Ақша рыногында тұрақтылыққа, шетел валютасына сұраныстың тепе-теңділігіне жəне

Кіріспе 

          Ақша рыногында тұрақтылыққа, шетел валютасына сұраныстың тепе-теңділігіне жəне

инфляцияның бақыланатын  деңгейіне қол жеткізу валюталық  операцияларды жүргізу

кезінде жекелеген  шектеулерді алуға бағытталған  валюталық режимді ырықтандыруға

деген жаңа тəсілдерді шығару, уақыт жəне халықаралық тəжірибе талаптарына сəйкес

валюталық операцияларды  реттеудің өзге де əдістерін қолдану  қажеттілігін тудырды.

Осы Тұжырымдама  валюталық саясатты ырықтандыру  процесінің бастапқы сатысы

ретінде емес Қазақстанның 2030 дейінгі даму стратегиясы шеңберінде оның жалғасы

ретінде қарастыру  қажет, өйткені валюталық рыноктың бір ізді қалыптасуы жəне осы

салада жаңа қатысушылардың пайда болу барысында ырықтандырудың белігілі бір

сатысы өткен  болатын. Əлемдік экономиканың глобализациялануы  жəне халықаралық

қаржы операцияларының  өсуі жағдайында капитал қозғалысын ырықтандыру əлемдік

экономикаға белсенді интеграциялану артықшылығын барынша  пайдаланғысы келген

елдер үшін экономикалық дамудың бірден бір жəне қажетті  шарты болып табылады.

Қазақстандағы валюталық  режим

Ұлттық  валютаның айырбас  бағамының режимі. Ұлттық валютаны - теңгені енгізу

кезеңінде алтынвалюта  қорларының елеулі тапшылығы сақталды. Ұлттық валютаның

белгіленген айырбас  бағамының саясаты теңгенің ішкі тұрақтылығын қолдап тұру

мəселесін шеше алмас-еді  жəне белгіленген дəрежеде халықтың теңгеге деген

сенімсіздігінен туындатқан шетел валютасына күрт өсіп жатқан сұраныс жағдайында

оның құнсыздану қарқынын ұстап тұра алмас-еді.

Өтімді валюталық  рынокты қалыптастыру жəне теңгенің басқа шетел валюталарына

айналымдылығын  қолдау мақсатында 1994 жылдың қаңтарынан бастап барлық

кəсіпорындар  үшін тауар (жұмыс, қызмет) экспортынан  түскен түсімнің 50%-ін міндетті

сату уақытша  енгізілген болатын. Мұндайда осы тəртіп шетел капиталының қатысуымен

жаңадан құрылған кəсіпорындарға қолданылмады. Осы норма 1995 жылдың 10

маусымынан бастап 30%-ке дейін төмендеді, ал 1995 жылдың 4 тамызынан бастап

жойылды. Бұған  себеп ретінде бір мезгілде теңгенің АҚШ долларына қатысты құлдырау

қарқынының төмендеуі, теңгеге сенімнің арта түсуі, сондай-ақ жаңа табыс түсіретін

қаржы құралдарын енгізу болды. Осы жағдайларда инфляция жəне құлдырау қарқынын

одан əрі төмендету  мақсатында өзгермелі айырбас бағамының  реттелетін режиміне көшу

туралы шешім  қабылданған болатын.

1998 жылы Ресейде  болған қаржы дағдарысының салдары  теңгенің құлдырау қарқынын

жылдамдатуға  жəне қолма-қол шетел валютасы рыногында  теңге бағамының кенет

құбылуына əкеліп соқты. Мұндайда Қазақстанның сауда  əріптестері - елдерінде, ең

алдымен Ресейде  ұлттық валюталарының едəуір құлдырауы  теңгенің нақты құлдырауына

себепші болды  жəне қазақстандық экспорттың бəсекелестік позицияларының төмендеуіне

жағдай жасады.

1999 жылдың сəуірінде  шетел валюталарына теңгенің  еркін өзгермелі айырбас бағамының

режимін енгізу қаржы  рыногының тепе-тең жағдайын қолдап тұру қажеттілігін тудырды,

сөйтіп Ұлттық Банк экспортерлер үшін тауар (жұмыс, қызмет) экспортынан түскен

түсімнің 50%-ін міндетті сату жөніндегі міндеттемелерді  белгілеу тəжірибесін қайта

қолданды. Осымен бір мезгілде жеке тұлғалардың коммерциялық банктердегі теңгелік

салымдарын жəне зейнетақы қорларының теңгелік активтерін сақтау бойынша шаралар

қолданды.

Осының барлығы, нəтижесінде валюталық рынокта  шетел валютасы ұсынысының

ұлғаюына жəне дағдарыстан өтуге мүмкіндік  берді жəне əлемдік тауар рыноктарында

қолайлы жағдайлар  кезінде одан шығу жолы 1999 жылдың қарашасында  экспорттан

түскен валюта түсімінің бір бөлігін сату туралы талапты жоюға жол берді.

Валюталық реттеу жəне бақылау саласындағы заңдар бекіткен, шетел валютасын

пайдалануға байланысты операцияларға əкімшілік бақылаудың басқа да шаралары

қолдануда. 1993 жылы қабылданған "Валюталық реттеу туралы" Қазақстан

Республикасының Заңында шектеусіз жүзеге асырылатын ағымдағы валюталық

операциялардың  тізбесі белгіленген болатын. Қалған өзге операциялар капитал

қозғалысына байланысты операцияларға жатқызылды жəне олар бойынша Ұлттық Банк

шектеу енгізуге құқылы еді.

Валюталық құндылықтарды пайдалануға  байланысты операцияларды  лицензиялау. 1996

жылы қабылданған "Валюталық реттеу туралы" Қазақстан  Республикасының жаңа

Заңында капитал  қозғалысына байланысты жəне валюталық  құндылықтардың

резиденттерден  резидент еместерге көшуін (ауысуын) көздейтін валюталық операциялар

(олардың тізбесі  осы заңда белгіленген болатын)  Қазақстан Республикасының Ұлттық

Банкінде лицензияланатыны белгіленді. Мұндайда, Қазақстан Республикасының  валюта

заңдарында сыртқы экономикалық қызметтің барлық субъектілері үшін, олардың

ұйымдық-құқықтық нысанына жəне экономика саласына қарамастан, валюталық

операцияларды лицензиялау  тəртібіне бір ізге салынған амалы  көзделді.

2000 жылы "Лицензиялау  туралы" Қазақстан Республикасының  Заңына валюталық

құндылықтарды пайдалануға  байланысты операциялардың лицензияланатын  түрлерінің

тізбесін айқындайтын  мынадай толықтырулар енгізілді:

1) бөлшек сауданы  жүзеге асыру жəне қолма-қол  шетел валютасына қызмет көрсету;

2) резиденттердің  шетелдік банктерде жəне олар  тіркелген мемлекеттің заңдары  бойынша

тиісті құқыққа  ие өзге де қаржы институттарында  есепшоттар (Қазақстан

Республикасының валютасындағы есепшоттарды қоса алғанда) ашу;

3) резиденттердің  шетелге инвестициялары (банктердің  брокер-дилерлік қызметін

қоспағанда);

4) резиденттердің  резидент еместердің пайдасына  жылжымайтын мүлікке мүліктік

құқықтарды төлеуге  аударымдар;

5) резиденттердің  резидент еместердің пайдасына  импорт мəмілелері бойынша 120 күннен

астам мерзімге тауарлар, жұмыс жəне қызмет үшін аванстық төлемді, сондай-ақ

тауарларды (жұмысты, қызметті) экспорттау күнінен бастап 120 күннен астам

резиденттердің  тауар (жұмыс, қызмет) экспортын төлеуге  валюталық түсімді алу мерзімін

асуды көздейтін  есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін аударымдар;

6) резиденттердің  резидент еместерге 120 күннен  астам мерзімге кредиттерді ұсыну;

7) резидент резидент  еместен кредит ретінде алатын  шетел валютасын үшінші

тұлғалардың есепшотына есепке алу.

Қаржы рыногының  дамуымен жəне оның жаңа қатысушыларының  пайда болуымен

капитал қозғалысына  байланысты операцияларды реттеуге жəне есепке алуға

қолданылған тəсілдер өзгерді жəне олардың тізбесі  валюта заңдарына енгізілген

өзгерістерге  сəйкес кеңейген болатын.

Лицензиялау қаржы  жəне сауда операцияларын жүзеге асырған кезде əкімшілік

тосқауылдың бірі болып табылатындықтан валюталық  реттеу тəжірибесінде валюталық

рынокқа ықпал  етудің өзге əдістері қолданылатын болған.

Сөйтіп, лицензиялау  қажеттілігі туралы талап капитал  қозғалысына байланысты

валюталық операциялардың мынадай түрлеріне қолданылмайды: зейнетақы активтерін

жинақтауға байланысты мəмілелер бойынша халықаралық  аударымдар; жинақтау

сипатындағы сақтандыру жəне қайта сақтандыру шарттары бойынша  халықаралық

аударымдар. Бұл  осы бағыттағы пруденциалдық  реттеу рəсімін жетілдіруге байланысты.

Сонымен қатар, лицензияны алу үшін мемлекеттік органдардың  тізбесі қысқарды,

валюталық құндылықтарды  пайдалануға байланысты лицензияланатын  операциялардың

тізбесінен мыналар  алынып тасталды:

- экспорт-импорт  мəмілелері бойынша баламасы 5 мың  АҚШ долларынан аспайтын

мөлшерде капитал  қозғалысына байланысты операциялар;

- халықаралық  қаржы ұйымдары Қазақстан Республикасының  аумағында эмиссиялаған

бағалы қағаздарға резиденттердің инвестициялары;

- резидент еместен  кредит ретінде алынатын шетел  валютасын үшінші тұлғалардың

есепшоттарына: (1) мемлекеттік жəне мемлекет кепілдігін берген кредиттер; (2) есеп

айырысудың құжаттамалық нысанын пайдалануды көздейтін  шетелдік банктерден

тартылған мемлекет кепілдік бермеген кредиттер; (3) экспорт-импорт мəмілелерін

қаржыландыру  мақсатында тартылған, экспорт кредиттері бойынша шетелдік

агенттіктерде сақтандырылған (белгіленген тізбеге сəйкес) мемлекет кепілдік бермеген

кредиттер бойынша  есепке алуды көздейтін операциялар.

Бағалы қағаздар рыногын дамыту бағдарламасын іске асыру мақсатында зейнетақы

активтерін басқару  жөніндегі компаниялар үшін валюталық  операцияларды

лицензиялаудың  жеңілдетілген тəртібі енгізілді, атап айтқанда осы заңды тұлғалар үшін

мұндай операцияларды  жүргізуге бас лицензияны алу  құқығы көзделді.

Қолма-қол  шетел валютасын  шетке шығару жəне шеттен əкелу. ҚР резиденттері - жеке

тұлғалар үшін жақын уақытқа дейін Қазақстан  Республикасынан тыс шетке шығарылатын

валютаның пайда  болғаны туралы құжаттарды растамастан  баламасы 3 мың АҚШ

доллары сомасында  қолма-қол шетел валютасын шетке  шығару нормасы белгіленген

болатын. ҚҰБ нормативтік  құқықтық актілеріне енгізілген өзгерістерге сай осы норма 10

мың АҚШ долларына  дейін өсті.

1999 жылы енгізілген  қолма-қол шетел валютасының номиналдық  құнының 1%

мөлшерінде заңды  тұлғалардың қолма-қол шетел валютасын  шеттен əкелуге салынатын

кеден баж салығы 2001 жылғы 23 мамырдан бастап алынып тасталды.

Ішкі  валюталық рынокта  шетел валютасын  сатып алу негіздемелері. Резидент - заңды

тұлғалар үшін ішкі валюталық рынокта шетел  валютасын сатып алу негіздемелерінің

тізбесі кеңейтілді. Резидент емес - заңды тұлғалар үшін ағымдағы валюталық

операцияларды жүргізу  нəтижесінде алынған қаражатқа  ҚР ішкі валюталық рыногында

шетел валютасын  тек теңгемен сатып алу бойынша  шектеу алынды.

Капитал қозғалысына байланысты операцияларды тіркеу. Резидент еместерден

республикаға  мүліктің (қаражаттың) түсуін көздейтін  капитал қозғалысына байланысты