Ақша мәні, мен мақсаты

     Бірақ алтын айналысы тұсында  да ағымдық халықаралық есеп  айрысуларға алдыңғы елдердің  ұлттық валюталары қызмет етті. 1913 ж. халықаралық есеп айырысулардың 80%-зы ағылшын фунт стерлингінде бейнеленген аударым вексельдер көмегімен жүзеге асырылады, ал алтын халықаралық есеп айырысулардың қалдығын жабуға ғана   қызмет етті.

     Бреттон-Вудстағы (1944 ж.) мемлекетаралық  келісімге келу, доллар мен фунт  стерлингке резервтік валюталар мәртебесін берді. Кейіннен дүниежүзілік ақшалардың жаңа формалары: СДР – арнайы қарыз алу құқығы; ЭКЮ – еуропалық есепке алу бірлігі пайда болды. Ал 1999 ж 1 қаңтарынан бастап Еуропаға ынтымақтастық елдердің ортақ ақша бірлігі «еуро» айналысқа шықты.

          Қазіргі уақытта дүниежүзілік  несиелік ақшалардың жобалары  жасалуда, бірақ одан әлі нәтиже  жоқ. Енгізілген шарты есептесу  бірліктерінің (СДР,ЭКЮ) өзіндік  меншікті құндары  жоқ, сондықтан  да олар толыққанды түрде дүниежүзілік  ақшаның қызметін атқара алмайды. Бұл қызметті тек қана алтын нарығындағы операциялар арқылы алтын атқарады. 
 
 
 

     2 – тарау. Қазақстандағы ақша реформаларын қалыптастырудың  

                       тиімді жақтары

     2.1. ХХ ғасырдың басы мен орта шеніндегі ақша реформалары

     Революцияға дейінгі Қазақстанда жүргізілген 1895-1897 жж. Ақша реформалары нәтижесінде алтын монета айналысы бар алтын монометаллизм жүйесі енгізілді. Айналыста алтын, күміс және мыс монеталар жүрді. Негізгі ақша белгілеріне 92 % алтынмен қамтамасыз етілген Мемлекеттік банктің несиелік билеттері жатты. Ақша массасының басты бөлігін алтын монеталарға ауыстыратын айналыс құралдары құрады, сондықтан да оларға деген халықтың сенімі болды.

     1917 ж. жазда Уақытша үкімет 20 және 40 рубльдік ақша белгілерін шығарды, олар шынының бетіне  жабыстырылған этикеткаларға ұқсас, бұны халық арасында «керенки» деп атады. Несиелік ақшалар мен «керенкилерден» басқа Уақытша үкімет айналысқа суррогаттың әр түрін енгізді: мемлекеттік қазынаның қысқа мерзімді міндеттемесі, займ купондары.

  Мемлекеттік  шығыстарды жабу мақсатында үкімет ірі  купюрада қағаз ақшаларды шығарды. Ұсақ ақшалар ролін чектер, бондар, маркалар және басқа да ақшалай суррогаттар  атқарды. Ресейде ақша жүйесінің  жалпы құлдырауы басталып, оның Қазақстанға да өзіндік ықпалы болды. Қазан революциясынан кейін ақша айналысының жағдайы біршама нашарлай түсті. Үш жыл ішінде (1913-1920) айналыстағы қағаз ақшаларының массасы 48 есеге дейін өсіп кетті. Ақша 10 есеге құнсызданды. 1919 ж. алғаш рет кеңестік мемлекеттік билеттер, кейіннен РСФСР-дің есеп айырысу белгілері айналысқа шығарылды. Түркістанда, Солтүстік Кавказда, Кавказда, Қиыр Шығыста және басқа жерлерде жергілікті ақша белгілерін шығаруға рұқсат берілді. Ақша массасы сан алуан түрлі болды. Жергілікті ақша белгілері Жетісуда, Верный қаласында (қазіргі Алматы) шығарылды. Жетісулық несиелік билеттер Мемлекеттік банкте апиынмен сақталған және Жетісу облысының барлық байлығымен қамтамасыз етілді. Бұл туралы несиелік билеттің бет жағында көрсетілген жазу куәландырады. Дүние жүзілік тәжірибеде мұндай бағалы дәрәлік шикізаттың 275 пуды болды, олар елдің байлығы болып саналды. Бірақ бұлар қаржылық жағдайды нығайта алмады. «Верненск рублі» күн сайын құнсыздана бастады.

    Азамат соғысы мен шетел интервенциясы жағдайында интервенттер, шетелдіктер және ақ гвардия «үкіметі» өздерінің ақшаларын басып шығарды. Олардың бағамдары әр түрлі болды және олар тезірек құнсызданды.

  Ақшаның қатты құнсыздануының нәтижесі: шаруашылық қатынастардың натуралдануы мен  ақшаның айналыстан шығарылуы болып табылды. 1920 ж. соңынан бастап «еңбек паегін» ақысыз беру басталды. Келесі жылдары пәтерақы  және коммуналдық қызметтер үшін төлем төлеу алынып тасталды. Оқушыларға тегінкиім берді. Базарлардың өзінде азық-түліктермен алмасу ақшасыз, яғни кездейсоқ айырбас эквивалент (мысалы, етік жұбы 30 фунт крупаға немесе 1 пуд қара ұнға немесе 3 фунт махоркаға және т.б.) түрінде жүзеге асырылды.

  1921 ж. наурызда болған РКП(б)-ның  Х съезінде жаңа экономикалық  саясат (ЖЭС) қабылданды. Шаруалар өнім салықтарын мемлекетке төлегеннен кейін, артық өнімдерін базарға сатуға мүмкіндік туды. Қала мен ауыл арасында нарықтық қатынас дами бастады. Жеке меншік капиталдың саудаға және ұсақ өнеркәсіпке араласуына жол берілді.

  Біртіндеп еңбекақыны ақшамен төлеу қалпына келтірілді. Егер, 1921 ж. көктемінде ақшалай еңбек ақыны төлеу тек 10 % құраса, онда 1923 ж. бірінші тоқсанында, ол – 80 %-дан астамын құрады. Бұл ақша реформасының арқасында ғана мүмкін болды.

  1921 ж. қазанда Ресей Кеңестік Федеративтік  Социалистік Республикасында Мемлекеттік банкі ұйымдастырылып, ол елдің басты эмиссиялық орталығы болып саналды. Мемлекеттік банктің басты міндеті ақша реформасын жүргізуге дайындық жасау болды.

  Ақша  реформасын өткізудің экономикалық алғышарттарына ЖЭС жүргізудің нәтижесіндегі шаруашылық жағдайдың біршама жақсаруы: әр түрлі өнеркәсіп саларындағы өнімдер көлемінің өсуі, еңбек өнімділігініңартуы, ауыл шаруашылығының басты өнімдерінің өсуі (бидай, мақта) тауар айналымының артуы жатады.

  Ақша  реформасының мазмұны. Ақша реформасы екі кезеңде жүргізілді. 1922 ж. 25 шілде және 11 қазанда Кеңхалком декретімен Мембанкке 1, 2, 3, 5, 10, 25 және 50 червонец тұрғысындағы банктік билеттерді шығару туралы құқық берілді. Бір червонец соғысқа дейінгі алтын монетадағы (7,74234 г алтын) 10 рубльге теңесті. Мембанк червонецтерді кәсіпорындарда вексельдік және тауармен қамтамасыз етілген қарыздар беру арқылы шығарып отырды. Бұл тауар айналысының қажеттілігімен байланысты чевонецтерді шығаруға мүмкіндік берді.

  Червонецтер ірі ақша болғандықтан да олар көбіне көтерме шаруашылық айналымына қызмет етті. Кеңестік ақша белгілері өздерінің ұсақ құндылығына қарамай, олар ұсақ бөлшек сауда және базар айналымында қызмет ете берді. Шын мәнісінде елде екі валютаның қосарлы айналысының жүйесі қалыптасты: Мембанктің несиелеу барысында шығарған червонецтері және Халықаралық қаржы комитетінің бюджет тапшылығын жабу мақсатында шығарған кеңес ақшасының белгілері.

  Екі валютаның қосарлы айналысы –  халық пен экономика жағдайына  қатты әсер етті. Жалақы червонец түрімен есептелгенімен кеңестік ақшалық белгілерінде берілді. Шаруалар өздерінің өнімдерін құнсыз кеңестік ақша белгілеріне сатқылары келмеді.

  1888 ж. дүниеге келген Григорий  Яковлевич Сокольников (Бриллиант) 1922-1924 жж. ақша реформасын ұйымдастырушы және теоретигі, болды. 1921 ж. қараша айынан бастап, ол қаржы Халық Комиссариатын басқарған болатын. Оның жетекшілігімен бөлінген қаржы-несие жүйесі қалпына келтірілді. Не бары 3 жыл ішінде, 1924 жылдың аяғында, мемлекеттік бюджет тапшылықсыз болды. Бұл кеңестік ақша белгілерінің эмиссиясын қысқартып, тұрақты червонецтерге өтуге мүмкіндік жасады.  Алтынға валютаның еркін ауыстырылуын жақтаушы ретінде ғана емес, сонымен қатар Г.Я.Сокольников алтын резервтерін жинақтау қажет деп санады.

  1922-1924 жж. ақша реформасында көптеген адамдар құнсыз қағаз ақшалардың орнына мыс монеталардың келуі таңғажайып нәрсе деп берді.

  Ақша  айналысын реттеуді, ақша белгілерін эмиссиялауды қатаң орталықтандырып  Ұлы Отан соғысына тұрақты ақша жүйесімен  қадам басуға мүмкіндік жасады. 

     2.2. Кеңестер одағынан тәуелсіздік алғанға дейінгі ақша       

            реформасының мәні

  Ұлы отан соғысы елге – 679 млрд рубльге  шығын әкелді, оның ішінде әскери шығындар 551,1 млрд рубльді құрады (соғысқа  дейінгі бағамен есептегенде).

  Өндіріс пен халық тұтынатын тауарлардың сатылу көлемінің аяқ асты қысқаруы мемлекеттік бюджеттің табыстарын азайтты. Осы уақыт ішінде әскери шығыстар өсе бастады. Оларды жабу мақсатында халықтан алынатын табыс салығына қоса әскери салық, баласыз адамдарға салық, шағын жанұяларға салық және жалғыз басты азаматтарға салынатын салықтар енгізілді. Халық арасында мемлекеттік займдарға ерікті түрде жазылу және әскери техникаларды құрауға ерікті жарналар беру жұмыстары ұйымдастырылды. Соғыс уақытында халықтан барлығы  270 млрд рубль немесе мемлекеттік табыстардың 25,4 % шамасында қаражаттар түсті.

  Бюджет  тапшылығы эмиссиялау есебінен жабылды.Өндіріс  көлемінің қысқаруымен айналыста  ақша массасы жоғарылады. Бұл ұйымдастырылмаған (колхоз) нарықта бағаның көтерілуіне  әкелді. Мемлекеттік сауданың тұтыну заттарына соғысқа дейінгі бағалар сақталды. Бұған халық тұтынатын тауарларды сатуда карточкалық жүйе арқылы қол жеткізді рубльдің сатып алу қабілеттілігі төмендей берді.

  Соғыстың  зардаптарын жою үшін экономика  облысында рубльдің тұрақтылығын және оның сатып алу қабілеттігін көтеру қажет болды. Өнеркәсіпте және ауыл шаруашылығында өндіріс көлемінің ұлғаюы, тауар айналысының, мемлекеттік кірістердің көбеюі ақша реформасын жүргізуге (КСРО Кеңес министрлігімен БКП(б) ОК қаулысына сәйкес 1947 ж. 14 желтоқсанда «Ақша реформасын жүргізу туралы және азық-түлік пен өнеркәсіп тауарларына карточкаларды алып тастау туралы») мүмкіндік берді. Айналысқа жаңа ақша бірліктері 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100 номиналдық купюралар шығарылды. Ақшаның айырбасталуы қысқа мерзімде 15-20 желтоқсан аралығында жүзеге асырылды. Ол арнайы ұйымдасттырылған айырбас пунктерінде жүрді. Бұрынырақ кезде шығарылған металдық монета айырбасталуға жатпады және айналыста номиналы бойынша қала берді. Желтоқсанның бірінші жартысы үшін жалақы бұрынғы мөлшерде жаңа ақшамен төленді.

  1950 ж. 1 наурыздан бастап үкімет рубльдің  алтындық құрамын (баға масштабы) 0,222168 г таза алтынмен белгіледі.  Осы бекітілген алтындық құрамына  байланысты рубльдің шетел валюталарына  қатысты бағамы анықталды. Осылайша бұрынғы 5 рубль 30 тиынның орнына – 1 доллар (доллардың алтындық құрамы ол кезде 0,888671 г алтынды құрады) үшін 4 рубль болып жаңа бағам белгіленді. Ағылшын фунт стерлингіне қатысты алғанда – бұрынғы 14 рубль 84 тиынның орнына 11 рубль 20 тиын бекітілді. Соған сәйкес басқа да шетел валюталарына қатысты бағам өзгерді. Шетел валюталарының алтындық құрамы немесе олардың бағамдарының кейінгі өзгерістері болған жағдайларды КСРО мембанкі өзінің түзетуін енгізуге тиіс болды. Шетел валютасына қатысты рубль бағамының жоғарлауының зор маңызы бар. Рубльдің қатаң белгіленген алтық құрамы оны халықаралық есеп айырысуларды пайдалануын кеңейтті.

  Рубль бағамын алтын базасына өткізгеннен  кейінгі он жылдың ішінде (1950-1960 жж.) елдің ақша айналымы, мемлекеттік бюджеттің мөлшері, сондай-ақ өндіріс, ұлттық табыс көлемі және т.б. шамадан тыс өсті. Экономикалық қызметтердің көптеген көрсеткіштері жүздеген миллиардтармен және триллиондармен бейеленді. Осындай үлкен сомалардағы шоттармен жұмыс жасау іс жүзінде қаржы-банктік және  шаруашылық органдардың жұмысын қиындатып жіберді. Баға масштабы өте ұсақ болып қалды. Сондықтан да үкімет баға масштабын 10 есеге ірілендіру, рубльдің алтындық құрамын көтеру және айналыстағы ақшаларды жаңаға айырбастау туралы шешім қабылдады.

  1961 ж. қаңтарынан бастап, айналысқа  жаңа үлгідегі мынадай ақша  бірліктері шығарылды: 1, 3, 5 қазыналық  билеттер мен 10, 25, 50 және 100 рубльдегі  мемлкеттік банк (банкнот) билеттері,  сондай-ақ 1, 2, 3, 5, 10, 15, 20 және 50 тиындық  монеталар.  Ескі үлгідегі ақша билеттері және монеталар жаңа үлгіге 1:10 арақатынасымен ауыстырылды. 1, 2, 3, 5 тиындық монеталар айырбастауға жатпағандықтан, айналыста номинал бойынша қала берді.

  Айырбас 3 ай ішінде 1961 ж.  1қаңтарынан бастап 1 сәуір аралығында ешқандай шектеусіз жүргізілді. Сондықтан да  1961 ж. І тоқсанында айналыста ескі және жаңа ақшалар қатар жүрді. Барлық ақшалай операциялар 1:10 арақатынасымен жүргізілді. Сонымен бірге осындай арақатынаста тауарлар мен қызметтер бағасы, жалақы тарифтері, зейнетақы мөлшері, степендия, барлық төлемдік міндеттемелер, келісім-шарттар және т.б. жүргізілді.

  Баға  масштабын ірілендіру ақша есебін және олардың техникалық қызмет көрсетуін  жеңілдетті. Ақша билеттерінің пішіндері  шағын болып келуі, оларды айналыста  қолайлы етті.

  Баға  масштабын ірілендірумен бірге  рубльдің алтындық құрамын көтерді  және оның шетел валюталарына деген  бағамын жоғарлату жүзеге асты. 1961ж. 1 қаңтарынан бастап, рубльдің алтындық құрамы 0,222168 г орнына 0,987412 г етіліп қайта белгіленді.

  1964 ж. экономикалық ынтымақтастықтың халықаралық банкінің құрылуымен байланысты, 1991 ж. дейін экономикалық өзара көмек кеңесіне мүше елдердің арасында көп жақты клирингтік есеп айырысулар үшін қолданылатын ақша бірлігі – аудармалы рубль енгізілді. 

3. ҚР  тәуелсіздік алғаннан кейінгі ақша реформасын           тұрақтандыру мен қалыпқа келтірудің шешімді жолдары          мен мәселелері

     Бір адамның ауыстыратын ақшасының  ең жоғары мөлшері 1000 рубльден аспады.  Ал зейнеткерлерге 200 рубльден аспайтын мөлшерде аырбастауға рұқсат етілді. Белгіленген лимиттен жоғары сомада ақшасы бар адамдарға табыс көздері туралы декларациямен арнайы комиссияға бару керек болды.

  1991 ж. 23 қаңтардан бастап бір уақытта  салымдарды беруге де шек қою  енгізілді.  Салымдарды тек қана  жинақ банктері арқылы тұрғылықты жеріне байланысты айына 500 рубльден аспайтын сомада бере отырып, ол туралы төл-құжаттарына белгі қойылды.

  «Павловск»  реформасы нәтижесінде айналыстан 8 млрд рубль алынып тасталып, оның иелік  ету заңдылығы дәлелденбеген  болатын.

  Бірақ бұл шара рубльдің сатып алу қабілетінің ұлғаюына әсер етпеді. Бағаның жіберілуі ақшалардың ұстамсыз өсуінде байқалды.

  Қайта құру жағдайында өндірістің құлдырауымен бірге айналыстағы ақша массасының өсуі қатар жүрді. Тауарлар мен азық-түліктер көбіне шетелден сатып алынды. Бұл үшін қажетті валютадағы 1,63 млрд доллар сомасын алтынды сатудан түсірді: 1989 ж. – 300 т., 1990 ж. – 234 т.