Қаржылық жағдай мен қаржылық тұрақтылықтың теориялық негіздері

    2. Тауарлы-материалдық қорлардың меншікті және ұзақ мерзімді қарыздың қалыптасу көздерінің бар болу.

    3. Тауарлы-материалдық қорлардың негізгі қалыптасу көздерінің жалпы мөлшері алдыңғы көрсеткішті қысқа мерзімді несиелер мен қарыздар сомасына.

    Тауарлы-материалдық  қордың бар болуының үш көрсеткішіне тауарлы-материалдық қорлар мен  шығындардың олардың қалыптасу, көздерімен қамтамасыз етілуінің үш көрсеткіші сәйкес келеді.

    1. Меншікті айналым капиталының  артықтығы  немесе жетіспеушілігі.

    2. Тауарлы-материалдық қорлардың меншікті  және ұзақ мерзімді қалыптасу  кездерінің артықтығы  немесе  жетіспеушілігі.

    3. Қорлардың негізгі қалыптасу  көздерінің жалпы мөлшерінің  артықтығы  немесе жетісітеушілігі.

    Тауарлы-материалдық  қорлардың, олардың қалыптасу көздерімен қамтамасыз етілуінің үш көрсеткішін  есептеу кәсіпорынның қаржылық жағдайын оның тұрақтылық дәрежесі бойынша келесі төрт типке бөлуге мүмкіндік береді:

    1) қаржылық жағдайдың абсолютті  тұрақтылығы;

    2) қаржылық жағдайдың қалыпты тұрақтылығы;

    3) тұрақсыз қаржылық жағдайы;

    4) дағдарысты (қауіпті) қаржылық жағдайы. 

    Қаржылық  жағдайдың абсолютті тұрақтылығы  мына теңсіздікпен сипатталатын уақытта  қалыптасады.

    Бұл теңсіздік тауарлы-материалдық қорлар меншікті айналым капиталымен жабылатынын  көрсетеді, яғни кәсіпорын сыртқы кредиторлардан тәуелсіз болады. Мұндай жағдай өте  сирек кездеседі. Оның үстіне, бұл  жағдай ең дұрыс деп қарастырылмауы мүмкін, себебі әкімшілік негізгі  қызмет үшін қаражаттың сыртқы көздерін пайдалана алмайды, пайдаланғысы келмейді немесе пайдалануға мүмкіндігі жоқ.

    Бұл келтірілген қатынас тиімді жүмыс  істеп тұрған кәсіпорын тауарлы-материалдық  қорларды жабу үшін әр түрлі "қалыпты" - меншікті және қатыстырылған қаражат  көздерін пайдаланып жатқан жағдайға сәйкес келеді.

    Бұл қатынас кәсіпорын өзінің тауарлы-материалдық  қорларының бір бөлігін жабу үшін "қалыпты емес" болып, яғни негізделмеген  болып саналатын қосымша жабу көздерін тартуға баруына тура келетін  жағдайға сәйкес келеді.

    Бұдан кейін дайын өнімнің тез өсуінің  және қоймада тауарлардың іркіліп  қалу себептерін зерттеу керек. Бірақ  бұл ішкі қаржылық талдаудың жұмысы.

    Талданып  отырған кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтайық.

    Ішкі  талдау кезінде кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына төлеу қабілетсіздігі балансын құру негізінде, тереңдетілген  зерттеу жүргізіледі, оған келесі өзара  байланысқан керсеткіштер топтары  кіреді:

    1. Төлемеушіліктің жалпы мөлшері:

    - банктің қарызы бойынша уақыты  өтіп кеткен борыштар;

    - жабдықтаушылардың есеп айырысу  құжаттары бойынша уақыты өтіп  кеткен борыш;

    - бюджетке салықты толық төлемеу;

    - басқа да төлемеу, соның ішінде  еңбекақы бойынша да;

    2. Төлемеушіліктің себептері:

    - меншікті айналым қаражатының  жетіспеушілігі;

    - тауарлы-материалдық құндылықтардың  жоспардан тыс қорлары;

    - сатып алушылар уақытында төлемеген,  тиеліп жіберілген тауарлар;

    - акцептен бас тарту себепті  сатып алушылардың жауапты сақтауындағы  тауарлар;

    - айналым қаражатын күрделі құрылысқа,  жұмысшылардың алған қарыздары  бойынша борыштарына жұмылдыру,  сонымен бірге бөлінген қаржыландыру  көздерінің қаражаттарымен жабылмаған  шығындар.

    3. Қаржылық шиеленісті азайту көздері:

    - уақытша бос меншікті қаражаттар;

    - қатыстырылған қаражаттар (қалыпты  кредиторлық борыштың дебиторлық  борыштан асып кетуі);

    - айналым қаражатын уақытша толтыруға  алынған банк несиелері және  тағы басқа қарыз қаражаттары.

    Қаржылық  шиеленісті азайтатын төлемеушілік пен қаржы көздерінің жалпы мөлшерін толық есептегенде, 2-топ бойынша  қорытынды 1 және 3-топтар бойынша қорытындылардың  сомасына тең болуы керек: Қаржылық жағдайды төлем тәртіптерін және несиелік қатынастарды талдау үшін берілген көрсеткіштерді динамикада қарастыру  ұсынылады (мысалы, тоқсан бойынша).

    Тауарлы-материалдық  қорлардың қалыптасу көздерімен қатар қаржылық жағдай үшін барлық айналым капиталының, әсіресе тауарлы-материалдық  қорларға қатысты (айналымға қарсы) азаюымен көрінетін материалды айналым  қаражатының айналымдылығы маңызды  орын алады.

    Тауарлы-материалдық  қорлардың жағдайын тереңдетіп талдау қаржылық жағдайды ішкі талдаудың құрамдас бөлігі болып табылады, себебі қаржылық есеп беруде жоқ және коммерциялық құпияға жататын тауарлы-материалдық  қорлар жөнінде ақпаратты қолдануды  көздейді.

    Қорытындылай  келе айта кету керек:

    • қаржылық жағдайы жақсы кәсіпорындар;

    • қаржылық жағдайы орташа кәсіпорындар;

    • қаржылық жагдайы нашар кәсіпорындар;

    • банкрот кәсіпорын.

    Бұл кезде өндірістік кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаражаттарды жұмсаудың  келесі негізгі бағыттары бойынша  қарастырылады:

    1) қалыпты (біркелкі) өндірістік-шаруашылық  және ұдайы өндіру қызметін  қамтамасыз ету;

    2) ұзақ мерзімді несиелер мен  қарыздар бойынша уақытылы есеп  айырысулар;

    3) кәсіпорынның дамуы бойынша көлемді  жобаларды қаржыландыру мүмкіндігі (нарықтың жаңа секторларын игеру,  өндіріс көлемін кеңейту, өнім  мен технологияның жаңа түрлерін  игеру және т.б.).

    Қаражатты жұмсаудың осы бағыттарын қаржы  ресурстарымен қамтамасыз ету мүмкіндігін  негізге ала отырып, осы көзқарастың  авторлары кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау және оны қайсыбір топқа  жатқызудың өз әдістемесін ұсынады.

    Айталық, егер кәсіпорынның қарамағындағы каржы  ресурстары осы үш функцияны да орындауға  мүмкіндік берсе, онда оның жағдайын жақсы деп бағалау керек. Егер алдыңғы екі функциялар орындалып, ал үшіншісін орындауға қаражат  жетпесе, онда оның жағдайы орташа болады. Ал егер қаражат алдыңғы екі функцияны  да орындауға жетпесе, онда кәсіпорынның қаржылық жағдайы банкрот болуға (құлдырауға) жақын. 
 

   III – тарау. Стратегиялық жоспарлау – қаржылық тұрақтылыққа жетудің негізі ретінде.

      Ұзақ мерзімдік перспективада кез келген кәсіпорынның бәсекелестік күресте жеңіп, топ жарып алға шығуына мүмкіндік беретін бәсекеқабілетті стратегиясының маңызы соңғы кезде күрт артуда. Барлық кәсіпорындар қатал бәсекелестік жағдайында қадағалап қана қоймай , олардың айналасында болып жатқан өзгерістердің артынан ілесуге мұрша беретін ұзақмерзімді бәсекеқабілетті стратегиясын құрастыра бастауы заман талабы болып отыр.

      Әрбір стратегия – бұл кәсіпорынды  дамыту болжамының нәтижесі.Стратегия  сала ерекшеліктерін есепке ала отырып,тауар  концепцияларында айқындалатын қажетті  бәсекелестік   артықшылықтарды  әзірлеуге мүмкіндік береді.

      Кәсіпорынға стратегия сыртқы ортамен оның ішкі мүмкіндіктері арасындағы тепетеңдікті табу үшін қажет. Стратегияның басты  ролі күнделікті өзгермелі нарық  ортасының талаптарына кәсіпорынды  икемдеу және сыртқы орта әсерлеріне жауап ретінде реакцияларды нақтылаумен  түсініледі. Ешқандай кәсіпорын өзінің қызметінің барлық саласындағы бәсекелестеріне  қарағанда бәсеке басымдыққа жете алмайды. Дегенмен ол қандайда болмасын белгілі  бір нарық  шеңберінде ұзақ мерзімдік  перспективада өзінің күш -жігерін  бәсекелестік  басымдылыққа бағытталуы мүмкін.

      Сонықтан  да нарық  жағдайларының даму тенденцияларына  сәйкес келетін және де кәсіпорын  қызметінің күшті жақтарын тиімді әдістер  арқылы пайдалануға мүмкіндік беретін  бәсекелік артықшылық пен стратегияны  анықтаудың маңызы зор.

      Кәсіпорынның  бәсекеқабілеттілігін жоғарлату стратегиясының жүйесін келесідей үлгіде көрсетуге   болады:

      1.Кәсіпорынның  сыртқы ортада жүзеге асыратын  атап айтқанда тауарлық , баға  белгілеу , жабдықтаушылармен қарым-қатынас  , ақша және бағалы қағаздар  нарығындағы іс-әрекет , трансакциялық  шығындарды төмендету , сыртқы  экономикадағы қызмет стратегиясы.

      2.Кәсіпорынның  ішкі ортасында жүзеге асырылатын , яғни өндіріс шығындарын төмендету  , инвистициялық қызмет , қызметкерлерді  ынталандыру , ақпаратпен қамтамасыз  ету стратегиялары.

      Кәсіпорынның  тауарлық стратегиясы келесілерді  қарастырады:

     - кәсіпорынның спецификасына жауап беретін, тауарлар мен қызмет көрсетулердің потенциалды нарығын қалыптастыру және зерттеудің тәсілдері мен ережелері;

     - кәсіпорынға неғұрлым тиімді шаруашылық жүргізудің стратегиялық аймақтарын іздеудің әдістерін;

     - кәсіпорынның  сыртқы тиімділігін қамтамасыз аймақтарды басқару әдістерін.

Ал  тауарлы стратегияның негізгі міндеттеріне мыналар жатады:

      -стратегиялық  перспективада кәсіпорынның перспективті  міндеттерін өзіндік ресурстар  және нарықтық потенциалды мүмкіндіктерімен  үйлестіру;

• тауар (технологиялар) сұранысының өмірлік циклдерін талдау;

     - кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігін жоғарылатуды қамтамасыз ететін тауар ассортиментін қалыптастырудың ережелерін әзірлеу.

     Тауарлы стратегия негізінде перспективті  НИОКР – дің жоспарлануы,кадр саясаты,сондай-ақ тауар стратегиясымен өзара байланысты стратегияның элементтері  шеңберіндегі шешімдердің түрленуі мен қабылдануы жүзеге асырылады.

        Өз кезегінде баға белгілеу  стратегиясы мыналардан тұрады:

• баға саясатын таңдау ережесі;

      -  нарық конъктурасына (жағдайына)  байланысты кәсіпорын әрекетінің  ережесі;

• бағалық бәсеке тәсілдері;

      -   шикізат материалдары мен  құрал-жабдықтар , сонымен қатар  бағалы қағаздар мен валюта  нарығында қалыптасқан жағдай  мониторингі тәсілдері және осы  жағдайларға байланысты баға  белгілеу қағидаларын өзгерту; 

• сұраныс пен ұсыныс өзгерістері процетерінің мониторингі;
• сұраныстың бағалық икемділігін бағалау әдістері

      - баға белгілеу процестеріне  макро және микроэкономикалық  факторлардың әсерін есептеу  қағидалары;

     Баға  белгілеу стратегияның негізгі мақсаты  - нарықтың әртүүрлі сегменттерінде кәсіпорындардың  әрекетін анықтау және тиімді баға саясатының көмегі мен оз тауарларына  тұтынушыларды тарту , сонымен қатар  потенциалды сатып алушылардың  тұрақты тұтынушылық талғамдарын  қалыптастыру.

     Жабдықтаушылармен өзара қарым-қатынас стратегиясы  қағидалы ережелер жиынтығынан тұрады. Бұл ережелер ресурстарды  тиімді бөлудің негізінде шикізат , құрал-жабдықтар  және басқа да өндіріс ресурстарымен  қамтамасыз неғұрлым мол артықшылығы  бар жабдықтаушыларды таңдауға мүмкіндік  береді .

     Кәсіпорынның  ақша және бағалы қағаздар нарығындағы  іс-әрекет стратегиясы төмендегілерден  құралады:

      -  инвистициялық  мақсаттағы  және ағымдағы қаржылық міндеттерді  шешу үшін қосымша қаржы ресурстарын  мобилизациялау ережесі ;

     -   қаржы нарықтары мониторингінің  ережелері мен тәсілдері және  осы нарық коньюктурасының қарқынын  әрдайым бағалау;