саясат   пен  оны  іске  асырудың  соған  сәйкес  ержелері  несиелік  процесті  жүргізудің  негізін   құрайды. Несиелік  саясат  банк  қызметкерінің   бүгінгі  таңда  несиелеуге  болатын  экономика  секторын  дұрыс  таңдай  білуіне, сондай-ақ,  несие  беру  мүмкіндігі   туралы  сұрақты  шешуде  банк  үшін  бірінші  реттік  маңызы  бар басқа факторлар  мен  қарыз  алушының  несиелік  қабілетіне  қарап  өз клиентін  таңдаудағы  біліктілігіне  негізделеді.  Сондай-ақ  несиелік  саясат  банктің  бүгінгі  иелігіндегі  немесе  ертең  енгізуді  дұрыс  санайтын  несиелік  өнімдермен  анықталады.  Мысалға  кісіпорындарға  қысқа  мерзімді  несиелер  (айналым  қаражаттарын   толықтыруға)   және  ұзақ  мерзімді  инвестициялық  несиелер  (өндірісті  жаңғыртуға,  кеңейтуге,  техникалық  қайта  қаруландыруға, ғылыми  техникалық  инновацияларды  енгізуге)  берген  қолайлы .Өркениетті мемлекеттердің тәжірибелерінде несие саясаты туралы екі түрлі ұғым қалыптасқан: біріншісі-несие-есеп қатынастары, оның түрлері мен несиелеу әдістерінің жиынтығы; екіншісі, несие-қаржы институттарының (мекемелерінің) жиынтығы. Несие қатынастары қарыз капиталының қалыптасуымен оның жұмсалуынан туындап, несиенің барлық формалары мен түрін қамтиды. Несие саясаты несие-қаржы мекемлерінің жиынтығы ретінде жеке және заңды шоғырландырып, оларды кәсіпорындарға, үкіметке және халықтың әр түрлі топтарына қарызға береді.