Қаржы теориясы

    Бюджеттің шығыс бөлігінің өзгерістері тұтастай Мемлекет басшысының Жолдауында айқындаған басымдықтардан туындайтын іс-шараларды іске асыруға бағытталған.

    2005-2007 жылдарға арналған ҚР "электрондық  үкімет" құрудың мемле-кеттік  бағдарламасын іске асыру шеңберінде  бірізділіктің ұлттық тізбесін жасауға 3 млрд. теңге бөлінген.

    2005-2010 жылдарға арналған ҚР білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасын іске асыру шеңберінде лингафондық және мультимедиалық кабинеттерді жасауға — 1,1 млрд. теңге, физика, химия және биология каби-неттерін оқу жабдықтарымен қамтамасыз етуге 2,5 млрд. теңге қалыптасқан үнемдеудің есебінен қосымша қаражат бөлінді.

    Әлеуетті құрылымдардың зейнеткерлеріне сараланған зейнетақы төлемдерін арттыруға 2,6 млрд. теңге, азаматтардың жекелеген санаттарына арнаулы мемлекеттік жәрдемақының мөлшерін ұлғайтуға 777,9 млрд. теңге бөлінеді.

    Қорғаныс  министрлігіне қосымша 20 млрд. теңге шығыстар қарасты-рылды. Осылайша, Қорғаныс министрлігінің 2011 жылға арналған бюджеті 101 млрд. теңгені немесе нақтыланған ЖІО-нің (8 725 млрд. теңге) 1,2%-ын құрайтын болады.

    Қазақстанның көлік стратегиясын іске асыру мақсатында автомобиль жолдарын салуға қосымша 5 млрд. теңге белінеді.

    "2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында ғарыш қыз-метін дамыту" мемлекеттік бағдарламасын іске асыруға 5 млрд. теңге жұмсалған.

    Астана  қаласын дамытуға 38 млрд. теңге сомасында, онын ішінде кала бюджетіне нысаналы трансферттер түрінде 17,4 млрд. теңге  сомасында қосымша қаражат бөлінеді. Алматы каласын дамытуға 5,5 млрд. теңге ( үй құрылысын коса есептегенде — 8,5 млрд. теңге) бөлінетін болды.

    Тұрғын  үй құрылысын дамытудың мемлекеттік бағдарламасын іске асыруға 5 млрд. теңге қосымша көзделіп отыр (оның ішінде 3 млрд. теңге Алматы қаласына беріледі).

    Бұдан басқа, осы жылдың жекелеген кезек күттірмейтін проблемаларын шешуге қаражат көзделген.

    "2011 жылға арналған республикалық бюджет туралы" Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасы заңының жобасы заңнамада белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасының Парламентіне ұсынылады. 
 

2.3 Қаржы нарығының  экономиканың дамуына жасаған ықпалын талдау 

      Қаржы рыногы — рыноктық экономиканың қалыптаскан элементтерінің бірі. Өз аясына капитал рыногын, валюта рыногын ғана емес және бағалы қағаздар рыногын ендіреді. Бұл рыноктарды өз құрамына енгізудің мақсаты — еркін қозғалыстағы ақша ресурстарын мемлекеттің, кәсіпорынның және акционерлік қоғамның мүддесіне жұмсау. Әкімшілдік-әміршілдік жүйеде қаржы рыногының қызметін мемлекеттік бюджет, банктің несие жоспары, министрліктің қаржы жоспары т.б. тетіктер арқылы жүргізілген.

    Экономикалық  реформа кезінде кәсіпорын өз шаруашылығын жаңа түрде жүргізіп қаржы ресурстарын қалыптасқан тәсілмен бөліп, қолдануға барынша шектеу қойылды. Ресурстардың министрліктер арқылы ішкі сала бойынша бөлінуін барынша қысқартты. Сондықтанда қаржы нарығы құрудың қажеттілігі пайда болды. Оның экономикалық негізгі кәсіпкерлердің қаржы ресурстарына қажеттілігінен туып, оны беру мүмкіндігін қысқартты.

    Қаржы рыногы - өзінің инфракұрылымымен айқындалған күрделі механизм және жаңа ақпараттық ағымдармен ерекшелінеді. Қаржы рыногын құру үшін кешенді мәселелерді меңгеру қажет. Оған бағалы қағаздар эмиссиясы жане оның курсының өзгеруі, инфрақұрылым мен ақпаратты қамтамасыз етуді жатқызамыз. Рыноктық экономикаға өтуде каржы нарығын дамыту несие -қаржы жүйесін қайта құруды талап етеді.

    Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, нарықтық экономикаға екі түрлі қаржылық қатынастар әсер етеді бюджеттік және рыноктық. Мемлекеттік бюджет пен басқа денгейдегі бюджеттер және бюджеттік емес орталық қаржы қорларының қалыптасуы, әдетте кәсіпкерлер отбасының қайтарылмайтын бір бөлігінен және азаматтар табысынан тұрады. Осы табыстар мемлекеттің қабылдаған міндеттері мен мақсаттарына қайтарылмайтын бюджеттік қаржыландыру жолымен қолданылады.

қаржылық  нәтижесі (млрд.тг.) 

      Ақша ресурстарын бюджеттік пайдалану нарықпен толықтырылып отыруы қажет. Каржы нарығында ақша толыққанды тауар ретінде жұмыс атқарады. Оның қолдану бағасы рынок санына сәйкес сұраным мен ұсыным негізінде белгіленеді. Қаржы рыногы жағдайында кәсіпорын ұғымдар, тұрғындар тұрақты ақшалай қорланған табысты қалыптастырып, оны алуға ұмтылыс жасайды. Ал халық шаруашылығы қосымша қаржы кезеңдеріне ие болады. Мұндай капитал нарықсыз кәсіпорындарды өзін-өзі қаржыландыру мүмкін емес. Олардың инвестициялық мүмкіндіктері тек өздерінің  құрал-жабдықтарына шектеліп, басқадай толтыру көздері жоқтың қасы.

      Біздің  шаруашылық өмірімізде ақша ресурстарын пайдалануда бюджеттік әдіс кеңірек белең алып, қаржы нарығы тіпті болғанда жоқ. Ақшаның барлық қоры мемлекеттің колында болып, мемлекетткк бюджет арқылы ұлттық табыстың үштен екісі бөлінді. Несие жүйесінде тек қана мемлекеттік банктер жұмыс жасады. Олардың кызметінде кәсіпкерлік бастамаға шек қойылды. Бюджеттік қор мен несие ресурстары "жоспарға негізделіп" бөлініп, олардың қаржылық қауқары және тиімді қолданылуы ескерілмеді. Рентабельдігі төмен және шығындары көп кәсіпорындар осылай күн кешіп, берекесіздік белең алып, мемлекеттік бюджет тапшылығы пайда болды. Жүзеге асырып шаруашылық реформасының (1965 жылғы) нәтижесінде кәсіпорындар  қаржы ресурстары біршама өсті.

2-сурет. 2000-2010 жылдардағы мемлекеттік бюджетке түскен түсімдердің құрылымы (млрд.тг.) 
 
 
 
 

2.4 Қазақстан Республикасының қаржы жүйесін дамытудың жолдары  

    Қазіргі кезде қаржы жүйесі терең өзгерістерге ұшырап, қайта құрылуда. Қаржы жүйесін  қайта құрудың басты міндеті  оның Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуын тұрақтандырып, одан әрі тездетуге ықпал етуді күшейту, ұлттық табыстың үздіксіз өсуін қамтамасыз ету, өндірістің барлық буындарында шаруашылық-коммерциялық есепті нығайту болып табылады.

    Нарықтық  қатынастарға көшу барысында қаржы жүйесінің рөлі мен маңызы шұғыл артады. Қаржы-кредит нарықтық меха-низмдердің неғүрлым тиімді жүмыс істейтін секторларының біріне айналуы тиіс.

    Қаржы және ең алдымен бюджет жүйесі жалпы  ішкі өнімнің өсуіне және оның басты  бөлігі — үлттық табысқа, макро- және микроэкономика кәсілорындарының, фирмаларының және салаларының дамуына және халықтың көптеген жігінің хал-ахуалына айтарлықтай ықпал жасайды.

    Қоғамда істің жайы қаржы ахуалымен анықталады, сондықтан түрақтану мен дамудың  бағдарламасы бірінші кезекте экономиканың тиімділігін арттыру жөніндегі жалпыэкономикалық шараларды іске асыруды қарастыруы тиіс. Бүл шаралардың қатарында - өндірістік қатынастарды жетілдіру, экономиканы әлеуметтік қайта бағдарлау, үлттық шаруашылықтың құрылымын жаңғырту, ғылыми-техникалық прогресті тездету.

      «Қазақстан 2030» стратегиялық бағдарламасын белгілегендегі басты мақсат – экономикамызды, соның нәтижесінде қасиетті халқымызды дүние жүзіне паш ету.  Халықтың әл – аухатын жақсарту. Рухани және табиғи байлығымызды шашпай – төкпей, ұрпақтан – ұрпаққа аман – есен табыстау. 2030 жылы Қазақстанды «Қазақстан Барысына» айналдыру [10, 45 б.]

        Қазақстан Республикасы үшін, Қазақстан  халқының әрбір азаматтары 

үшін  «Қазақстан - 2030» стратегиялық бағдарламасының  маңызы, мәні өте терең. Себебі, біздің тәуелсіздікке қол жеткізгенімізге биылғы жылы 14 жыл толып отыр. Ол тәуелсіздікке біз қалай қол жеткіздік тарихымыздан аянЕндігмәселе Қазақстан Республикасының дамуы қалай қарай жылжып бара жатқандығында

     Осының  салдарынан экономиканы жоспарлау мәселесі туындады.

     «Қазақстан - 2030» - дан кейін қамтылған мәселелері мен қабылданған шешімдерінің және жоспарлау мерзімінің ұзақтығы жағынан  үлкен екінші құжат – ол Қазақстан  Республикасы Президентінің 2001 жылғы 4 желтоқсандағы №  735 Жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары». Бұл құжатта Қазақстанның 2010 жылға дейінгі даму моделі анықталды. Оның мақсаты – ұзақ мерзімді тұрғыда бәсекеге қабілетті экономиканың негізін қалау делінді. Экономика саласындағы даму моделінде:

• мемлекетті экономикалық өрлеу «локомотивіне» айналдыру;
• мемлекеттің қатысуымен жүйе түзетін ірі компанияларды құру және оларды аймақтық және мүмкіншілігінше, әлемдік деңгейге шығару;
• ТМД аймағындағы экономикалық өктемдікке қол жеткізу көзделген.

        Алдағы уақытта мемлекет қаржы-өндіріс  тобын жоғары технологиялар саласында  дамытуды жоспарлады. Отанды қаржы-өндіріс  тобынан озық технологияларымен  қазіргі заманғы менеджментті  игерген нағыз трансұлттық корпорациялар құру керек. Өзіміздің қаржы-өндіріс тобын басқа елдердің нарығына барынша жылжыта отырып, өзіміздің сыртқы экономикалық саясатымызды осыған тұрақты бағдарлай отырып, мемлекет ықпал саласын кеңейтіп, әлемдік экономикада өзінің маңызын көтере алады. Біздің стратегиямыз экономиканың барлық негізгі секторларына мемлекеттің қатысуымен жүйе түзетін ірі компаниялар құру болып отыр. Жүйе құратын компаниялар қазақстандық экономиканың базасын түзуге тиіс. Бұл компаниялардың төңірегінде ұсақ және орташа кәсіпорындар құрылып, солардың тапсырмасы бойынша жұмыс істеуге тиіс. Қазақстанның осындай стратегияны іске асыруға мүмкіндіктері бар делінген. Олар, ең алдымен, мемлекеттің мұндай секторынан қосымша табыс алуымен байланысты екені атап көрсетілген.

        Ұзақ мерзімді және экономиканы дамытудың көптеген өзекті мәселелерін шешуге бағытталған құжат – ол «Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуының 2003 - 2030 жылдарға арналған стратегиясы». Ол Елбасының 2003 ж. 17 маусымдағы №1096 Жарлығымен бекітілген. Бұл стратегияны әзірлеумен алғашқыда Индустрия және сауда министрлігі шұғылданды, кейіннен оны Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі, Индустрия және сауда, Білім және ғылым, Көлік және коммуникация, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау, Энергетика және минералдық ресурстар, Қаржы министрлігімен, Табиғи монополияларды реттеу және бәсекені қорғау жөніндегі агенттік пен Ұлттық Банкпен бірлесе отыра әзірледі. Бұл стратегияның мақсаты – шикізаттық бағыттан кетуге жағдай тудыратын экономика салаларын диверсификациялау жолымен елдің орнықты дамуына жету, ұзақ мерзімді тұрғыда сервистік-технологиялық экономикаға көшу үшін жағдайды дайындау. Алға қойған міндеттердің кейбірін атап өтсек, олар:

• өңдеуші өнеркәсіпте жылдық орташа өсу қарқынын 8-8,4 пайыз көлемінде қамтамасыз ету;
• еңбек өнімділігін 2015ж. 2000 ж-мен салыстырғанда кемінде 3 есеге өсіру;
• ІЖӨ -нің энергиялық қамтамдылығын екі есеге азайту.

        Стратегияны жүзеге асыру үшін  инвестиция түріндегі шығынның  көлемі 

жылына 1,2 млрд. АҚШ доллары мөлшерінде, мемлекеттік шығын жылына 260 млн. АҚШ доллары мөлшерінде болады деп болжамдалуда.

        Қазақстан Республикасының 2015 ж. дейінгі индустриалдық инновациалдық даму саясаты. 2015 ж. дейінгі Қазақстан экономикасының Индустриалды – инновациялық даму стратегиясының мақсаттары  мен міндеттеріне  сәйкес  экономиканың шикізаттық емес  секторындағы, әсіресе өндіру өнеркәсібіндегі жаңғырту жолында туындайтын  бірінші және басты қиындық – бұл негізгі капиталдағы инвестициялардың тапшылығы [1, 15 б.]

        Қазақстан экономикасындағы  инвестициялық   ресурстар аз әрі көп, сондықтан  капитал рыногындағы  жағдайды  қысқаша түрде «молшылық кезіндегі  тапшылық» деп сипаттауға болады. Ішкі жалпы  көлемдегі қорлар  кез келген  елдегі  инвестициялық   ресурстардың негізгі  көзі  болып табылатындығы белгілі. Қазақстанда олардың мөлшері  әзірше ІЖӨ 24 % артпайды,  бұл - әлемдік рыноктың қолайлы  конъюнктурасында. Оңтүстік Шығыс азия елдеріндегі экономиканың жедел  өсуі үшін бөлінген қорлардың мөлшері  ІЖӨ 32 – ден 47 % дейін жетеді. Егер теңгерімді  экономикада қорлардың мөлшері жинақтардың мөлшеріне тең болуы керек болса, бірқалыпты жеделдетілген қарқын болғанда да,  яғни 5 – 6 % болғанда, бұның экономика өсуін қамтамасыз  ету үшін жеткіліксіз екендігі өзінен - өзі түсінікті де. Елде қорлардың мөлшері ІЖӨ 33 – 35 % шегіндегі болуы керек.

         Бірақ шикізат секторының кірістеріне әртүрлі  жеңілдіктер мен преференциялар беру арқылы, трансфертті және демпингті экспорт бағаларын қолдана отырып, ҚҚС кері қайтару есебімен роялти төлеумен, т.б. қатар салықтар салынады. Оның үстіне Қазақстан аз мөлшерде   жол берілмейтін ренталы төлемдерді  бюджетке алады. Мысалы, мұнай компанияларының үстеме  пайдасына  24 % ставкалы  салық салынады, ал  көптеген  елдерде 80 % дейін,  ал жекелеген елдерді үстеме пайданың  тіпті 90% дейін мемлекеттік бюджеттің пайдасына алынады. Шынында, шикізат секторының кірістерінің бір бөлігі негізгі капиталдың инвестицияларына, бірақ негізінен тура  сол шикізат секторын  дамытуға  түрлендіріледі.