Банктің тартылған қаржылары

-         есепті кезеңде болған қордағы  және операциялық дебиторлық және кредиторлық қарыздағы өзгерістер;

-         тозу резерв құруға аударымдар, кейінге қалдырылған салықтар, өткізілмеген табыстаржәне шетел валютасындағы операциялар бойынша залалдар, тәуелді ұйымдардың бөлінбеген пайдасы аздық үлесі сияқты ақшалай емес баптар;

-         инвестициялық немесе қаржылық ақша ағымының пайда болуына алып келетін басқа баптар.

Жанама әдісті қолдану кезіндегі операциялық қызметтен түскен таза ақша ағымы табыстар мен шығыстар  жөніндегі есепте ашып көрсетілген табыстар мен шығыстарды және есепті кезеңдегі қорлардағы операциялық қызметтен пайда болатын алынуға және төленуге тиісті сомалардағы өзгерістерді бейнелеу жолымен ұсынылуы мүмкін.

№3 нысанының 2- «операциялық қызмет» қосымшасында несие алу мен және депозит тартумен байланысты түскен нақты ақша  сомасы, айналымға шығарылған құнды қағаздар, басқа да міндеттемелер және оларды орналастырудың ақшалай нәтижесі көрсетілуі керек.

Банктің инвестициялық қызметі.

              Инвестициялық қызметтен түсетін ақша қозғалысын бөлек көрсетудің қажеттілігі мұндай ағымдар жөніндегі ақпаратардың болашақтағы табыс пен ақша ағымын қамтамасыз ету үшін жұмсалатын шығындардың бағытын көрсетеіндігімен байланысты.

              Жалпы түсімдердің және банктің инвестициялық қызметінне шығуынан ақшалардың негізгі түрлері болып табылатындар:

-         негізгі құралдарды, материалды емес активтерді және басқа да ұзақ мерзімді активтерді сатып алу үшін төлемдер;

-         негізгі құралдар, материалдқы емес активтерді және басқа да ұзақ мерзімді активтерді сатудан түскен  ақшалай түсімдер;

-         басқа да заңды тұлғалардың үлестік және борыштық құралдарын және біріккен кәсіпорындарға қатысу үлесін сатып алуға арналған төлемдер;

-         Басқа да заңды тұлғалардың үлестік және борыштық құралдарын және біріккен кәсіпорындарға қатысу үлесін сатудан түскен ақшалай түсімдер

Белгілі бір баптарды хеджерлеумен (сақтандырумен) байланысты ақша ағымын  сыныптау , хеджерленетін баптармен байланысты ағымдарды сыныптауға ұқсас.

              Инвестициялық қызметпен байланысты ақша ағымы жоғарыда аталған активтерді сату кезінде ғана болуы мүмкін. Еншілес және қауымдасқан ұйымдардың капиталына банктің салған инвестицияғабайланысты ақша қайтымының нақты сомасы бағынышты борыш.  

ІІ бөлім. Есеп берудің басқа да түрлерін ашып көрсету.

2.1. Банктің шартты және мүмкін міндеттемелері жөніндегі есеп.

              Шарты және мүмкін міндеттемелер – бұл болашақ кезеңде пайда болуы мүмкін және оларбойынша банк белгілі бір тәуекелділік шегетін банктің міндеттмелері және талаптары.

              Банктер, едәуір көлемдегі айыппұлдар немесе шығындар төлеу қауіпі пайда болмаса өз қалауы бойынша кері қайтара алмайтын кері шақырылмайтын қарыздар бойынша шартты міндеттемелердің сипаты мен сомасын, сол сияқты баланстан тыс баптардан пайда болатын, келесілерге жататындарды қоса алғандағы шартты міндеттемелер мен талаптардың сомасын ашып көрсетуі керек:

-         кепілдік алушылар алған, бірақ қандай да бір себептерден өтелмеген қарыздар сомасын өтеуге банк кепілдеме беретін, тікелей несиелендірудің  ауыстырғыштарына, оның ішінде борыштар бойынша кәдімгі кепілдіктер, кепілдіктерді қабылдауға (акцепт) басқа банктер берген кепілдіктер, қарыздар мен бағалы қағаздар бойынша қаржылық кепілдік ретінде қолданылатын резервтік аккредитивтер;

-         тауарлардың немесе сатушының көрсетеін қызметінің бекітілген стандарттарға сәйкестігі жөніндегі сатып алушыларбойынша кепілдіктерді, тендер өткізіліп отырылған келісім шарт бойынша өзінің міндеттемелер орындау жөніндегі сатушының тендр өткізген сатып алушыға кепілдігін егер де сатушы тендірді ұтып алса; сатып алынған құрал жабдықтарға белгілі бір уақыт ішінде сатушының қызмет көрсетуі жөніндегі сатып алуға берілетін кепілдіктерді қоса алғандағы банктің операцияларымен  байланыстыбелгілі бір шартты міндеттемелер мен талаптарға және банктің жекелеген операцялларына қатысты резервтік аккредитивтер;

-         қысқа мерзімді өз-өзінен жойылатын міндеттмелер және осындай қарыздардың негізіннде алынған тауарлар қамтамасыз ету ретінде пайдаланылатын құжаттамалық қарыздар сияқты, тауарлардың қозғалысынан пайда болатын саудалық операциялар бойынша талаптар;

-         банктің бухгалтерлік балансында танылмаған сату және қайта сатып алу келісімдері;

-         туынды құралдарды  (своптар, опциндар, фьючерстер) қоса алғандағы сыйақы мөлшерлемелеріне және валюталық бағамға қатысы барбаптарға;

-         басқа да шартты міндеттемелерге , борыштық міндеттемелерді шығару бағдарламаларына және борыштық міндеттемелерді кепілді түрде орналастырудың автоматты түрде жаңарып отыратын бағдарламаларына;

Көптеген банктер қазіргі кезде баланстық есепте актив немесе міндеттеме болып табылмайтын мәмілелер жасайды, нәтижесінде күтпеген жағдайлар мен міндеттемелер пайда болады. Бұндай баланстан тыс баптар көбінесе банк қызметінің маңызды бөлігін құрайда және біршама тәуекел деңгейін алып жүреді. Бұл баптар басқа да тәуекелдерді көбейтеді немесе азайтады, мысалы баланстық есепте  активтер мен міндеттемелерді хеджерлеу. Баланстан тыс баптар, сатып алушының атынан жүргізілетін операциялардан пайда болуы мүмкін.

              Қаржылық есептіліктің пайдаланушылары күтпеген жағдайлар және зор шығындар шегу мүмкіндіктері тән болатын олардың өтімілігі мен төлем қабілеттілігіне ұсынылатын талаптардан туындайтын банктің шақырылмайтын міндеттемелер іжөнінде білулері керек.

              Сонымен қатар, пайдаланушылар банк жүргізген баланстық есеп беру құраныма кірмейтін операциялардың сомасы және мәні туралы баламалы ақпараттарды талап етеді. Әрбір бап бойынша банк шартты міндеттеменің сипаттамасын қысқа түрде ашып көрсетуі керек.

              Өтелуге жұмсалатын ресурстардың кез келген есептен шығу мүмкіндігі алысау болса сол сияқты ол мақсатты болса:

-         шартты міндеттемелерді  қаржылық әсерінің бағалаушылық маңызы;

-         сомасы немесе істен шығу уақытына қатысты белгісіздік;

-         орнын толырудың кез-келген мүмкіндігі.

Экономикалық пайданың түсу ықтималдығы бар болатын болса банк, есептік күндегі  шартты талаптардың қысқаша сипаттамасы және қажет болған жағдайда, олардың  қаржылық әсер етуінің  бағалаушылық көлемін ашып  көрсету керек.

              Шартты талаптарға қатысты  мұндай ашып көрсетулерде табыстың пайда болуы  мүмкіндігі  жөнінде шатастыратын ақпараттар болмауы керек. Шартты талаптар мен шартты міндеттемелерді ашып көрсету  іс жүзінде  пайдасыздық  есебінен байланысты жүргізілсе  онда олар көрсетілуі керек. Егерде кейбір немесе барлық ақпартты ашып көрсету  банктердің басқа жақпен  шарты міндеттмелер немесе шартты активтер бойынша даулаусыз кезінде жағдайына біршама кері әсер тигізу мүмкін болса, банк мұндай ақпаратты  ашып көрсетпеуі керек, бірақ фактімен және ақпараттың  ашылмау есебімен бірге, даудың  жалпы сипатын көрсетуі керек.

2.2. Қаржылық автивтер мен міндеттемелердің мерзімін өтеу жөніндегі есеп

              Банк баланстың есепті құрастырған күні келісімшартта қарастырылған өтеу мерзіміне дейін қалған кезеңге  негізделген өтелу  мерзімі бойынша топтастырылған активтер мен міндеттемелердің талдаудың ашып көрсетуі керек. Өтелу мерзімі бойынша жекелеген актвитер мне міндеттемелер келесідей топтарға бөлінеді:

-         1 айға дейін;

-         1 айдан 3 айға дейін;

-         3 айдан 1 жылға дейін;

-         1 жылдан 5 жылға дейін;

-         5 жылдан жоғары.

Өтелу мерзімі созылып кетекн, әрбір аралық төлем шартты айтылған және төлемге немесе алынуға ұсынылған кезең ішінде бөліп таратылады. Активтер мен  міндеттемелерді  өтеу мерзімдер және міндеттемелерді олардың өтелу шамасына қарай пайыз әкелетін ыңғайлы құндар бойынша ауыстыру қабілеттілігі банк өтімділігін бағлауда және оны пайыздық мөлшерлеме және айырбас валютасы  бағамының өзгерісіне бейімделгіштігін бағалаудағы негізгі фактор болып табылады.

Қарыздар мен аванстардан пайда болатын шығындар.

              Мерзімі өткен, шектемелі және есептен шығарылған қарыздар туралы есеп өз кезегінде  бірнеше кестеден тұратын, мерзімі өткен, шектелемі және есептен өткен, шектемелі және есептен шығарлған  қарыздардың санын және жағдайын көрсететін қаржылық құжаттыбілдіреді. Мерзімі өткен қарыздың кесетесі  шарты көрсетілген мерзімдер бойынша пайызды есептеу жүргізіп отырылған баланстық баптардың жағдайын келесі топтарға  бөле отырып көрсетеді.:

-         1 айға дейін;

-         1 айдан 2 айға дейін;

-         2 айдан 3 айға дейін;

-         3 айдан 6 айға дейін;

-         6 айдан 9 айға дейін;

-         9 айдан 1 жылға дейін;

-         1 жылдан 2 жылға дейін;

-         2 жылдан жоғары.

Шектемелі қарыздар кестесі  шартты көрсетілген мерзімі бойынша  өтелу күннің  жеткендігіне байланысты  пайызбен есептеу тоқтатылған, баланстық баптардың жағдайын келесі топтарға бөле отырып көрсетеді:

-         мерзімі өтпеген қарыздар;

-         2 айға дейін;

-         2 айдан 3 айға дейін;

-         3 айдан 6 айға дейін;

-         6 айдан 9 айға дейін;

-         9 айдан 1 жылға дейін;

-         1 жылдан 2 жылға дейін;

-         2 жылдан жоғары.

Есептен шығарылған қарыздардың  кестесі төмендегідей:

-         кезең басындағы қарыздардың  кестесі төмендегідей;

-         қайтадан құрылған резервтерден;

-         есептен  шығарылған қарыздардан;

-         есептен шығарылған қарыздарды  резервтің көбеюі ретінде қайтарудан;

-         кезең аяғындағы  резервтерден.

Банк келесілерден  ашып көрсетуі керек:

-         өндіріліп алыну үмітсіз қарыздар шығын ретінде танылып есептен шығарылуына негіз болатын есеп саясатын;

-         кезең ішінде банк қызметінің нәтижесінде болатын зияндарды жабу үшін  құрылған резервтегі өзгеріс туралы нақты мәліметтерді;

-         күдікті қарыздың есебінен орны толтырылған есептен шығарылған қарыздардан  болған  шығындарды есепті кезеңде  шығындар деп танылатын сомалардан;

-         баланстық есеп күніндегі  шығындарды  жабуға кеткен  резервтік жиынтық сомасын;

-         олар бойынша пайызбен есептелінбейтін, баланстық есепке қосылған қарыздардың жиынтықс омасын.

Активтерді, міндеттемелерді және баланстан тыс баптарды шоғырландыру.

Банк өзінің авктивтер, міндеттемелр және баланстан тыс баптарының кез-келген  маңызды шоғырлануын ашып көрсетуі керек. Мұндай ашулар гографиялық аймақтар, клиенттер немесе салық топтар бойынша әйтеуір  тәуекелдің басқа да көздерінен жүргізілуі керек.

              Активтердің айтарлықтай шоғырлануы олардың бөлінуі бойынша  және міндеттемелердің көздері бойынша банктің  ашып көрсетілуіне жатады, себебі олар банктерге  қол жеткізуде  активтер  мен ресурстарды  өткізумен байланысты  әлуетте тәуекелдің  қолайлы индикаторы болып табылады. Ашып  көрсетулер  мүмкін болатын  тәуекелдің географиялық  орнына, клиенттерге және салық топтарға  немесе банк қызметкерінің  жағдайында  басқа да көздері  бойынша жүзеге асырылады. Баланстан тыс баптарға да осындай талдау жасап түсіндірудің үлкен маңызы бар. Географиялық аймақтар бөлек елдерден, елдер тобынан және елімідің ішкі аймақтарынан құралуы мүмкін. Клинеттер бойынша ашып көрсету мемлекеттік органдар, сауда және өнеркәсіптік кәсіпорындар сияқты секторлар арқылы жүзеге асырылады. Шетел валютасындағы маңызды сомаларды ашып көрсету валюталық бағамның өзгеруі нәтижесінде  пайда болатын шығындардың тәуекелдік көрсеткіші болып табылады.

Негізгі банктік тәуекелдер

              Алдағы уақыттағы шығындарды және ойда жоқта пайда болатын  басқа да тәуекелдіктер қосылатын жалпы банктің  тәекелдердің бар болуынан пайда болатын зияндарды  немесе шартты міндеттемелер мен талаптарды жабуға арналған  резервтер таза бөлінбеген табыс есебінен құрылады және бөлек ашылып көрсетіледі. Мұндай резервтер көлемінің қысқаруы бөлінбеген таза табыстың  көбею есебінен жүзеге асады,  сондықтан ол есепті  кезеңдегі таза табыс пен шығынның  есебінен әсерін тигізбейді. Аталған резервтік банк  несиелік қызмет нәтижесінде  пайда болып шығындарды  жабуға арналған  резервке  қосымша ретінде  құруына  болады. Олардың құру міндеттемелерінің жоғарлауына, активтердің  төмендеуіне, немесе көздеген таза есептеулер мен резервтерге  алып келуі мүмкін және банктің таза табысы мен капиталының көлемін бұрмалауға мүмкіндік береді.

2.3. Түсіндірме жазбаларды  және есеп саясатын ашып көрсету.

              Қаржылық есептілікке түсіндірме жазбалардан банк келесілерді көрсетеді:

-         қаржылық есептілікті  дайындау кезінде  қолданылатын әдістер мен  тәсілдер туралы  және банктің есеп саясатының негізгі жағдайлары туралы мәліметтер;

-         қаржылық есеп берудің  басқа да құрамдас бөліктерінде көрсетілмеген  бухгалтерлік есеп стандарты талап ететін ақпараттарды ашу;

-         қаржылық есеп беруді ұсынылмаған оның анық ұсынылуы  үшін қажетті  қосымша мәліметтер. Түсіндірме жазбаларда бухгалтерлік баланста  табыстар мен шығындар жөніндегі есепте және ақша қозғалысының есебінен көрсетілген сомаларға  нақты талдау немесе  түсіндіріп жазу, соанымен қатар қолданушыларға  пайдал қосымша  мәліметтерде келтіріледі.

Бұл жерде,  қажеттілігі бухгалтерлік есептілікті түсінуге және  оны басқа субъектілердің қаржылық  есептілігімен салыстыра алуына көмектесетін ақпараттарды түсіндірме жазбада  ұсыну тәртібі төмендегідей:

-         бухгалтерлік есеп сатндартына сәйкестігі  туралы ақпараттар;

-         бағалауға және есеп саясатына  негіз болатын  қолданылып отырған мәліметтер;

-         қаржылық  есептіліктің    әрбір бабы  мен нысаны  ұсынылатын тәртіпке сәйкес қажылық есептіліктің нысандарына ұсынылған ақпараттар бойынша қосымша мәліметтер;

-         шартты талаптар  мен міндеттемелр, сол сияқты жасалынған келісімшарттарға сәйкес қабылданға міндеттемелерді қоса есептегендегі  басқа да ашып көрсетулер, және қаржылық әрі қаржылық емес сипаттағы  басқа да  ашылымдар.

Кейбір жағдайларда қажеттілік болғанда  немесе ыңғайлы болу үшін түсіндірме  жазбадағы ақпараттардың  орналасу тәртібі  өзгеруі  мүмкін. МЫсалы, табыстар мен шығындар жөніндегі  есеп беруге  қатысты  сыйақы  мөлшерлемесі жәні әділ құнды  түзету жөніндегі түсіндірмелер бухгалтерлік балансқа қатысты түзету жөніндегі  түсіндірмелер бухгалтерлік балансқа қатысы бар  қажылық акивтер  немесе міндеттемелерді  өтеу мерзімі туралы түсіндірмелермен бірігуі мүмкін. Алайда мұндай жүйелі дәйектілікпен түсіндірмені ұсынуы қаншама тиімді болса соншама сақталынуы керек.