Ақшаның пайда болу тарихы

        Үкімет  "Стратегия-2030"  сәйкес  инфляция  қарқынының жыл ішінде 5-6% шамасында болуына ұмтылып  отыр. Мұндай нәтижеге жету үшін  Үкімет:

      -   ақшалай-несиелік және бюджеттік  саясатты  қаталдандырады;

      -  ішкі инвестициялық мүмкіндіктерді  өрістетуге көмектесетін қаржылық  механизмді дамытады;

       -жинақтаушы зейнетақы қорларға  ақшалай қаржылардың айтарлықтай  бөлігін қауіпсіз инвестициялауды  қамтамасыз етуге ұмтылады;

          - бюджеттік жетіспеушілікті қаржыландыруға  құнсызданбайтын көздерді пайдаланады;

           - мемлекеттік құнды кағаздардың  айналым мерзімін ұзартады және  т.б.

      Жалпы алғанда, инфляцияға қарсы саясаттың  ұзақ мерзімдік  стратегиялық  жєне  күнделікті  жүргізіліп  отыратын ағымдық,  тоқтаусыз  тактикалық  түрі  болды.   Монетарлық саясат негізінен күнделікті жүргізіліп отыратын, айналымдағы  ақша  көлемін кадағалап  реттейтін тактикалық саясат түріне жатады. Әрине, белгілі бір жағдайларда, мысалы, гиперинфляция кезінде,  бұл әдіс негізгі реттеу әдісіне  айналуы занды. Бірақ, жалпы алғанда, дамыған Батыс елдерінің тәжірибесі көрсеткендей, күнделікті тактикалық, ақша-несие арқылы экономиканың дамуын реттеу саясаты үзақ мерзімдік стратегиялық даму саясатының шеңберінде жүргізіліп отырады екен. Қазақстанда 2001-2003 жж. арналған Ұлттық өндірісті дамыту бағдарламасы жасалған. Осы жылы Қазақстандағы  Аграрлық саясаттың бағдарламасы жасалуда. Жақында Қазақстан Үкіметі 2001-2005 жж. арналған қысқа мерзімдік Ұлттық өндіріс салаларын қолдау бағдарламасын  бекітті. Сонымен қатар, Қазақстанның барлық әкімшілік-экономикалық аймақтарының (облыстарының) экономикалық-әлеуметтік бағдарламалары жасалып, іске асырылуда. Осы бағдарламалардың барлығын стратегиялық саясаттың құралы ретінде қарастыруға  болады. Енді Қазақстанда да монетарлық-қаржы  саясаты ұзақ және орта мерзімдік  реалды экономиканы қолдау және дамыту бағдарламаларының   шеңберінде жүргізілетін болады.

                            2.1Инфляцияның себептері мен салдары

           Инфляция негізінен шаруашылықта  қалыптасқан әр түрлі диспропорцияларға  байланысты болатынын еске ала  отырып, оның негізгі себептерін  қарастырып көрейік. Біріншіден, бұл мемлекеттік шығындар мен  табыстар арасында қалыптасқан  диспропорция немесе тепе –  теңдіктің бұзылуы. Бұл мемлекет  бюджетінің тапшылығы түрінде  көрінеді. Егер тапшылық орталық  банктің несиелі, яғни айналымға  қосымша ақша шығару арқылы  қаржыланған болса, онда бұл  айналымдағы ақша массасын арттырады  және инфляцияны қалыптастыруы  әбден мүмкін. Екіншіден, егер  инвестицияларды қаржыландыру жоғарыда  айтылған әдіспен, яғни орталық  банктің несие беруімен жургізілетін  болса, түптен келгенде, бұл да  инфляцияның себебіне айналуы  мүмкін. Үшіншіден, осы күнгі экономикалық  теория бағалардың жалпы ХХ  ғасырда нарық құрылымының өзгеруімен  түсіндіреді. Қалыптасқан өндіріс  түріне жаңа фирмалардың келуіне  шек қою арқылы олигополиялық  фирмалар жалпы сұраным мен  ұсыным арасындағы диспропорцияны  мүмкін болғанша ұзақ уақыт  ұстап қалуға ұмтылады. Төртіншіде, ұлттық экономикалардың ашыла  түсуіне, олардың дүниежүзілік  шаруашылық қатынастары жүйесіне  тартылуына байланысты инфляцияның  бір  елден екінші елге ауысуы  қаупі артады. Өндірушілер де  шикізат пен материалдарға және  энергияға бағаның өсуін болжап  өздерінің өнімдеріне бағасын  арттыра түседі. Әрбір өндіруші  өзін инфляциядан алдын ала  сақтандыру мақсатында өніміне  бағаны еселеп көтереді. Инфляцияның  себептері сан қилы, бірақ әр  кезде олардың белгісі бір  комбинациясы қалыптасады.

     Дисбаланстің себептерін әртүрлі жағынан түсіндіруге болады. «Инфляция» ұғымының теоретикалық негізі өзінің арсеналында үш негізгі бағыттан тұрады: инфляцияның Кейнс теориясынан; монетаристік сандық тұжырымдамадан; төтенше шығындардың теориясынан.

             Инфляцияның Кейнс теориясы шаруашылық  етуші субъектілердің кірістері  мен шығындарының талдауынан  шығады және жиынтық сұраныстың  көбеюіне олардың әсер етуінен  шығады, бұл өндіріспен, жұмыспен  қамтылудың өсуіне әкеліп соқтырады.  Сонымен бірге жиынтық сұраныстың  өсуі инфляцияның өсуіне себепші  болады. Ақшаның монетаристік теориясы  инфляцияның себептері ретінде  қағаз ақшаларымен айналым арналарының  сандай ернелеушілігін көрді.  Төтенше шығындар теориясының  авторлары (Дж.М. Кейнс, У.Тори, Р.Куэн) бойынша жалақымен байланысты  шығындар ғана инфляцияның себебі  болады.

            Бағаның өсуінің шын мәніндегі  инфляциялық себептерден маңыздыларын  бөлуге болады. Біріншіден, айналымға  жіберілген ақшалай салмаққа  мемлекет жағынан бақылаудың  жоқтығы. Екіншіден, мемлекеттік  бюджеттің тапшылығында айқындалатын  мемлекеттік шығындардың теңгерімсіздігі.  Егер бұл тапшылық жаңа ақшалай  массаны басып шығару арқылы  толтырса, онда айналымда ақшалар  массасының өсуіне әкеліп соқтырады.  Экономиканы милитеризациялаумен  байланысқан бюджеттік шығындар, әсіресе инфляциялы қауіпті болып табылады. Әскери шығындардың өсуі мемлекеттік бюджеттің хроникалық тапшылықтарының басты себептерінің бірі болып табылады. Үшіншіден, ХХ ғасырда бағалар деңгейінің жаппай жоғарлауы нарық құрлымының өзгеруімен байланысты. Қазіргі замандағы нарық айтарлықтай дәрежеде олигополистік болып табылады. Олигополист бағанның үстінен едәуір билік жасауға ие. Төртіншіден,   кәсіподақтардың қызметі. Мысалы, ұзақ инфляция, 60-шы жылдардың аяғында, 70-ші жылдарда көптеген кәсіподақтарды еңбек келісімшарттарына инфляцияны есепке ала отырып, кірістерін автоматты түрде түзететін өмір қүнының өсіміне түзетулер енгізуге мәжбүр етті. Бесіншіден, экономиканың рационалды емес құрылымы, бір сала екіншісіне залал келтіре отырып шеттен тыс дамуы.

     Инфляцияның пайда болу себептері сыртқы да, ішкі де болуы мүмкін. Сыртқы себептерге көбінесе мыналар жатады: сыртқы саудадан түсетін түсімдердің  қысқаруы, сыртқы саудалық және төлем балансының теріс  сельдосы, шикізат пен мұнайға  бағаның бірнеше есе өсуімен  сүйемелденетін құрылымдық әлемдік  дағдарыстар (шикізаттық, энергетикалық, экологиялық). Қазақстандағы инфляциялық  құбылыс, мысалы, қазақстандық экспорттың маңызды бабын құрайтын жағармайға әлем нарығында бағаның құлауын  күшейтті, сондай-ақ астықтардың едәуір импорты жағдайларында астық  нарығындағы қолайсыз коньюнктура. Банктердің ұлттық валютаны шетелдіктердікіне  айырбастауы қағаз ақшаларының  қосымша эмиссиясына қажеттілікті тудырады, бұл инфляцияға апарады.

          Инфляцияның салдары өте күрделі де көп қырлы. Қарқыны баяу инфляция баға деңгейі мен пайда нормасын өсіреді, сондықтан экономикалық жағдайдың (конъюнктураның) уақытша жандануына ықпал жасайтын фактор болады. Бірақ, уақыт артып инфляция тереңдегенде ол ұдайы өндірістің кедергісіне айналады, қоғамда экономикалық және әлеуметтік жағдай қиындайды.

     Инфляция  қоғамда ақшадан қашу белсенділігін  арттырады, бұл процесс қарқынды да, ұлғаймалы түрде жүреді, тауар  тапшылығы асқындайды, ақшалай қор  жинау мүддесі жойылады, ақша-несие  жүйесінің қызметі бұзылады, тауарды  тауарға тікелей айырбастау (бартер) туындап кеңейеді.

Баға  деңгейінің қарқынды өсуі фискал (қазына) жүйесіне де теріс әсер етеді, экономнкада  «Танзи-Оливер әсері» деп аталатын нәтиже қалыптасады. Бұл әсерді XX ғасырдың 70-жылдары Латын Америкасы экономистері ашып зерттеген еді. Инфляция салықтан түскен табысты (түсімді) құнсыздандырады. Мысалы, егер салықтар жылдың үшінші ширегінде (кварталында) есептеліп осы жылдың төртінші ширегінде төленген болса, онда гиперинфляция жағдайында бюджетке түскен түсімдер құнсызданады, яғни бюджет түсімінің нақты мөлшері азаяды. Инфляция жағдайында тұрғындардың қолында сақталған ақша қоры құнсызданады, несие беруші мекемелер мен банктер шығын шегеді.

     Экономиканың  интеграциялануы (ұлттық шеңберден  шығуы) инфляцияның бір елден  екінші елге ауысуына мүмкіндік береді, бұл халықаралық валюта және төлем  қатынастарын қиындатады.

     Инфляция  және жинақтар. Инфляция жинақтардың  иелеріне қатты нұсқан келтіруі мүмкін. Бағаның  өсуімен нақты құн  немесе сатып алушылық қабілет қара күнге деп жинақталған жинақтар азаяды. Инфляция кезінде банктегі жедел есеп шоттардың, сақтандыру полистарының, жыл сайынғы түсімдердің және көзделген ауыр жағдайларды жеңіп  шығу үшін бір кезде жетіп отырған  басқа да қағаздай активтердің нақты  құны. Әрине, жинақтардың барлық нысандары  пайыз әкеледі, бірақ дегенмен егер инфляция деңгейі пайыздық мөлшерден  асатын болса, онда жинақ құны түсетін  болады.

     Инфляция  және несиелі  қарым – қатынастар. Инфляция сондай-ақ дебиторшы мен несиешінің арасындағы кірістерді бөледі. Әсіресе, көзделген инфляция несие берушілердің (қарыз берушілердің) есебінен дебиторшыларға (қарыз алушыларға) пайда әкеледі. Инфляция соңғы екі онжылдықта сатып алушыға күтпеген бақыт әкелді, мысалы, 60-шы жылдардың ортасында қойылған пайыздық мөлшермен үйлер кепілге қойылды. Бір жағынан, инфляция салынып тасталғандарға берешектің нақты ауыртпалығын едәуір жеңілдетті. Екінші жағынан, үйлердің номиналды құны бағаның жалпы деңгейінен жылдамырақ өсті. Номиналды ұлттық кіріс, демек, салық жиындары да  инфляция кезінде өседі, ал мемлекеттік қарыздың мөлшері өспейді. Бұл инфляцияның үкіметке мемлекеттік қарыздың ауыртпалығын жеңілдетеді. Инфляция осындай пайданы үкіметке әкелгендіктен, кейбір экономистер ашық түрде сұрақ қояды: қоғам үкіметтің ынта қоятындығына сене ала ма? Шынында да, Бразилия сияқты кейбір елдер бір кезде өздерінің қарыздарының нақты құнын төмендету үшін инфляцияны соншалықты кең қолданды, қазір несие берушілер қарызды өздерінің валютасында емес, америкалық доллармен немесе қандай да бір басқа тұрақты валютада алуына мәжбүрлейді. Бұл инфляцияның елдің ішінде қолдануын болдырмайды. Кез келген инфляция ел ішінде төлеуге қажетті қарыздың құнын емес, оның валютасының нақты құнын төмендетуге әкеліп соқтырады.

     Инфляция  және салықтар. Инфляциядан болатын шығындардың тағы да бір маңызды элементі (дүрыс күткен жағдайларда, бірақ институттардың толық емес бейімділігі) салық жүйесінің инфляциялық үрдістерге бейімделу тауқыметтерінен пайда болады. Мұнда екі ірі проблема бар. Біріншіден, баға деңгейінің өсуінен салық төлемдерінің үлесі нақты кірістердің жалпы көлемінде өседі, осылайша салықтардың прогрессивті өсімінің эффектісі туады. Егер салықтар кейінгісінің көлеміне қарамай-ақ номиналды кірістерге тұрақты пропорцияда тұрса, онда ешқандай жағдайда адамдар салық түрінде өздерінің кірістерінің бірдей бағаның деңгейінен байланысты болатын пайыздарын төлеуші еді. Салық салу нормасында оның прогрессивті нысанын қолданған кезде номиналды кірістердің деңгейімен бірге ұлғаю бет алысы болады, онда инфляция номиналды кірістердің өсіміне келе отырып, нақты кірістердегі салықтардың да үлесін өсіреді. Екінші меселе капиталдың салық салуымен байланысты. Капиталға салық салу кірістері жақсы кездерде де күрделі мәселе болып жүрді. Мұндай капиталдан түскен табысқа кіріс ретінде немесе арнайы, аса төмен мөлшерлеме ретінде салық салынуы керек пе, деген негізгі сұрақ туындайды. Экономикада инфляция пайда болған кезде осы проблема одан сайын қиындай түсті, өйткені капиталдың өсімі нақты табыстарға қарағанда инфляцияға аса жедел әсер етеді. Бірде бір елде капиталға салық салуға инфляцияның әсерінен болатын салдарлардың бейтараптандыруында айтарлықтай табысқа қол жеткізе алмады. Салықтар саласындағы кейбір мамандар инфляциядан болатын залалдардың көбі, оның нақты салық салу капиталын өсіруінде де санайды.

     Инфляцияның әлеуметтік салдары да бар, ол ұлттық табыстың қайта бөлінуіне әкеледі, тұрғындар үшін инфляция қосымша салық сияқты, бағалардың өсу қарқыны номиналды (ақшалай) табыстың өсуінен жоғары болады, сондықтан нақты (реалды) табыс азаяды. Инфляцияның зардабы әсіресе табысы шектеулі әлеуметтік топтар үшін ауыр болады.

     Филлипс қисығы.  

     Инфляция  жұмыссыздыққа да айтарлықтай ықпал  жасайды. 1958 жылы ағылшын экономисі  О.Филлипс осы ықпалды өлшеп көрсететін сұраным инфляция үлгісін (моделін) жасап ұсынған екен. 1861-1956 жылдар аралығында Ұлыбритания статистика мәліметтерін қолданып Филлипс еңбек ақы келісімдері мен жұмыссыздық деңгейлерінің арасындағы кері қатынасты білдіретін қисық сызықты (функцияны) анықтаған.

     Филлипстің  анықтауынша, Англияда жұмыссыздықтың 2,5-3%-тен артық өсуі бағалар мен  жалақыны күрт тежейді екен. Осыдан жұмыссыздықтың қысқаруы баға мен еңбек  ақының өсуін қалыптастырады деген  қорытынды шығады. Басқаша айтқанда, ұлттық экономикада жұмыссыздықты  инфляцияның өсу қарқынын арттыру  арқылы қысқартуға болады. Кейіннен американ экономистері Р. Солоу және П. Самуэльсон Филлипс қисығын жетілдіріп, оның жаңаша үлгісін жасап берген. Олар Филлипс моделінде еңбек ақы мөлшерлемесін (ставкасын) тауар бағаларының өсу карқынымен ауыстырады. Бұл түрінде Филлипс қисығы белгілі экономикалық саясатты жүргізу үшін, ең алдымен, жұмыспен қамту, экономиканың өсуі, бағаларды тұрақтандыру жағдайларын анықтауда қолданылады.