Бағалы қағаздар есебінің экономикалық мәні мен мазмұны

   Бaғалы қағаздар coнымен қатар мерзiмдi және мерзiмсiз болып бөлiнедi.

   Мерзiмдi - оларды шығару кезiнде мерзiмi белгiленетiн бағалы қағаздар. Әдетте мерзiмдi бaғалы қағаздар екі түрге бөлiнедi:

• қысқа мерзімді, айналымдa бiр жылға дейiн жүрeтiн;
• ұзақ мерзiмдi, айналымдa бiр жылдан жоғары мерзiмде жүреді.

   Мерзiмсiз  - айналым мерзiмi шектелмеген бағалы қағаздар, яғни олар шексiз қызмет етедi және бағалы қағаздар шығару кезiнде өтеу мерзiмi көрсетілмейді.

   Бағалы  қағаздардың пайда болуының классикалық  нысаны – қағаз, яғни бағалы қағаз  құжат тypiндe қолданылады. Бaғалы қaғаздар нарығының дамуы бaалы қaғаздарды кп түрiнің  ең алдымен эмиссиялық нысанын құжатсыз нысанға ауысуын талап етеді.

   Инвестициялық (капиталдық) - капитал салымы үшін объектi болып табылатын бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар, фьючерлiк келiciмдер және т. б.).

         Инвестициялық емес - тауар немесе басқа нарықта ақшалай есеп  айырысyға қызмет көpceтeтiн бағалы қағаздар (вексельдер, чектер, коносаменттер).

   Эмитенттің  құқықтық мәртебесін, инвестициялық  және несиелік тәуекел деңгейін, инвесторлардың қызығушылығы мен басқа факторларды  ескергенде  қордың бағалы қағазы үш топқа бөлінеді:

• Мемлекеттік
• Муниципалды
• Мемлекеттік емес

   Мемлекеттік бағалы қағаздар – мемлекеттің ішкі қарыздарының нысаны; эмитент мемлекет болып табылатын қарыздық бағалы қағаздар. Мемлекеттік бағалы қағаздар ішінде қазынашылық вексель мен  міндеттемелер, мемлекеттіек және жинақ  қарыздарының  оьлигациялары кең  тараған.

   Муниципалдық  бағалы қағаздарға  жергілікті өкімет органдарының қарыздық міндеттемелері жатады.

   Мемлекеттік емес бағалы қағаздар корпорациялық  және жеке  қаржы институттарымен  ұсынылады. Корпорацияға кәсіпорындардың, ұйымдардың, банктердің қарыздық міндеттемелері  мен акциялары жатады. Жеке бағалы қағаздарға  жеке  тұлғалар шығаратын  вексельдер, чектер жатуы мүмкін.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1.3 Бағалы қағаздар құрылымы 

  Қазіргі әдемдік тәжірибеде қолданылатын бағалы қағаздар екі үлкен сыныпқа бөлінеді.

  1-сынып  – негізгі;

  2-сынып  – туынды.

  Негізгі бағалы қағаздар – қандай да болса  бір активке (тауар, ақша, капитал, мүлік, әр түрлі ресурстар және т.б.) мүлік  құқығы жататын бағалы қағаздар. Негізгі  бағалы қағаздарға акциялар мен облигациялар жатады.

  «Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығы туралы» Заңында туынды бағалы қағаздар – басқа бағалы қағаздар арқылы өзінің құнын айырады деп айтылған. Туынды бағалы қағаздар – бұл әр түрлі базистік активтермен бейнеленген, мүліктік жағдайға негізделген ерекше әмбебап туар, оны сатып ала отырып иесі, белгілі бір мерзімде кәсіпкерлік табыс алуға деген құқығын жүзеге асырады. Туынды бағалы қағаздарға фьючерстер, опциондар, форварттар, варанттар, своптар, споттар, депозитарийлік куәліктер және тағы басқалар жатады.Туынды бағалы қағаздар қоғам капиталының белгілі бір бөлігіне тіркелген меншік құқын тұрақтандыруға қарағанда , туынды бағалы қағаздарды пайдалана отырып, болашақ кезеңде орындалатын кәсіпкерлік табысты алуға құқықты тіркейді. Олардан пайданы бағамдар айырмашылығынан немесе әр түрлі нарықта бір активті бір уақытта сатып алу-сатудан алады.

  Варрант акционерлік қоғам шығаоратын және варантта бекітілген баға бойынша бағалы қағаздардың белгілі бір көлемін одан сатып алу үшін ұстаушы құқығын куәландыратын туынды бағалы қағаздар болып табылады. Қоғам акция және облигация эмиссиясымен қатар варрант шығаруға құқығы бар. Варранттар бағалы қағаздардан оларды шығарғаннан кейін бөлінеді және оларда көрсетілген бағалы қағаздарды сатып алғанға дейің нарықта өз бетінше айналыста жүреді. Варранттар бөлініп шыққанан кейін бағалы қағаздардың  сатылу құны олардың бағасына азайтылады. Қоғам варрантты қоғамның болашақтағы бағалы қағаздар эмиссиясымен шығаруға құқы бар. Олар иемденушіге қоғамнан бағалы қағаздарын варрантта келісілген баға бойынша белгіленген кезең шегінде, кез келген уақытта алуға құқық береді. Варрант иемденушіге дауыс беру құқығын бермейді және олар бойынша дивидент есептелінбейді.

  Туынды  бағалы қағаздар санатына ең алдымен  депозитарийлік қолхаттар жатады. Депозитарийлік қолхат – бұл шетел  эмитентінің  бағалы қағаздар бойынша шығарылған және елде еркін айналыста жүретін  туынды бағалы қағаз. Бұл инвестордың  шетел эмитенттерінің  бағалы қағаздарын иемдену үшін қаржылық  құрал  болып табылады. Эмитенттердің депозитерийлік қолхаттарын шығару шетел капиталының  инвестициясының өсуімен, оларды тіркеу қажеттілігінің болмауымен, оларды жергілікті  салықты төлеуден  босатумен  және барлық инвесторлар үшін қол  жеткізілуімен байланысты.

  Акция – бұл акция иемденушісінің акционерлік  қоғам капиталына қатысқандығы туралы куәландыратын және оның иесіне осы  қоғамның пайдасының белгілі бір  бөлігін дивидент түрінде алуға  құқық беретін акционерлік қоғам  шығаратын  бағалы қағаз.

  Банктік сертификат – ақша қаражаттарын салу туралы салымшығы онда белгіленген  салым мерзімі аяқталғаннан кейін, олар бойынша пайыз алу құқығын  куәландыратын  банктің жазбаша  куәлігі. Сертификаттардың екі түрі болады: депозиттік және жинақтық. Депозиттік сертификат заңды тұлғаларға , ал жинақтық – жеке тұлғаларға беріледі.

  1996 жылы 19 қыркүйектегі «ҚР депозиттік (банктік) сертификаттардың шығарылуы  мен айналымының» жалпы Ережесіне  сәйкес сертификаттар тек мерзімді  болуы мүмкін.

  Коммерциялық  банктердің бағалы қағаздармен жасалатын  операциялар көлемінің ішінде негізгі  үлесті мемлекеттік бағалы қағаздардың  түрлері  алып отыр. Мемлекеттік  бағалы қағаздар – бұл эмитенті мемлекет болып табылатын, мемлекеттің  ішкі қарыз нысаны, қарыздық бағалы қағаздар.

  МЕККАМ  – мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттемелер. Үкімет атынан Қазақстан Республикасының  Қаржы  министрлігі шығарады, олар мемлекеттік бағалы қағаздар  болып  табылады және орнатылған заңдылықтарға  сәйкес Қазақстанның екінші бағалы қағаздар нарығында еркін айналысқа түседі.  Матариалдық емес нысанда  мерзімі үш, алты, он екі айға  шығарылады, қаржылық  агенттің  депозиттеріндегі немес алғашқы диллерлердің суб депозиттеріндегі оларды ұстаушылардың депо-шотына сейкес жазуларды жүргізу жолымен орналастырылады және  айналысқа түседі. Номиналдық құны – 100 теңге.

  МЕОКАМ  – айналым мерзімі екі және үш жыл болатын  мемлекеттік орта мерзімді қазыналық міндеттемелер. Үкімет атынан Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі шығарады және Қазақстанның бағалы қағаздар нарығында заңдылықтарға сәйкес еркін айналыста жүреді. Олар материалдық емес нысанда шығарылып, қаржы агентінің депозитарийінде және алғашқы делдалдардың қосалқы депозитарийінде  олардың ұстаушылардың депо шоты бойынша сәйкес жазуларды енгізу арқылы орналастырылады және өтеледі. Олардың атаулы құны – 1000 теңге,

  МЕАКАМ  – айналым мерзімі 10 жыл болатын  мемлекеттік арнайы қазынашылық  міндеттеме. Қазақстан Республикасының  Үкіметі атынан Қаржы министрлігі  шығаратын және бағалы қағаздар нарығының  заңдылықтарына  сәйкес еркін айналыста  болады. МЕАКАМ атаулы құны – 1000 теңге. 

  МЕИКАМ  – айналым мерзімі үш және одан көп ай болатын мемлекеттік  индекстелген қазынашылық міндеттемелер, Үкімет атынан Қазақстан республикасы Қаржы министрлігі ағымдағы республикалық бюджет тапшылығын қаржыландыру мақсатында  шығарады және заңдылықтарға сәйкес  Қазақстанның бағалы қағаздар  нарығында ерікн айналысқа  түсе алады. Олардың атаулы құны – 1000 теңге.

  МБҚ – мемлекеттік бағалы қағаздар. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі  ағымдағы айналым мерзімі 364 күн болатын материалдық емес тіркелген нысанда республикалық бюджеттің ағымдағы тапшылығын  қаржыландыру мақсатында  мерзімнен бұрын қайтару  құқынсыз шығарады. Қаржы агенттің басты депозитарийінде «депо» шотындағы жазба арқылы орналастырылады, Ұлттық жинақ облигациялары Қазақстан Республикасы аумағында еркін айналыста болады және оны ұстаушылар Қазақстан Республикасының  резидент және бейрезидент заңды және жеке тұлғалары  болып табылады.

  АВМЕКАМ – айналым мерзімі 5 жыл, атаулы құны 100 АҚШ доллары болатын арнайы валюталық мемлекеттік облигациялар. АВМЕКАМ-ді шығару зейнетақы активтерінің есебінен жинақтаушы зейнетақы қорларының теңгедегі мемлекеттік қазынашылық  міндеттемелері мен ұлттық жинақ  облигацияларын айырбастау жолы арқылы жүзеге асырылады.  Иемденушілерге өтеу кезінде номиналдық құнын алуға  және 6,14 жылдық пайыз мөлшерінде  сыйақы алуға құқық береді. АВМЕКАМ  айналысы 1999 жылдың 12 сәуірінен басталды.

  Коммерциалық  банктер банкаралық несиені мемлекеттік  қағаздарды кепілге ала отырып беруге тәжірибе жүргізуде. Мемлекеттің бағалы қағаздарын кепілге беру арқылы несиені  алғашқы делдалдар, сондай-ақ алғашқы  делдалдар банкінің инвесторы болатын  банк және фирмалары ала адды. 
 
 
 
 
 
 
 
 

2. ҚАЗІРГІ  ЕКНШІ ДЕҢГЕІЛІ  БАНКТЕРДЕГІ БАҒАЛЫ  ҚАҒАЗДАРМЕН ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ  ТАЛДАУ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРҒА САЛЫНАТЫН  САЛЫҚТАР

2.1  Бағалы қағаздармен жүргізілетін  операцияларды талдау 

   Шоттар  жоспарының баланстық шотында көрсeтiлeтiн  бaғалы қағаздар операцияларының есебi «Бағалы қағаздар есебiнің тәртiбi туралы» Ережеге сәйкес фронт-офис активтi операциялар бөлiмiнде және бэк-офис операцияларды есептеу  және рәсiмдеу бөлiмiнде жүргізіледі.

Бэк-офистің  негiзri мiндеттерiне келесiлер жатады:

• активтi операциялар бөлiмiнде бекiтiлген барлық мәмiлелердi оперативтi pәciмдey, олардың бухгалтерлiк есепте көрсетiлyi;
• әрбiр операция бойынша барлық қажeттi жолдамалық құжаттарды бақылау;
• бағалы қағаздар қоржынының, сонымен қатар бағалы қағаздар және инвесторлармен жасaлған мәмiлелер есебiн жүзеге асыру;
• қаржы нарығында жүргiзiлетiн операциялармен байланысты дербес шоттар бойынша қаражаттар қозғалысын бақылау және есептеу;
• Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiне, бaғалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссияға статистиканы қалалық басқару және басқа да бақылау органдарына уақытылы есеп ұсыну және дайынду.

   Көрсетiлген мiндеттердi жүзеге асыру мақcaтындa бэк-офис келесiдей қызметтердідi атқарады:

• фронт-офис бекiткен барльщ мамiлелер талаптарына сайкес бухгалтерлiк есептi жургiзу жане paciмдey, банктегi жане филиалдаFЫ шетел валютасында жасалFан операциялаРFа бухгалтерлiк еткiзбе жасау;
• бағалы қағаздар операциялары бойынша бухгалтерлiк өткiзбе жасау;
• банкаралық несие операциялары бойьшша бухгалтерлiк өткiзбе жасау;
• валюталық нарық және бaғалы қағазаздар нарығындағы операцияларды есептеу үшін қажeттi банктiң дербес шоттарвын ашу және енгізу;
• сәйкес журналдарда операциялар және aқшa есебiн жүргiзу;
• мемлекетгiк бағалы қағаздар бойынша инвесторлардың «депо» шоттарын ашу, жүргізу және жабу;
• инвестормен ақшалай есеп айырысуды уақтылы жүргiзу, журналда әрбiр инвестордың ақшасына талдамалы есеп жүрггізу;
• әрбiр инвестордың мемлекеттiк бағалы қағаздарына талдаулық есеп жүргiзу және инвесторларға мемлекеттiк бағалық қағаздармен мәмiле бойынша есеп берулердi, үзiндi көшiрмелерді, куәлiктердi беру;
• кіріс және шығыс құжаттарын тіркеу.

Фронт-офистiң негiзгi мiндеттерi:

• бағалы қағаздар нарығында, валюталық нарықта және қаржы нарығының басқа да сегменттерiнде операцияларды жүзеге асыру;
• қаржы нарығындa қаражаттарды тарту және орналастыру;
• жоғары өтiмдi бағалы қағаздардың тиiмдi қоржынын қалыптастыру.

Фронт-офистiң негiзгi қызметтерi: