Ақша рыногында тұрақтылыққа, шетел валютасына сұраныстың тепе-теңділігіне жəне

қолданылатын  пруденциалдық реттеу мен қадағалаудың қатаңдатылуымен қатар жүріп

отыруы керек. Өйткені бұл шаралардың мақсаты  осындай тəуекелге барудың нəтижесінде

мүмкін болатын  шығындарды азайту.

7. Қаржы тұрақтылығы принципі. Қаржылық емес кəсіпорындардың төлем қайтару

мүмкіндігіне  қарай жеңілдік берілуі тиіс.

8. Статистикалық мониторинг принципі. Төлем балансына қажет деректер жинау

мүмкіндіктерін  кемелдендіру керек.

9. Анықтық принципі. Қойылатын талаптар валюталық операциялар жүргізушілерге

түсінікті жəне бірыңғай мағыналы болуы керек.

10. Айрықша жағдайлар принципі. Ұлттық Банк кейбір алдын ала қарастырылған

шектеулерді, еліміздің  сыртқы төлемдерді өтеу мүмкіндігіне, ішкі рыноктың

тұрақтылығына аса  қатерлі жағдай туған кезде іске асыру құқығын сақтайды.

Аса жеңілдетілген  режимді пайдаланатын операцияларды  айқындау критерийлері.

1. Мəміленің сипаты: ұзақ мерзімді / қысқа мерзімді. Экономиканың сыртқы дүмпуге осал

болуы жағдайында ұлттық валютаның тұрақтылығы капиталдың шетке кетуі жəне шеттен

келуі жағынан  проценттік ставкалардың өзгеруіне  жəне елдің тəуекеліне сезімтал қысқа

мерзімді капиталдың қозғалысын шектеу мүмкіндігіне тікелей  тəуелді болады. Ұзақ

мерзімді сипатқа  ие операциялар валюталық қаражатты  тиімді пайдалануға мүмкіндік

туғызады жəне төлем балансының тұрақтылығына  елеулі қауіп туғызбайды.

2. Мəміленің объектісі. Біріншіден, кірістілік жəне тəуекел балансы тұрғысынан аса

тартымды жəне екіншіден республиканың экономикалық потенциалын кеңейтетін

капиталдық операциялар  артық болып табылады.

3. Мəміленің субъектісі.

(а). Уəкілетті  банктер, зейнетақы активтерін  басқарушы компаниялар, зейнетақы  қорлары

жəне сақтандыру компаниялары сияқты қаржы институттарының  қызметі анық болатын

əрі мемлекеттік  органдар бақылайтын болып есептеледі, сондықтан да осы қатысушылар

шоғырландырылған  негізде пруденциалдық реттеуді жетілдіруіне жəне тəуекелдерді

басқару жүйелерін  енгізуіне қарай валюталық операцияларды  жүргізген кезде

экономикалық  бас бостандыққа аса ие бола алады.

(б). Қаржы емес  сектор кəсіпорындарының төлем  қабілетсіздігі тəуекелінің жоғары

деңгейін ескере отырып, операцияны жүргізу қажеттілігі  мəміле субъектісінің қаржы

тұрақтылығының  критерийлеріне сүйене отырып айқындалуы тиіс.

(в). Сапалық деңгейдің  рейтингісіне ие, ақшаны бақылаудың  жəне оны тазартуға қарсы

күрестің тиімді жүйесі бар елдерде тіркелген  артық көрілетін операциялар, сондай-ақ

басқа елдердің резидент еместерімен Қазақстанның осы елдермен сыртқы экономикалық

қатынастарына қарай  қажетті жəне артық көрілетін  операциялар валюталық реттеудің  аса

жеңіл режимін  қолдануы мүмкін.

            Валюталық режимді ырықтандыру бойынша іс-əрекеттердің бір ізділігі

Жоғарыда аталғанға  сүйене отырып, валюталық режимді  одан əрі ырықтандыру процесін

қойылған мақсаттар  мен басымдылықтарға қарай шартты үш сатыға бөлуге болжанып

отыр (Қосымша).

Сатылардың уақытша  шеңберін жəне басымдық берілген операциялар  тізбесін айқындаған

кезде валюталық  режимді одан əрі ырықтандырудың негізгі шарттары бұрын қойылған

мақсаттарға қол  жету, төлем балансының жай-күйі, əлемдік  тауар əрі қаржы

рыноктарындағы  жағдай болады жəне бұл келесі сатыға көшу үшін қажетті алғы

шарттарды құруы  тиіс.

Валюталық реттеу жəне бақылау мақсаттары үшін капиталдық операциялар жəне ішкі

валюталық рыноктағы  операциялар мынадай категорияларға бөлінеді:

а. операция Ұлттық Банктің лицензиясын - рұқсатын алуды  талап етеді;

б. операция тіркеуді талап етеді - мəмілеге қатысушы Ұлттық Банкті жасалатын

операция туралы (белгіленген уақыт ішінде келісім-шартқа қол қойған немесе мəміле

тіркелуге жататын  капиталдық операциялардың тиісті категориясына  көшкен күннен

бастап) хабардар етуге тиіс жəне соның негізінде  растау - тіркеу куəлігі беріледі;

в. операция одан əрі хабардар етуді талап етеді - бағалы қағаздар рыногының

кəсіби қатысушылары, уəкілетті банктер, кеден органдары, не мəмілеге тікелей

қатысушылар ҚҰБ  жасалынған мəміленің сипаты туралы (жасалған сəттен бастап

белгіленген кезең  ішінде) хабардар етеді.

г. операция лицензия, тіркеу куəлігін, хабарлама алуды  талап етпейді.

Рұқсатты берген кезде негізгі критериилер экономикалық қажеттілік жəне өтініш

берушінің жағдайлары болып табылады. Сөйтіп, лицензиялау  жүйесі дискреттік сипатта

болуы тиіс жəне экономикалық қажеттіліктің белгіленген  критериилеріне жəне операция

субъектісіне  қойылатын талаптарға негізделуі тиіс.

Валюталық реттеудің  əкімшілік шектеулерін ала отырып, ішкі валюталық рыноктағы

спекулятивті  операцияларды болдырмау жəне бақылау  үшін мерзімді мəмілелерді қоса

алғанда, шетел  валютасында құралдармен мəмілелерге  мониторингі жасау жүйесін

жетілдіру қажет.

Валюталық режим  талаптарын жеңілдету артық көрінетін  капиталдық операциялар жəне

бақылаудың альтернативті  механизмдері бар операциялар лицензиялауға  жататындар

тобынан тіркеуді (хабардар етуді) талап ететін не талап  етпейтін операциялар тобына бір

ізді көшіріледі.

Төлем балансы  жəне Ұлттық Банктің өкілеттігі үшін статистикалық ақпаратты жинау

жүйесін жетілдіру  процесінде операцияны алдын ала  тіркеуден (мəмілені жасау/төлем

жүргізу сəтіне дейін) сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асыратын кəсіпорындардың

тізілімін толықтыру  үшін операцияны жасағаннан кейін белгіленген  уақыт ішінде

хабардар етуді  талап етуге біртіндеп көшіру мүмкін болады.

      Қорытынды ережелер

Тұжырымдама валюталық режимді  ырықтандырудың басты  тəсілдерін, принциптерін

жəне  бағыттарын қалайтын құжат болып табылады жəне оған сүйене отырып

бағдарлама  айқындалатын болады.

Ұлттық Банк

Төрағасы Г. Марченко

        Қосымша. Қазақстан Республикасында валюталық режимді ырықтандыру тұжырымдамасын іске асыру сатылары

1 саты 2 саты 3 саты

Көшудің алғы

шарттары

1. Орташа алғандағы  болашақта төлем балансының

салыстырмалы  тұрақтылығы

2. Валюталық рынокта  салыстырмалы тұрақтылыққа қол

жеткізу

1. Қаржы жүйесінде  тəуекелдерді

басқару жүйесінің  тиімділігін арттыру.

2. Қаржы құралдарын  дамыту жəне

бағалы қағаздар рыногының

капитлдандыруын арттыру.

3. Сыртқы экономикалық  операциялар

туралы статистикалық  ақпаратты жинау

жүйесін нығайту.

1. Төлем балансының  ағымдағы

есепшотының тұрақты  профицитіне

қол жеткізу.

2. Ішкі жəне  əлемдік проценттік

ставкалардың  салыстырмалы

проценттік паритетіне қол жеткізу.

Төлем балансындағы

жағдайды айқындай-

тын факторлар

1. Солтүстік Каспийдегі  кенорындарды өңдеумен

негізделген шетелдік тікелей инвестициялардың одан

əрі келуі.

2. Инвестициялық  тауар импортының, халықаралық

қызметтің əрі  тікелей инвесторлар кірісінің  өсуі жəне

ШТИ ағымымен қаржыланатын ағымдағы есепшот

дефицитін сақтау.

3. Əлемдік бағалар  деңгейіне қатысты белгісіздік

жағдайында мұнайды  өңдеу көлемінің өсуі.

1. Солтүстік Каспийдің  жаңа ірі

кенорындарын  өнеркəсіптік

пайдаланудың  басталуы.

2. Шетелдік тікелей  инвестициялардың

ағымын қысқарту.

3. Ішкі жинақақшаны  ұлғайту жəне

соның салдарынан резиденттердің

шетелге тікелей  жəне портфельді

инвестицияларын ұлғайту.

1. Мұнайды өндіру  көлемінің

шарықтаған шегіне жету.

2. Ішкі жинақақшаның  ішкі

инвестициялардан  асуы.

Валюталық режимді

ырықтандырудың

мақсаттары мен

міндеттері

1. Инвестициялық  сападағы резидент еместердің  бағалы

қағаздарға инвестицияларын  валюталық реттеу режимін

жеңілдету арқылы инвестициялық портфельді

түрлендіру үшін жағдайлар жасау.

2. Шетелге тікелей  инвестициялау операцияларына

жағдай жасау  есебінен резиденттердің өндірістік

потенциалын кеңейту.

3. Сыртқы сауда  операцияларын жүзеге асырған  кезде

əкімшілік тосқауылдарды  жою жəне экспорт-импорттық

валюталық бақылау  тиімділігін арттыру.

4. Капиталдың  ағымына байланысты тəуекелдерді

азайту жəне бұған  мыналар қолдау көрсетуі тиіс:

- Шоғырландырылған  негізде пруденциалдық

бақылауды жетілдіру;

- Банктерде, ЖЗҚ  жəне сақтандыру компанияларында

тəуекелдерді  басқарудың ішкі жүйесін ендіру.

- Қаржы емес  ұйымдары - ішкі валюталық рыноктың

ірі қатысушылары тарапынан алып-сатарлықты

бақылау əрі оны  ұстап тұру механизмін əзірлеу.

5. Операциялардың  статистикалық есебін жетілдіру.

1. Мəміленің сипаты критериясына

сүйене отырып ұзақ мерзімді сипаттағы

капиталдық операцияларға  қатысты

валюталық режимді  теңестіру.

2. Рыноктық тəуекелдерді  хеджерлеу

мақсатында қолданылатын туынды

қаржы құралдарымен мəмілелерді

валюталық реттеуді жетілдіру.

Ұлттық валютаның (ішкі жəне

сыртқы) толық  айырбасталатынына