Банктік маркетингтің

г) құндық айырбастың дәстүрлі емес формасы. Мысал ретінде концерт  мезетіндегі орындаушылар мен тыңдаушыларды  алуға болады. Алғашқылары билет  құнын төлеп, рухани эквивалент (білім) алса, екішілері өз еңбегінің жемісін татуда. Тағы бір мысал – қоғамға ақшасын, коллекциясын ұсыніп, спонсор болып, атақ пен алғысқа ие болады. Бұл жерде де банк жақтар арасында делдал болады.

Банк қызметтерін көрсетудің әрбір нақты мезетікдегі сұраныс пен ұсыныс қатынасы төмендегідей ұғымдардың болуын шарттайды:

сұраныстың ұсыныстан  анағұрлым жоғары көрінетін сатушы нарығы жағдайы. Нақты жағдайға байланысты дамытушы маркетинг, демаркетинг тактикалық маркетинг және қолдауға ие болмайтын  ұсынысты бейтараптайтын қарсы әрекет етуші маркетинг.

ұсыныстың сұраныстан біршама  жоғары тұратын сатып алушы нарық  жағдайы. Бұл жағдайдадағы маркетинг  конверсионды, алға жылжутушы және ремаркетинг бөлінеді.

Сатып алушының әртүрлі  қажеттіліктеріне тікелей бағынышты  нарықтың әрекет етуші түрлерін қарастырайық:

1. Тауарларды жеке тұтынушысы үшін сатып алатын жекелеген субъектілер не әлеуметтік топтан тұратын тұтынушылар нарығы. Нақты қызмет түрін таңдап алуға әсер ететін негізгі факторларды алты негізгі топқа бөліп қарауға болады: демографиялық, экономикалық, саяси, табиғи және өз әсерлерін бір мезетте көрсететін ғылыми-техникалық және мәдени орта факторлары.

2. Әрі қарай қолдану мақсаты бар банк қызметтері құрамына енетін барлық өндірістік-экономикалық бірліктер қатыстырылған өндірушілер нарығы. Мысалы өндіріс барысында несиеге алынған ақша. Кейде бұл нарықты өндіріс нарығы деп те атайды.

3. Тауарлар мен қызметтерді артық пайдасымен сату үшін алғашқы қолдан сатып алатын ұйымдардан құралған аралық сатушылар нарығы оларға барлық делдал ұйымдар жатады. Кей жағдайларда банк пен банктік мекемелер делдал қызметін атқарады.

4. Субъектіглері өндірушілер, мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар болып табылатын мемлекеттік мекемелер нарығы.

Олар тауарлар мен  қызметтерді коммуналдық сферада қолдану не мұқтаждық көріп отырғандарға беру мақсатымен сатып алады. Бұл жағдайда да банк делдал рөлін атқаруы мүмкін.

5. Негізгі белгісі шетелдік тұтынушылары барлығымен білінетін халықаралық нарық. Өз кезегінде олар да тұтытушылар, өндірушілер, делдалдар, мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар болып бөлінеді. Әдетте банк өнімдері нарығына екі негізгі принципі бойынша классификация жүргізіледі:

1. Нақты банк өнімдер  нарығы.

- несиелік

-   операционды

-   несиелік-операционды

-   инвестициялық  бола алады.

2. Банк тұтынушылары нарығы:

-  меншік иелері  не жылжымайтын мүлік операцияларын  жүзеге асыратын заңды не жеке  тұлғалар;

-   банк қызметтерін  пайдаланушы-әртүрлы корпарациялар; 

-   банктер-кореспонденттер;

-   мемлекеттік оргатдармен  байланысты нарық;

-   трастік қызметтер көрсету жүйісі бойынша банк тұтынушылары болып табылатын жеке және заңды тұлғалар./12,б.300/

Нарықтағы банк өнімдері, қызметтер мен операциялардың негізгі  түрлерін қарастырып көрейік.

Банк қызметтін –  банктің клиент мүддесін үшін белгілі бір іс-әрекеттерді орындауын сипатауға болады. Кез келген банк өнімінің негізінде қандай да бір қажеттіліктерді қанағаттандыру қажеттілігі жатады.

«Қазақстан республикасы банктер және банктік қызметтер  туралы» Заңға сәйкес банктер  мынадай операцияларды орындай алады:

• ақылы негізде депозиттерді тарату;
• клиенттер мен банк-корреспонденттердің шоттарын жүргізу және оларға кассалық қызмет көрсету;
• қайтарымдылық, мерзімдік және төлемділік шарттарымен заңды және жеке тұлғаларға қысқа мерзімдік несиелер беру;
• инвестицияланатын қаражаттар иелерінің несие иемденушілердің тапсырмалары бойынша капиталдық жұмсалымдарды қаржыландыру;
• заңда көрсетілген тәртіппен өз бағалы қағаздарын шығару (чектерді, векселдерді, аккредитивтерді, депозиттік сертификатарды, акцияларды және басқа да қаржылық міндеттемелерді);
• төлем құжаттарын сатып алу, сату және сақтандыру, олармен басқа да операцияларды жүргізу;
• ақшалай нысанда орындауды қарастыратын үшінші тұлғалар үшін кепілдеме және өзгеде міндеттемелерді беру;
• тауар тасмалын талап ету құқын, сатып алу және қызмет көрсету, осындай талаптардың орындалуын және бұл талаптардың инкассациялық (факторинг) тәуекелін өз мойнына алу;
• банктік операциялар бойынша брокерлік қызметтерді көрсету, клиеттердің тәуекелі бойынша олардың агенттері ретінде әрекет ету;
• клиенттер үшін құжаттар мен бағалылықтарды сақтандыру бойынша қызметтер (сейфтік бизнес);
• коммерциялық мәмілелерді қаржыландыру, содай-ақ сату құқынсыз (форфейтинг);
• клиенттердің тапсырмалары бойынша сенімдік операцияларды (қаражаттарды қарау және орналастыру, бағалау қағаздарды басқару);
• банктік қызметпен байланысты кеңес беру қызметін көрсету;
• лизинктік операцияларды жүзеге асыру.

Ұлттық банкінің арнай  лицензиялары бар болса, банктер  басқа да банктік қызметтерді  жүзеге асыра алады. Соның ішінде шетел валюталарымен операцияларды жүргізу; халықтың ақшалай салымдарын қарау; ақшаларды аударуға байланысы қызметтерді көрсету (икассация).

Осы операцияларды топтай отырып, олармен атқарылатын негізгі  қызметтерді былай құруға болады:

• уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау (депозиттік операциялар);
• экономиканы және халықты несиелендіру (активтік операциялар);
• қолма-қолсыз есеп айырысуларды және жүргізу;
• инвестициялық қызметті;
• клиенттерге басқа да қаржылық қызметтерді көрсету./13,б.60-61/

2 ТӘЖІРИБЕДЕ ҚОЛДАНЫЛАТЫН БАНКТІК ӨНІМДЕРГЕ ТАЛДАУ.

 

Бұл бөлімде негізгі  банктік өнімдер нарығына талдау жүргізілген. Қазақстан Республикасы депозиттер (актив) және кредиттер (пассив) нарықтарының жалпы сипатамалары мен  көрсеткітері көрсетілген.

 

2.1 Қазақстан  Республикасының депозиттер нарығын талдау.

 

Әр ел экономикасының дамуы сақталымдардың, инвестицияларға  аударуы бірінші кезекте салым  ақашалардың жетіспеу мен тікелей  шетел инвестицияларының ұлғаюмен шартталады. Аса ірі қаржы тапшылығын тартып отырған Қазақстан ішкі салым көздерін жеткілікті пайдаланбайды. Мамандар есептеуі ел экономикасын өсуіне септігін тигізетін 1 млрд-тан астам АҚШ доллоры үй шаруашылықтарында жинаулы жатыр. Қазақстанның қазіргі заманғы экономикалық жүйесіне тән ерекшелік-макроэкономикалық тұрақтылық саясатын жүргізу үшін банк құрылымдарын кең қолдану. Салым нарығын құрлымдау мен дамытудың банктік саясаты уақытша бос ақша құралдарын тарту мен инвестициялаудың ішкі көздерін мобилизациялауға бағытталған. Дамыған банктік жүелердегі банктер өнеркәсіп ақшасын тартуға белсене араласып, экономика дамуына жұмыс істейді. Ірі әлем банктері пассивтерінің талдауы көрсеткендей тұрғын халық сақталымы мен өнеркәсіптер ақшасы 70-80% құрайды./14,б.72-83/

Қазақстандағы аталған  жағдай 1994 ж. аяғына қарай не бар 15-35% құрады. Банк пассивтеріндегі салымдардың жалпы саласы 25% ғана жетті. Бұл еліміздегі сол заман банктері халық пен өнеркәсіп ақшаларын тартуда өз мүмкіндіктерін жеткілікті қолдана алмады деген сөз. Қазақстандағы салымдар нарығының салынып, даму процесін 4 негізгі кезеңге бөлуге болады:

І кезең. (1994-1995) сақтау нарығы 1994 жыл орта кезеңімен бастап дамыды және қажетті жағдай да осы кезде  басталды. Теңге тұрақталып, инфляция төмендеді, бюджет жұмысшылары бірнеше  айлық төлемдерін алды. Халықтың сақталған ақшалары болды. Кей мәліметтер бойынша 1994 жыл аяғында қолдағы сақталған және қолма-қол ақшалар 5096,2 млн тенгені құрады.

Халық өз ақшаларын белсенді түрде капитализациялар алған ол шын мәнінде көрсеткіш бұдан  анағұрлым жоғары. Бағалау соңы 1,5-2 млрд., долларға әкелеп тіреді. Халық өз ақшасын тиымді орталастыру тәсылдерін іздей бастады. Бірақ банк құрлымдарына деген сенім кей сезікті қаржы құрлымдары әрекетінен кейін төмендеді. Бұны сол кездегі трастік өнеркәсіптердің көпшілігінің банкрот болуынан-ақ көруге болады. Аталған кезеңде бос ақша құралдары үшін сауда банктері ғана емес, өзге де сауда құрлымдары БАҚ-қа жоғары көлемде жарнамалар беріп жатты. Жоғары проценттік көрсеткіштер не салым салудың пайдалы тұстарын ұсынатын мұндай ұйымдар әдетте көзбояушы болып шығатын шығатын. Сондықтан 1994 жыл аяғында халық өз ақшаларын тек банктерге салуға ұмтылды.

Аталған фактор салым  саясатын өзгертуге басты себеп  болды. 1994 жыл аяғында проценттік ставкалар позитивті болған кезде  қол жетерліктей болды. Осыған байланысты ең сапалы сенімді және деверсификационды банк атаған бәсекелестік басталды. Кей банктер потенциалды салымшылар назарын аударып бағдарламалар жасап шығарды. Яғни қаржы нарығында салымшылар таңдауға банктер арасында бәсекелестік элементі пайда болды. Банк жұмысы аталған сферада басталған мезеттен бастап, қаржы нарығындағы күрес те күшейе түседі. Бұл белсенді тіпті агрессивті салым саясатын жүргізуге түрткі болды. 1994 жылдың аяғындағы инфляция түсуі нәтижесінде салымдар мен депозиттер бойынша пайыздар позитивті мәнге ие болды. Бұл ақшаны тек банк жүйесіне салуға түрткі болды. Аталған уақытта банктер арасында потенциалды клиенттер үшін пайыздық күрес жүріп жатыр. өз мүмкіндіктеріне сәйкес әрбір банк жоғары пайыздық ставкалар қояды.

1994 жылдың аяғындағы банк пассивтерінің талдауы көрсеткендей, банктер өзара міндеттемелер көшырмесін жүргізеді, ал бұл ресурстардың жекелеген нарықтарында банктік бәсекелестіктің күшеюіне әкеледі. 1995 жылы банк жүйісіндегі депозиттік пайыздық ставкалар позитивті болады, мұны 1995 1 қаңтарындағы 7,7 млрд тенгеден 1995 жылдың 1 қарашасында 18,5 млрд тенгені құраған депозиттерден көре аламыз.

Қаржы нарығының өзге индекаторлары да осындай өзгерістерді бастан кешірді. 1995 жылы депозиттік нарықтың құрлымындалу мен кеңею жылы болды деп сенімен айтуға болады. Нақты осы кезеңде өзге қаржы оргондармен салыстырғанда беріктігі мен пайыздық ставкалврдың бәсекеге қабылетті болуы нәтижесінде оларға деген сенім толықтай қалыптасты.

Банктер мерзімді не талап  етуге дейінгі, ұйымдар мен өнеркәсіптерден, азаматтардан, тенге не шетел валютасы түрінде депозиттер қабылдай бастады. Мерзімді депозиттер 3,6,9-айлық, 1-3, 3,5 жылдық және 10 жылдан астам болып бөлінді./15,б.б.27-29/

ІІ кезең (1996-2000) 1996 жылы инфляция денгейі 26-28% құрады. Банктер депозиттер бойынша пайыздық ставкасы екі көлемнен тұрады: инфляция денгейін жабатын пайыз бен депозитор ақшасын қолданғаны үшін төленетін төлем пайызы. Бұлардың бірнешесін есептеу үшін көптеген факторлар болуы қажет, сондықтан есептеу қиынға соғады. Екіншісін анықтау үшін бар болғаны депозит көлемі мен мерзімі ғана қажет.

Пайыздық ставкалар  талдауы көрсеткендей коммерциялық банктер жылдың көп бөлігінде  қайтадан қаржыландыру ставкасымен  жұмыс істесе, жыл аяғында өзіндік  пайыздық ставкаларын құрлымдайды. Мұны депозиттік және банкаралық нарықтардағы ресурстар бағасындағы айырмашылықта айқындайды. Депозиторлар ақшасын банк аралық нарықтағыға қарағанда төмен пайыздық ставкамен қабылдаған банктер рөлі тұрақты түрде күшейіп отыратын арзан ресурстар нарығын құрады. Заңды және жеке тұлғалардың сақталым ақшаларын банк міндеттемелерінде үлкен мәнге ие болді

1996 жылы 6 айдан астам  мерзімі бар депозиттер барлық  жедел депозиттердің 55% құрады, бұл  банк жүйесіне деген сенімсіздіктің  әлі де жоғары екендігін дәлелдей  түсті. Мерзімді депозиттердің пайыздық ставкалары талап етуге дейінгі депозиттер ставкаларынан 2-3 есе көп. Ең көп қолданысқа түскен депозиттер, мерзімді депозиттер барлық депозиттер көлемінің 40%. Жалпы депозиттердің 16%  құрайтын 3 айлық мерзімге дейінгі депозиттер. Халық депозиттері барлық депозиттердің 60% құрады, бұл халық жергілікті банктерге сенімнің артуы деген сөз. Салым салудың ең жоғары көрсекіштері Шығыс-Қазақстан облысы, Алматы, Қарағанды, маңғыстауда тіркелген.

Валюталық салымдар денгейі  көтерілді, бұл халық долларды әдеттегідей ең өтімді есептейтіндігін танытты. Тенгелік депозиттер кірісі валюталық депозиттермен бір денгейде болды. Валютаны тандаудағы себеп-курс өзгеруі туралы қауіптің туындамайтындығы. Жалпы алғанда, өзге қаржы инститтутарымен салыстырғанда банктерге деген сеімділік жоғарлап, 1996 жылы депозит нарығы одан әрі дамытыла бастады. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банк мәліметтері бойынша 2005 жылы 1 қыркүегінде банктегі жеке тұлғалар депозиттері-21,9 млрд., валютадағы-10,5 млрд., оның ішінде мерзімді депозиттер көлемі-9,1 млрд теңгеден құралды.

Әлемдік қаржы дағдарысы  барлық елдерге әсер етті. Қор нарығы мен несие-ақша сферасының дамымауына байланысты азия және ресей қаржы  дағдарыстары Қазақстан Республикасына аса зор зиян әкелген жоқ. Ал егер оның депозит нарығына тигізген әсері туралы айтатын болсақ, төмендегідей мәліметтерге қанық боламыз.

2005 жылы 1 қыркүйегіндегі жағдайға сәйкес ұлттық валюта түрінде салынған барлық депозиттер мен салымдардың басым бөлігі талап етуге дейінгі депозиттер үлесіне тиеді. Ол 40,8 млрд теңге немесе ұлттық валютадағы депозиттердің 74,5%. Заңды тұлғалар депозиттері құрлымында ұлттық валютадағы талап етілуге дейінгі депозиттер көп орын алды (54,3%). Заңды тұлғалардың шетел валютасында салған депозиттері 17,1 млрд теңгені құрады. Жеке тұлғалар салымында талап етілуге дейінгі депозиттер көп үлес алады, оның ішінде ұлттық валютадағы 12,8 млрд теңге, олардың жеке тұлғалардың барлық салымдарындағы көлемі 39,5% (1 кесте).