Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының даму перспективалары

      Бағалы  қағаздардың саудасы дәстүрлі және компьютерленген нарықтарда жүзеге асырылуы мүмкін. Соңғысында сауда  сәйкес қор делдалдарын бір компьютерлік нарыққа біріктіретін компьютерлік желілер арқылы жүргізіледі. Оған келесідей  сипатты белгілер тән:

• Сатушы мен сатып алушының кездесетін орнының физикалық сипатқа ие болмауы, яғни олардың арасындағы тікелей байланыстың болмауы;
• Сауда және қызмет көрсету процесінің толық автоматтандырылуы; нарық қатысушыларының ролі негізінен тек сауда жүйесіне бағалы қағаздарды  сату-сатып алуды жариялауды  енгізумен шектеледі.

      Кассалық  бағалы қағаздар нарығы (шетелдік атауы  ”cash”- нарық немесе “спот”- нарық ) – бұл 1-2 жұмыс күні ішінде жедел  орындалатын келісімдер нарығы. Мерзімдік  бағалы қағаздар нарығы-бұл 2 күннен артық  мерзімде, көбінесе 3 айға жасалатын әртүрлі келісімдер нарығы. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2. Қазақстандағы  бағалы қағаздар нарығының дамуын талдау

2.1 Қазақстандағы  бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы және дамуы 

      Қазақстан бағалы қағаздар нарығының қалыптасқанына 10 жылдан артық уақыт өтті. Оның бірінші элементтері 1991 жылы пайда болды. КСРО заң шығару органдарының негізінде қалыптасқан акционерлік қоғамдар, брокерлік фирамалар, қаржы биржалары. Қазақстан бағалы қағаздар нарығы 90-шы жылдары ақырын дами бастады. Себебі жекешелендіру процессі баяу жүріп жатты. Сонымен қатар  мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару жүйеленбеген Қаржы министрлігі және Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі жолдарымен шығып жатты. Бұл қағаздарға сұраныс төмен болды. Себебі: біріншіден, сол кездерде бағалы қағаздар нарығы нақты ұйымдаспаған. Кең көлемде акционерлеу және бағалы қағазды шығару қолға алынған жоқ. Екіншіден, мемлекеттік бағалы қағаздарға  халықта және заңды тұлғаларда сенім болған жоқ. Оған себеп болған өндірістің төмендеуі  және мемлекеттің даму бағдарламасының  болмауы.

      Айтып кеткендей, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің өзінің мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын құру және оның құрлымымен  мемлекеттік бағалы қағаздарын жіктеулігін қамтамассыз ету керек. Бәрінен бұрын ол Қазақстан қаржы  жүйесіне керек, себебі  әр түрлі бағалы қағаздар арқылы бюджеттің дефицитін қысқартуға болатын еді. 90-ж-дың басында бағалы қағаздар нарығы бір тұтас болған жоқ. Мемлекеттік  және жекеменшік бағалы қағаздардың даналап сатылу процессі болды. Онда бәсеке болған жоқ. Ол мемлекеттік және жекеменшік бағалы қағаздардың шығарылу төмен болғанымен түсіндіріледі.

      1991-1992 жылдары бағалы қағаздар нарығының  құрлымы әлі қалыптаспаған болатын.  Ол кезде бірінші және екінші  деңгейлі нарықтың арасында шек  болған жоқ. 1992 жылы бағалы қағаздар нарығының  бірінші кәсіби мамандар қатыса бастады.

      Басында нарық қор және тауар биржаларымен негізделген, олар жекеменшік бағалы қағаздардың көбісін саудалай бастады. Бірінші деңгейлі бағалы қағаздардың нарық құрамында мына элементтер арқылы дами алады: компания мен ассоциациялардың  жекешелендірудің  ұлғайтуы арқылы. Бірінші деңгейлі нарық жүйесінде  инвестициондық банктер және брокерлік фирмаларды ұлғайту. Бұл эмитент пен инвесторлар арасында  жұмыс істей алатын еді. Бұндай әлем тәжірибесінде АҚШ, Канада, Батыс Еуропа және Жапония бар.

      Қазақстан қор биржасы құрлысын өзгерту  керек. Оның жұмысы  нарыққа қанша  бағалы қағаздың массасы түсетіндігіне  тәуелді. Биржа – ол екінші деңгейлі нарық. Сол нарықта бағалы қағаздарды сату мен сатып алу процесстері жүреді.

      Әлем  тәжірибесі көрсеткендей қор биржалары  негізінде, ескі бағалы қағазды өңдеуге  маманданған, негізінде акциялар, бірақ  сонымен қатар белгілі бір  мөлшерде  жекеменшік және мемлекеттік  облигациялар өңделеді. Сонымен қатар (негізінде континетталды Еуропада) эмиссия-акция сатылады. Бірақ ол бәрінен бұрын бағалы қағаздың үлкен көлеміне байланысты болады. Бағалы қағаздар нарығының дамуының маңызды бір жағы оны дұрыс икемді және нәтижелі заң арқылы реттеу арқылы ұйымдастыру. Сонда бағалы қағаздар нарығы әділетті ереже бойынша жүретін еді. Себебі Қазақстанның  бағалы қағаздар туралы тұңғыш заңы болып, Қазақ ССР-нің «Қазақ ССР-нде қор биржасы және бағалы қағаздар айналысы» туралы  1991 жылдың 11 шілдеден бастап. Ол заң не бары 14 тараудан тұрды. Ол сол жылдың 1 қазанынан күшіне енді. Бірақ батыс елдерде сияқты  өз уақытында бағалы қағаздар және биржалар деген заң болған жоқ. Ондай заң АҚШ-та 1933 жылы қабылданды. Ол қазіргі уақытқа дейін жұмыс істейді. Ал Жапонияда бұндай заң соғыстан кейін қабылданды.

      Заңға түзету енгізу мақсаты  - инвесторларды алаяқтықтан қорғау  үшін. 1994 жылы 20 наурызында  Қазақстан  Республикасының президентінің  «Бағалы қағаздар нарығын реформалау»  туралы №1613 жарлық шықты. Сол  жарлыққа сәйкес бағалы қағаздар  туралы Қазақстан Республикасының  Ұлттық комиссиясы құрылды. Оның құрамына председатель және оның 4 көмекшісі кірді. Олар өзінің негізгі жұмысымен бірге қосымша жұмысты атқарды. Сонымен қатар бұл жарлықта Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясына сәйкес бағалы қағаздар депозитариясы құрылды. Сонымен қатар 1991 жылдың 11 шілдеде шыққан жарылық күшін жоғалтқан деп табылсын деген жарылық шықты.

      1995 жылдың 11 қаңтарында Қазақстан Республикасының президенті «Бағалы қағаздардың ұлттық комиссиясы» туралы жарылық шықты. Бұл жарылыққа сәйкес Ұлттық комиссиясының құрамы  құрылды.

      1995 жылдың 21 сәуірінде Қазақстан Республикасының президентінің жаңа жарлығы шықты «Бағалы қағаздар және қор биржасы». Осы жарлыққа  сәйкес бағалы қағаздар нарығының мемлекеттік реттеуіне көшті. Бағалы қағаздардың Ұлттық комиссиясы мемлекеттік басқаруының орталық органы министрлер кабинетінің құрамына кірді. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы мемлекеттік реттеуге көшті. Бағалы қағаздар нарығының қатысушыларының құқықтарын  қорғады.

    1996 жылдың 28 наурызында Үкіметтің №370 қаулысы бекітілді. Бұл қаулы  бойынша Ұлттық комиссия орталық  атқарушы органы және ол Үкіметке  тәуелді емес. Бұл қаулы Қазақстан  Республикасының бағалы қағаздар  нарығының дамуына үлкен әсер  етті.

    Жоғардағы  айтқанға  қарап бағалы қағаздар нарығының дамуы Қазақстан үшін маңызды.

    Біріншіден, қарапайым бағалы қағаздар нарығының  дамуы ұлттық экономика дамуымен қатар жүреді. Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының өңделуі және тұрақталуы, өндірудің төмендеуімен қатар жүріп жатты. Бұндай диспропорция бағалы қағаздар нарығының динамикасында және жалпы экономикалық процессте кризиске әкеледі.

    Екіншіден, мемлекеттің бюджеттің дефицитін  жабу үшін қысқа мерзімді бағалы қағаздардың  шығуы. Бұл өз жағынан еркін қаражатты   ұзақ мерзімді инвестицияға кедергі жасады,ол өз жағынан  экономикалық өсуінің маңызды

факторы.

    Үшіншіден, Қазақстан бағалы қағаздар нарығына инфляция тұрақсыздығы әсер етеді. Бұл  экономикасы өтпелі мемлекеттерге  тән нәрсе. Ақшаның  құнсыздану қаупі  инвесторларды ұзақ мерзімді стратегиялық салымдардан бас тартады. Шетелдік тәжірибе көрсеткендей инфляцияның белгілі бір мөлшеріне индексті бағалы қағаз шығару арқылы ұстайды. Бұндай қағаздар табысы индексті  дұрыстаумен инфляцияның өсу темпін баяулатады. Бұндай  индексті бағалы қағаздар біздің елде әлі қалыптаспаған, сондықтан инфляция бағалы қағаздар нарығына әсер етеді.

    Төртіншіден, Қазақстанда бағалы қағаздар дамуына  және қор нарығын  заңды   және реттеу құралдары дұрыс жұмыс  істемейді. Сонымен қатар коммуникациялы инфрақұрылым сапалы емес.

    Осы бөлімді қортындылай келгенде, еліміздің  бағалы қағаздар нарығы КСРО кезінде  пайда болып, тәуелсіздік алған  уақыттан бастап дамыды. Бірақ бүгінгі  күндерде мемлекетіміздің бағалы қағаздар нарығы толық дамымаған болып  есептеледі, бұл әлі дамуда. Сондықтан қазір Қазақстанның бағалы қағаздар нарығын дамыту туралы мемлекеттік бағдарламалар бар.  

2.  Бағалы қағаздар нарығының қазіргі кездегі  жағдайын талдау

    Қазақстанда қор нарығының құрлымының дамуы  өзімен бірге, әр түрлі проблемаларды туғызды. Бұл проблемаларды өту міндетті түрде болып табылады. Ол бағалы қағаздар нарығының дамуына оң әсер етеді. Ұлттық бағалы қағаздар нарығының негізгі проблемаларын бөліп көрсетуге болады.

1. Негативті ішкі факторларды жеңіп өту КСРО-ның құлағаннан кейінгі кезеңде. Әлеуметтік және саясаттық  тұрақсыздықты қамтамасыз ету;
2. Бағалы қағаздар нарығының басты функциясын іске асыру. Қазақстандағы үлкен акция  пакеттерін және бос қаржы рессурстарын  өндіру процесстерін жандандыру;
3. Жаңадан заң қабылдау және оның орындалуын қатаң бақылау;

    Бағалы  қағаздар нарығының бастапқы этапында  жалпы даму бағытын көрсету:

• Капиталды орталықтандыру және концентрациялау;
• Нарықты глобализациялау және интернационализациялау;
• Ұйымдастыру деңгейін көтеру және мемлекеттік  бақылауды күшейту;
• Бағалы қағаздар нарығын компьютерлеу;
• Нарық механизімін жаңарту;
• Секьюритизациялау;
• Басқа нарық капиталдарымен өзара қатынасын  қамтамассыз ету;

    Бағалы  қағаздар нарығының сенімділігіне, ұйымдасқанына және мемлекеттік  бақылауына алу. Ол өз жағынан инвесторларды көп тартады. Бағалы қағаздар нарығының масштабы және маңызы едәуір. Егер бағалы қағаздар нарығы ыдыраса - ол экономикалық прогрессті құртады. Мемлекет бағалы қағаздар нарығына сенімділігін қайтару керек. Себебі, халық өз қаражатын бағалы қағазға салғанда, өз  капиталын мемлекеттің немесе алаяқтың іс-әрекетінен жоғалтпайтындығына сену керек. Сондықтан  қор биржасы  дұрыс ұйымдасқан және  мемлекеттің қатаң бақылауында болу керек. Әсіресе оның басты қатысушысы  – мемлекет.

      Бағалы  қағаздар нарығының компьютерезациялау - бұл ғылыми  техникалық революция нәтижесі. Бағалы қағаздар нарығының  компьютеризациялаусыз болса, онда қазіргі бағалы қағаздар нарығы қазіргідей формасы және өлшемі болмас еді. Компьютеризациялау  қызмет көрсету нарығын дамытты. Компьютеризациялау қазіргі кезде бағалы қағаздар нарығының фундаменті болып табылады.

      Бағалы  қағаздар нарығында жаңа енгізулер:

• Берілген нарықтың жаңа құралдары;
• Бағалы қағазды саудалауда жаңа жүйелер;
• Нарықтың жаңа инфрақұрылым;

      Бағалы  қағаздар нарығының жаңа құралдары болып, бәрінен бұрын туынды бағалы қағаздардың алуан түрлігі және жаңа бағалы қағаздарды шығару, сонымен қатар олардың түрлері.

      Сауданың жаңа жүйесі - ол сауда  жүйесі. Олар компьютерді және  қазіргі байланыс құралдарына  негізделген. Олар сауданы толығымен автоматты түрде жүргізуге мүмкіндік береді. \№2, 95 бет\

      Нарықтың жаңа инфрақұрылымы - бұл қазіргі кездегі  жүйе, клиринг және есептесу жүйесі, бағалы қағаздар нарығының депозитарды қызмет көрсетуі.

      Секьюритизация - бұл ақшаның дәстүрлі түрінің бағалы қағаз түріне өтуі және бағалы қағаздың бір түрінен екінші түрге өтуі. Олар инвесторларға кең көлемде қолайлы.

      Бағалы қағаздар нарығының дамуы  басқа капитал нарықтарына негативті  әсер етпейді. Олар бір-бірімен  байланысты. Бір жағынан бағалы қағаздар нарығы капиталды тартады, ал екінші жағынан бағалы қағаздар арқылы капиталды басқа нарықтарға ауыстырады. Сол себептен олардың дамуына оң әсер етеді. \№5, 6 бет\

      Бағалы  қағаздар нарығы биржалық және биржалық емес нарығынан құралады.

      Биржалық нарық (қор биржасы) – бұл бағалы қағаздардың ұйымдастырылған нарығы. Ол  берілген бағалы қағаздардың арнайы тіркеуден өтіп, шарттар жиынтығын қанағаттандыратын және максимум іскерлі ақпаратты беруді талап етеді.

      Қазіргі кезде дүние жүзінде шамамен 200 қор биржасы тіркелген. Ең ірілері: Нью-Йорктік, Лондондық, Франкфурттік, Тайваньдық, Сеульдік, Париждік, Гонконгтік биржалар. Ұйымдастыру – құқықтық формалары жағынан қор биржалары коммерциялық емес ұйымдар.

      Еліміздегі  қор биржасы – KASE «Қазақстандық қор биржасы» АҚ. Қазіргі таңда биржа әмбебап қаржы нарығын сипаттайды. Оның негізгі бес секторы жұмыс жасайды: шетел валютасы нарығы, мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы, акция және корпоративті облигациялар, репо операциялар нарығы, дериватив нарығы.

      Бағалы  қағаздар нарығының қатысушылары экономикалық мінез – құлқын анықтап отыру үшін, оның конъюктурасын бақылап отыру қажет. Себебі, қор биржасы елдегі экономикалық ахуалдың көрінісі болып табылады. Қор биржасының жалпы, нақты жағдайын бақылап отыру үшін арнайы «өлшеу құралдары» қажет. Осы құралдың қызметін қор индексі атқарады.