Қазақстан Республикасының банк жүйесі туралы

Банктік қызмет уәкітетті  орган берген  лицензиялар – рұқсаттар негізінде барлық банктік операцияларды жүйлі түрде  банк жүйсінде  зүзеге асыруға бағытталған экономикалық іс-әрекеттер болып табылады.

Банктер жүзеге асыратын банктік  операциялардың тиісті заңнамалық актіде нақтылы әрі мұқият белгіленуі коммерциялық ұйымдарға уәкілетті  мемлекеттік органдар тигізетін басқарушы – реттеуші  ықпалдың шегін айқындауға, банктік – құқықтық тәптің және заңдықтың қатаң сақталуын бақылауға – қадағалауға зор мүмкіндік береді.

Бүгінгі Қазақстан Ұлттық Банкі мен Қаржы рыногы мен  қаржылық ұйымдарды ретеу және қадағалау  жөніндегі Қазақстан Республикасы Агенттігінің ұйымдастыру-реттеу ықпалдарының ауқымында:

- екі тараптың мүдделерін құжат жүзінде айқындап, белгілеу арқылы жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың ақша қаражатын тарту жөніндегі банктік операциядар

- заңи техникалық – экономикалық ресми құжаттар негізінде қайтрымды, мерзімді әрі ақылы түрде жеке және заңды тұлғаларға  ақша қаражатын беру жөніндегі заемдік-кредиттік банктік операциялар.

- Расми құжаттар қолма-қол  ақшасыз есеп айырысу жолымен  банктік шоттар арқылы жүргізілетін  төлемдер және ақшалай қаражаттарды  аудару жөніндегі банктік операциялар  нарықтық, ұлттық және халықаралық  талап-стандарттарды есепке ала отырып жаңаша мазмұнда жүзеге асырылуда.

Банктердің банктік қызметінің экономикалық—құқықтық маңызы мен  мән – жайлары оның аясында  туындайтын қаржылық-экономикалық және банктік құқықтық қатыныстардың  міні арқылы айқындалған.

Банктің жүйесін және банктік  қызметті ұйымдастырушы – реттеуші уәкілеттік мемлекеттік органдар атқаратын  негізгі роль мемлекеттің экономикалық  - қаржылық міндеттері мен функцияларын жүзеге асыру барысында айқын көрініс табады. Банктік қызметті жүзег асырушы субъектілердің әіс- қимылдарына банк жүйесіне иікелей ықпал ететін Қазақстан Ұлттық Банкі мен Қаржылық роногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу мен қадағалау жөніндегі Қазақстан республикасы Агенттігі Қазақстан Республикасы Үкімпетінің құрамына кірмейді, яғн,и мемлекеттік органдардың қатарына жатпайды.

Алайда Қазақстан Ұлььыұ Банкі атқарушы билік органы болып  табылмағанымен өзінің айрықша уәкілеттігі  мен құзіреті  шеңберінде мемлекет атынан, мемлекеттің тапсыруымен және мемлекет мүддесін көздей тырып өз атынан екінші деңгейдегі коммерциялықбанктерге қатысты ұйымдастыру – экономикалық ықпалын тигізетін орталық кредиттік – қаржылық әрі, мемлекеттік млентарлық билік органына жатады.

Қазақстан Ұлттық Банкі мемлекеттік  орган ретінде ел экономикасынның  елеулі саласы банк секторын экономикалық басқаруды жүзеге асырады және осы  орайда өздері жүрггізетінбанктік операцияларына қатысты бралық банктердің міндетті түрде орындауына жататын заңға  тәуелді нормативтік құқықтық актілер  шығарады.

Қазақстан Республикасының  банк жүйесі мен банктік қызмет аясы ақшаның көмегімен басқарылады, яғни оларға қатысты арнайы мемлекеттік  экономикалық (ақшалай) басқару жүзеге асырылады.

Ақша – кредит  саясатын жүргізуші мемлекеттік монетарлық билікң органы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі  экономикалық басқару барысында коммерциялық банктер мен олардың көптеген клиенттерінің әсіресе, сан мыңдаған субъектілерінің экономикалық – қаржылық мүдделері мен еріктерін есепке алады.

Қазақстан Ұлттық Банкі жүргізетін мемлекеттік менеджмент аясындағы  әптүрлі меншік ныспандары негізделген  барлық банктердің қызметі  объективті және субъективті факторларды ескере отырып жүзеге асрытатын мақсатты бағдарланған тәртіптеуші ықпалмен қамтылады.

Комерциялық банктер жүргізетін операцияларғв қойылатын жалпы  талаптар қоғам мүддесіне сәйкес мемлекеттік ұйымдастырушы ықпалдың бір көрінісі болып табылады.

 

3.2 Лицензиялау – рұқсат беру және банк жүйесіндегі нақтылы банктік қызмет

 

Қазақстан Республикасының  банк жүйесінде банктік қызметтің  жүзеге асыруға құқылы коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға  – банктің ресми мәребесі оның дәілет органдарына банк ретінде  мемлекеттік тіркеуден өтуіне және тиісті банктік операцияларды жүргізуге уәкілетті мемлекеттік органдар берген дицензиялардың болуына байланысты айқындалады.

Заңды тұлға банк ашуға  рұқсат беру жөнінде Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөнінде гі Қазақстан  Республикасы Агенттігіне өтініш жасайды. Аталған уәкілетті орган банк ашуға рұқсат беру жөніндегі өтініш қолына тиген күннен бастап оны 3 ай ішінде, бірақ өтініш қабылданган  күннен бастап 6 вайдан кешікрірмей  қарауға міндетті.

Банктің құрылтайшылары уәкілетті  органнан банк ашуға берген рұқсаты  алған күннен бастап 1 ай ішінде банк мемлекеттік тіркеуден өткізу үшін әділет органына жолдайды. Банк әділет органында мемлекеттік тіркелгеннен кейін 14 күнтізбелік күн ішінде Қаржы  рыногы мен қаржы ұйымдарыды реттеу және қадағалау жөніндегі Қазақстан  Республикасы Атгенттігіне тіркеуші әділет органдарының  бнлгісі мөр қлйылған.  Құрылтай шарты мен жарғысының және банкті мемлекеттік тіркеу туралы куәліктің  нотариалдық куәландырылған көшірмелерін тапсыруға міндетті.

Банк ашуға берілген рұқсат осы банкке банктік операцциялар жүргізу үшін  лицензиялар жүгізу үшін лицензиялар берілу туралы уәкілетті органның шешімі қабылданғанға дейін заңдық күшінде болады.

Банкітк және өзге де операцияларды  жүргізуге арналған лицензияларды  Қазақстан Ұлттық Банкі белгілеген  тәртәппен оның қорытындысы  негізінде Қаржы рыногы мен қаржы ұйымдарды  реттеу және қадағалау жөніндегі Қазақстан Республикасының Агенттігі немесе Қазақстан Республикасының Банкі береді.

Банкиерге берілген лицензиялар  банктік қызмет (операциялар ) көлеміне қарай:

1. бірыңғай ьанктік технологиялық кешенге енетін бванктік қызметтің бірнеше түрімен айналысуға мерзіміне шек қойылмайтын  бас лицензия беріледі;

2. капитал қозғалысына байланысты, сондай-ақ рұқст етілген көлемдегі, салмақтағы не мөлшелегі таурлар үшін төлемді 180 күннен артық мерзімге кейінге қалдыруды  не авнстық төлемді көздейтін экспорттық – импорттық мәмілелер бойынша банктік операциялар жүргізуге мерзімі шектелген бір жолғы лицензия беріледі;

3. «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы»  Қазаұстан Республмкасы заңының 30- бабында көрсетілген  белгілі бір банктік операциялар жүргізуге, сондай-ақ  Қазақстан Республмкасывның валюталық заңнамасында белгіленген валюталық құндылықтарды пайдалануға  байланысты банктік валюталық операцияларды жүргізуге операциялық лицензия беріледі.      

Валюталық құпдылықтарды  пайдалануға байланысты операцияларды  жүргізуге арналған лицензияалр  нысанын Қазақстан Ұлттық Банкі  белгілейді.

Банктік операцияларды клирингтік және есеп айрысу ұйымдарының қызметтерін, банктік қызметке жүргізідетін аудитін, бағалы қағаздар рыногындағы кәсіби қызметті және т.б. қызметті жүзеге асырыуға арналған лицензиялардың нысандарын Қаржы  рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі Қазақстан  Республикасының Агенттігі немесе Қазақстан Республикасының Банкі  белгілейді. Лмцензиялар беру лицензияланатын  банктік және өзге де операцмяларды  жүргізуге қойылатын талаптарға сай келетін барлық тұлғалар үшін бірбей негіздерге және тең шарттылықтарға сәйкес  жүзеге асырылады. Лицензиялау банктік қызмет еркіндігін щектемейді. Лицензия банктік қызметтің нақтылы  түрлерін, басқа да банктік іс - әрекеттерді ғана жүзеге асыруға, сондай – ақ банк жүйесінде лицензиялық трәртіп орнатуға мүмкіндік береді.

Лицензия алу үшін қажетті  құжаттарға:

1. белгіленген үлгідегі өтініш;

2. қызметтің жекелеген түрлерімен айналысу құқығы үшін алынатын лицензиялық алымның  тиісті жергілікті бюджетке төленген растайтын құжат;

3. заңды түлғаның мемлекеттік тркелгені туралы күәліктің нотраиялдық күәландырылған көшірмесі жатады;

Банктік операцияларды жүргізуге  лицензия алу үшін өтініш беруші тұлға  мемоекеттік тіркелген күннен бастап  1 жыл ішінде:

- барлық ұйымдастыру – техникаылқ шараларын орындауға

- жарлық капиталға төлем жасауға тиіс.

 

3.3Банктік қызмет, валюталық реттеу және валюталық бақылау: мән-жайлары, уәкілетті органдары

 

Банктік қызметті пруденциалдық  реттеу банктер және банктік холдигтерсақтауға  міндетті қаржылық нормативтерді, кредиттік  тәуекелдің белгілі бір мөлшерін , есептеме жасау және есептәләк  табыс ету жөніндегі талаптарды , сондай – ақ басқа да норммалар  мен лимиттерді Қазақстандағы банктердің қаржылық орнықтылығын және олрадың  қызметінің тұрақтылығын  қамтамасыз ету мақсатыгда  белгіленуге байланысты Қаржы рыногы мен қаржы ұйымдарды реттеу және қадагалау жөніндегі Қазақстан Республикасы Агенттігінің « Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» және «Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу мен қадағалау ұйымдары» Қазақстан Республикасының заңдарында көздеоген қызметіне жатады.

Пруденциалық нормативтер  және сақталуға міндетті өзге де нормалар  мен лимиттер банктердің өтімділігін, сенімділігін, төлемдік қабілеттігін, банктердің акционерлер мен клиенттердің мүдднлерін, банктік туекелдерді ұғымды, басқаруды қамтамасыз ету  мақсатында белгіленген экономикалық шектеу нормалары пруденциалдық нормалар ретінде банктік құқықтық нормалары қатарында көрініс табады.

Банктердің міндетті түрде  сақтауларын көздей отырып Қаржы  рыногы мен қаржы ұйымдарды реттеу және қадагалау жөніндегі Қазақстан  Республикасы Агенттігі белгілейтін  пруденциялық нормативтер құрамы:

1. бакнтік жарғылық капиталының ең төменгі мөлшерінен;

2. өз капиталының жеткіліктілігі коэффициентінен

3. бір қарыз алушыға қатысты жасалатын тәуекелдің ең көп мөлшерінен;

4. өтімділік коэффицентінен;

5. ашық валюталық позиция димиттерінен тұрады;

Банктер тобының міндетті түрде сақталулары үшін уәкілетті  мемелекетті орган Қазақстан  Республикасының Агенттігі белгілейтін  пруденцияалдық нормативтер:

1. жарғылық капиталдың ең аз мөлшерінен;

2. аз капиталының жеткіліктілігі кэффициентінен;

3. бір қарыз алушыға қатысты жасалатын тәуекелдің ең көп мөлшерінен құрылады;

Сонымен бірге Қазақстан  Республикасының Агенттігі халықаралық  банктік тәжірибеде пайдаланылаиын пруденциалдық нормативтерді және өзге де орындалуға міндетті нормалар мен лимиттерді белгілей алады.

Пруденциялық реттеу барысындаАтенттігі есептеу әдістемелерін, белгілі  бір  банктік күн ішіндегі банк және банктік топ капиталының мөлшерін, ашық валюталық позицияларды есептеу тәртібін және олардың лимиттерін, оларды сақтау әдістері мен есептеу әдістемесін, есептілік түрлерін және оны табыс ету мерзімдерін белгілейді.

Қазақстан Республикасының  Агенттігі пруденциалдық нормативтерді  және сақталуға міндетті өзге де нормалар мен лимиттерді бұзғаны үшін банктерді  немесе банктік холдингтерді не олардың  лауазымды адамдарын тиісті банкттік заңнамалық актіге сәйкес заңға тартады.

Қазақстан Республикасының  Агенттігі өзі белгілеген пруденциясын нормативтердің және сақталуға міндетті басқа да нормалар мен лимиттердің, сондай-аақ нормативтік құқықтық құжаттары талаптарының бұзылғанын анықатған жағдайда, банктің лаузымды адамдары мне қызметткерлерінің банктің қаржылық қауіпсіздігі мен тұрақтылығына және оның дипозиторларының, клиенттері мен корреспенденттерінің мүдднлеріне қауіп төндіредін заңсыз әрекеттерін немесе әркеетсіздігін анықтаған ретте банкке мынадай щектеулі ықпал ету шараларының бірін қолданады:

1. міндеттеме жүктейді;

2. банкпен жазбаша келісім жасасады;

3. ескерту жсасайды;

4. атқарылуға міндетті жазбаша нұсқама береді;

Банкетрге ықапл етудің осындай  шектеулі шаралар қолдану тәртібі  Қазақстан Республикасының Агенттігінің нормативтік құқықтық актілерімен  белгіленеді. Банктік қызмет процесіне  Қазақстан Республикасының Агенттігі белгілеген мерзім ішінде жойылмаған жағдайда, ол тиісті банкке оған заңға сәйкес санкция қолданылатыны жөнінде  жазбаша ескерту жібереді. Ықпал етудің шектеулі шаралары банктің қаржылық жай – күйін нашарлатқан оның аффилирленген тұлғаларына да қолдаланылады.

Валюталық реттеу мақсатына  Қазақстан Республикасындағы  тұрақты экономикалық өсуге жол жеткізу  және экономикалық қауіасіздікті қамтамасыз ету жөніндегі мемелекеттің саясатын іске асруға жәрдемдесу жатады.

Валюталық реттеу міндеттері Қазақстан Республикасындағы айналысының  тәртібін белгілеу, Қазақстан Республикасының  дүниежүзілік эхкономикаға одан әрі  интеграциялану үшін жағдайлар жасау, сондай – ақ валюталық операциялар  мне капитал қозғалысы жөніндегі  ақпараттық базаны қамтамасызету болып  табалады.

Қазақстан Республикасындағы  валюталық реттеудің, мемлекеттік  валюталық менеджменттің басты  органы ретінде Қазақстан Ұлттық Банкі көрініс табады

Қазақстан Республикасындағы  валюталық реттеу ауқымын өз құзырымен  тікелей қамтитын Қазақстан Ұлттық Банкі: