Ақша рыногында тұрақтылыққа, шетел валютасына сұраныстың тепе-теңділігіне жəне

валюталық операцияларды  тіркеу ережесіне сəйкес мынадай  операциялар бойынша тіркеу

жəне есепке алуды  ұйымдастыру тəртібі белгіленді: (і) қаржы лизингін қоса алғанда, 120

күннен астам  мерзімге резидент еместерден кредиттерді  алу; (іі) резидент еместердің 120

күннен астам  мерзімге резиденттердің экспорт-импорт операцияларын кредиттеу; (ііі)

резидент еместердің Қазақстан Республикасына тікелей  жəне портфельдік

инвестициялары; (іv) резиденттердің интеллектуалдық  меншік объектілеріне ерекше

құқықты толық  тапсыруға резидент еместердің төлеуге  аударымдары; (v) резидент

еместердің жылжымайтын  мүлікке мүліктік құқықтарды төлеуге  аударымдары.

Тіркеу шектеу болып табылмайды, ол есепке алу  сипатында болады жəне сенімді əрі

уақтылы статистикалық  есепті жəне елдің төлем балансы  мен сыртқы борышының жай-

күйіне талдау жасау үшін жүргізіледі.

            Қазақстанда валюталық режимді одан əрі ырықтандыру мəселелері

Валюталық режимді  одан əрі ырықтандыруға арналған алғы шарттар

Соңғы жеті жыл  ішінде Қазақстанда мұнай мен  ыңғайлас газды шығару шамамен екі  есе

өсіп, 2001 жылы 40 млн. тонна болды. Сонымен қатар, кертартпа  болжамдар бойынша

шығарылатын мұнай  қорларының нақты көлемі 2010 жылға  жылына 100 млн. тоннаға

жетіп, екі жарым  есеге өсетіндігі болжанып отыр. 2001 жылы баға дүмпуінің сыртқы

əсерінен туындаған  ағымдағы есепшот балансының нашарлауына  қарамастан ағымдағы

есепшотты шегергенде ШТИ таза ағымы ІЖӨ-нің 5% деңгейінде оң сақталуда. Жаңа

кенорындарды  барлау жəне өнеркəсіптік пайдаланудың басталуы Қазақстанға ШТИ-дың

одан арғы ағымын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, сыртқы қаржыландырудың өсу

қарқыны жалпы  алғанда жəне "Қателер мен жіберулер" есепшоты бойынша нетто-шетке

кетуінің бір  ізді төмендеуі қазіргі уақытта  капиталды республикадан тыс  жерлерге

əкеткеннен Қазақстанға  инвестициялау пайдалы болып  отырғанын айтуға болады. Осы

жағдайларда резиденттердің капиталды шетке шығаруға шектеуді сақтау экономикаға

капитал ағымының дисбалансын туындатады жəне мынадай  теріс зардаптарға соқтыруы

мүмкін:

а. Айырбас бағамының  еркін өзгермелі саясатын сақтаған кезде шетел валютасының

мүмкін болатын  артық ұсыныстары айырбас бағамына оның номиналдық жағына қысым

көрсетеді, яғни нақты қымбаттайды. Бұл, басқа да тең жағдайларда өңдеу өнеркəсібі

кəсіпорындарының  бəсекелестік қабілетіне теріс əсерін тигізеді.

б_______. Экономиканың шикізат емес секторының бəсекелестік қабілетінің нашарлауы

экономиканың  салалық шоғырлануының күшеюіне əкеліп соқтырады жəне нəтижесінде

Қазақстанның  экономикасын баға дүмпуінің сыртқы əсеріне одан бетер осал етеді  жəне

экономикалық  саясаттың ұзақ мерзімді мақсаттарына қол жетуіне қосымша қиындықтар

туғызады.

в. Теңгенің тұрақты  нақты бағамын сақтаған кезде  Ұлттық Банктің ішкі валюталық

рынокта артық  шетел валютасын сатып алуы ақша массасының өсуіне əкеліп соқтырады.

5

Соның нəтижесінде, егер ақша ұсынысының ұлғаюы оларға нақты  сұраныстың өсуімен

орны толтырылмаса, инфляцияның төмен қарқынын ұстап  тұрумен қиындықтар туады; не

Ұлттық Банк айналыстағы  артық теңге массасын алып тастайтын  борыштық құралдарды

қолдану барысында  шығын көтереді.

Орташа алғандағы  болашақта төлем балансының тұрақтылығына  қол жету валюталық

реттеу саясатының акцентін капиталдың кері ағымына қатаң  бақылаудан мынадай

мəселелерді шешу арқылы қаржы құралдарын тартудың жəне пайдаланудың тиімділігін

арттыру мақсатына  жұмылдыруға рұқсат етеді:

1. Оптимальды  табыстылыққа қол жету мақсатында  инвестициялық портфельді

түрлендіру жəне инвесторлар тəуекелдерін түрлендіру үшін жағдайларды жасау

қаражатты оның ішінде шетел активтеріне салу үшін құралдар мен мүмкіндіктердің

тізбесін кеңейтуді  талап етеді.

2. Республиканың  экономикалық потенциалын шетелдік  коммерциялық кəсіпорындарға

тікелей инвестициялар  есебінен өндірістік-шаруашылық қызмет мақсатында кеңейту жəне

бұл отандық кəсіпорындардың  өндірістік базасын ұлғайтуға, жаңа перспективті

рыноктарға кіруге жəне транзакциялық шығындарды қысқартуға мүмкіндік туғызады.

3. Ішкі қор  рыногын дамыту жəне инвестициялудың  жаңа, күрделі құралдардың пайда

болуы резидент еместердің белсенді қатысуынсыз мүмкін емес.

4. Қаржы емес  секторының валюталық қаражатты  тартуы тек заем қаражатындағы

қажеттілікпен ғана емес, сондай-ақ кəсіпорынның сыртқы берешекке  уақтылы қызмет

көрсету мүмкіндігімен, яғни төлем қабілетімен негізделуі тиіс.

5. Қаржы емес  ұйымдары - валюталық рыноктың ірі  қатысушылары жəне резидент

еместердің тарапынан  алып-сатарлықты бақылау жəне ұстап  тұру механизмін құру жəне

кейін ішкі валюталық  рынокта шетел валютасын сатып  алуға қолданылатын шектеулерді

алу.

6. Резиденттердің  сыртқы сауда операцияларына  қатысты əкімшілік шектеулер  мен

талаптарды олардың  мінез құлқының шынайлылығына бақылаудың тиімділігін

арттырумен бір  мезгілде қысқарту.

Валюталық режимді  бір ізді ырықтандыру экономика  жағынан маңызды операцияларды

жүргізген кезде  транзакциялық шығындарды едəуір төмендетіп, мұндай операцияларды

резиденттердің  кең топтарымен жүзеге асыру үшін жағдай жасайды.

Ырықтандырудың  ұзақ мерзімді мақсаты валюталық  режимнің қолданылып жүрген

шектеулерін біртіндеп  алу жолымен тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізуден тұрады.

Валюталық режимді  ырықтандыруға байланысты тəуекелдер

Валюталық режимді  ырықтандыру процесі барысында  мынадай сыртқы жəне ішкі

тəуекелдерге - жүйелік  тəуекелдерге назар аудару қажет:

1. Əлемдік тауар  рыноктарының бағалары, атап айтқанда  мұнайдың бағасы əр түрлі

экономикалық  жəне саяси факторлардың əсеріне  едəуір дəрежеде ұшырайды. Сонымен

қатар құлдырау мен  өрлеу - бағаның сыртқы дүмпуі үлкен  амплитудамен жəне

ұзақтылықпен  сипатталады жəне ол елдің сыртқы өтімділігімен əрі төлем қабілеттілігімен

жағдайды елеулі тұрақсыздандыруы мүмкін. Төлем балансымен келісілмеген əрі тез

жағдайда валюталық  режимді ырықтандыру сыртқы сектордың  тұрақтылығы үшін жəне

жалпы экономика  үшін жағымсыз нəтижелерге əкеп соқтыруы мүмкін.

2. Капиталдық  жасалатын операцияларды ырықтандыру  ішкі жəне əлемдік проценттік

ставкалардың  жақындасуының жалғыз құралы болып  табыла алмайды, өйткені

Қазақстанның  жəне басқа елдердің валюталық əрі  елдер тəуекелінің айырмашылығы

проценттік ставкаларды  толық теңестіре алмайды. Шетелдік активтерге инвестицияларға

қатысты режимді  тез ырықтандыру жинақ ақшаның  шетелге кетуіне əкеліп соқтыруы

мүмкін жəне ол (і) елде инвестициялаудың барабар құралдарының пайда болуына жəне

ішкі қор рыногының  дамуына мүмкіндік бермейді, (іі) нақты сектор тарапынан ішкі

қаржы ресурстарына деген сұраныстың өсуі кезінде олардың  тапшылығына əкеліп

соқтырады.

3. Тəжірибе көрсетіп  отырғандай валюта бағамына спекулятивті  бас салу тəуекелі

экономикадағы фундаменталды  макроэкономикалық тұрақсыздықпен əр қашан да

айқындала бермейді. Капиталдың қозғалу дəрежесінің  артуы қысқа мерзімді операциялар

санының өсуіне əкеліп соқтыруы мүмкін жəне ол спекулятивті сипатқа ие болып, ішкі

жəне сыртқы конъюнктураға  сезімтал инвесторлардың күтулерінен  өте тəуелді болады.

4. Қаржылық емес  сектор кəсіпорындарының төлем  қабілетсіздігі тəуекелі айырбас

бағамының едəуір құбылуы жағдайында жəне ол берешектің жоғары деңгейімен əрі

олардың міндеттемелерінің  долларлану дəрежесімен негізделген.

5. "Регулятивті  арбитраж" тəуекелі, яғни валюталық  реттеу жəне бақылау жүйесі  сыртқы

экономикалық  операциялардың қатысушылары жекелеген  операцияларды жүргізуге

қойылған шектеулерді  жеңілдетілген операцияларға қатысты  валюталық реттеу талаптары

жеңілдетілген арналар  мен операциялар арқылы айналып  өтуі мүмкін.

Валюталық режимді  ырықтандыру принциптері.

Қазақстанда валюталық  реттеу режимін ырықтандыру мынадай  негізгі принциптерге

негізделеді:

1. Бірізділік принципі. Жеңілдік жасалатын операцияларға қойылатын талаптар алдымен

азайтылады да, содан кейін түгелдей алынып тасталынады. Лицензия ⇒ тіркеу ⇒

шектеусіз жүргізу  тəртібі.

2. Экономикалық қажеттілік принципі. Жеңілдеті осымен байланысты тəуекелдің

ауыртпалығын  валюталық операция жүргізушіге  артады. Сондықтан жеңілдетуге жататын

операциялар тізімі жəне оларды іске асыру мерзімі, төлем  балансының жəне ішкі қаржы

валюта рыногының  жағдайына сəйкестендіріледі.

3. Басымдылық принципі. Елдің экономикалық қауіпсіздігі үшін қысқа мерзімді

капиталдың кенеттен кетуіне кедергі келтіретін шектеулрді қою өте маңызды, өйткені

айырбас бағамына аса қысым жасау жəне қаржы  дағдарысының туындау мүмкіндігін

төмендетеді. Осыған сүйене отырып, ең алдымен ұзақ мерзімді, ал одан кейін қысқа

мерзімді сипаттағы (қысқа мерзімді кредиттер, ақша рыногының  құралдары, туынды

қаржы құралдары) капиталды операцияларға қатысты  талапар жұмсаруы тиіс.

4. Симметрия принципі. Қазіргі кезде шетелге инвестиция беру жағындағы рəсімдер,

шетелден валюта түсетін операцияларды реттеуден  қатаң. Кейінірек инвестицияны кім

жасайтынына қарамастан экономикалық маңызы бар жоғары (тікелей  инвестициялар)

немесе (төмен) мысалы, (қысқа мерзімді операциялар) жөнінде  бірыңғай талаптар

қойылатын болады.

5. Тең жағдайлар принципі. Ішкі рынокта резидент еместер мен резиденттер үшін

бірыңғай талаптар болуы керек. Мысалы, резидент емес заңды тұлғалар шетел валютасын

еркін сатып ала  алады, ал резиденттер тек валюталық  міндеттемелерін өтеу мақсатында

ғана алады.

6. Сəйкестілік принципі. Қаржы ұйымдары жүргізетін операцияларды жеңілдету, оларға