Алтын валюта резерві қоры

КІРІСПЕ 
 

      Алтынвалюта резерві (қоры) халықаралық қтімділік  негізгі нысаны ретінде қызмет етеді. Қазақстан Ұлттық Банкінің алтынвалюта  активі Қазақстан теңгесін сыртқы және ішкі тұрақтылығын қамтамасыз етуге  құрылады және қолданылады.

      Қазақстан Ұлттық Банкінің алтынвалюта активін инвестициялық стратегия бойынша басқару Ұлттық Банктің стратегиялық мақсаты мен қызметін анықтайды.

      Алтынвалюта активтерін басқарудың мақсаты активтердің  ликвидтілігімен сақталуын, сатылу күшінің сақталуын қамтамасыз ету, сондай-ақ табыстың жоғарылауын қамтамасыз етеді.

      Зерттеу нысаны болып Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банктің алтынвалюта активтер қоржыны саналады, ал зерттеу мақсаты  болып – Ұлттық Банктің алтынвалюта  активтерін басқарудың инвестициялық  стратегиясы саналады.

      Автор зерттеу процесінде өзіне келесідей  міндеттерді қойды:

• алтынвалюта активтерінің мазмұны мен оларды басқару тәртібін меңгеру;
• Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің алтынвалюта активтерін басқарудағы инвестициялық стратегиясын зерттеу;
• Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің алтынвалюта активі қоржынының басқару жүйесін талдау;
• Қазақстан валюталық реттелуін дамыту перспективалары мен валюталық интеграция проблемаларын қарастыру;

     Зерттеу барысында Қазақстан банк жүйесін  реттейтін нормативтік-заңдық актілер, отандық және шетел авторларының оқу материалдары Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің веб-сайттары, кезеңдік матриалдары қолданылды. 

     І БӨЛІМ. Алтынвалюталық активтердің экономикалық мәні және оларды басқару  тәртібі

     1.1. Алтын валюталы  резервтері халықаралық ликвидтіліктің негізгі нысаны 

      Алтын валюталы резервтері халықаралық ликвидтіліктің негізгі формасы ретінде қолданылады.

      Алтын валюталы резервтері терминінің мәнінің  бірнеше анықтамалықтар. Халықаралық  резервтердің мәні айтарлықтай кең. Себебі ол кезкелген ақша түрінде сыртқы міндеттемедегі төлем ретінде қолданылады. Резервтер алтыннан, доллардан және басқа конвертирленген валюталардан, немесе аудит стерлингтерден неміс маркасынан және басқа конвертелетін валютадан құрала алады. Жеке сауда серіктестермен қабылданатын болса онда олар өздеріне конвертирленбеген валюталарды да қоса алады. Барлық мақсаттарымен барлық елді қанағаттандыратын халықаралық резервтің анықтамасы жоқ. Мемлекеттік резерві ретінде валюталық органның барлық активтері жатады.

      Халықаралық валюта – қаржы сферасы (ортасы) негізінен дәстүрлі халықаралық  құқық әдісінен құралады. Халықаралық  валюта құқығының нормасының көпшілігі  директивалардан, мінез-құлық ережелерінен, джентелмендің келісімнен құралады.

      Мемлекеттік алтын валюта резервінде алтын ерекше орынға ие. «Монетарлы алтын» термині 1946 ж. Париж конференциясының қорытынды актісінде кездесті, бірақ, алтын тарихта резервтік актив ретін мыңдаған жылдардан бері келеді. 1978 ж. бастап халықаралық алтын - қаржы қатынастарында алтынның ролін өзгерту өз күшіне енді. Алтында резервтік актив ретінде қолдануды құқықтық негізге алды. өзгертулерге сәйкес ұлттық валюта алтынмен бейнелейтін болды. Сондай-ақ саясаттағы барлық шешімдер, бағаны реттеудегі алтын нарызында белгіленген бағаны қоюға байланысты міндеттерді болдырмауда қызмет атқарады. Дж. Гольд «Алтын резервтік актив және монетарлы функцияны атқара береді. Алтынмен келісімге келу құқығы халықаралық қаржы ұйымдарының – халықаралық валюта қоры, Халықаралық Есептесу Банкі және Европалық Орталық Банкі құжаттарының негізінде жүргізіледі. Осыған қысқаша мән бере кетсек халықаралық құқықтық коллизияны аңғарамыз, яғни заңи проблеманы ескерген жоқ: Ақшалай сипаты мен белгіленген бағасының болмауынан алтын монетарлы емес товар болып саналады. К. Шмидт өзінің «Geldrecht» атты кітабында: «Егер ақша – ең болмағанда металл құнына байланысты тауар саудасында зат болар еді, валюта құқығынан тым алыс» деп жазды. Бұл жағдайда алтын халықаралық валюта құқығын реттеу объектісі болып қала береді. Халықаралық валюта – қаржы ұйымдарында және орталық банктердегі операцияларды алтын қолдану, резервті құру, халықаралыө келісімге сәйкес жүргізіледі. Алтын валюта резервінде алтын бөлшегі 1980ж. – 50%-тен 1999ж. – 13 %-ке дейін төмендетілді.

      Халықаралық валюта құқығы алтын валюта резерві саласындағы арнайы қарызға алу құқығы ие. Ол халықаралыө валюта қаржы қатынастарының заңи тәртібіне сәйкес орындалады. Сонымен резервтік активтердің кемшіліктеріне төмендегілер жатқызылды:

1. жеке секторға аыса алмауы;
2. валюта қарызында ауысуға тиіс валюта интервенциясын кедергісіз қолдана алмауы;
3. құпиялығын сақтау қажеттілігі жағдай туғанда қолдану тоқтатылады;
4. инвестициялық құралдардың толық қамтылмауы.

     Алтын валюта резервтеріне халықаралық құқық  реттеу жағдайын талдай келе біз екі кемшілікке ерекше мән бердік. Олар: құқықтық норманың мазмұнының байланысы мен құқықтық нормалар жүйесінің толықтылығы. Банкаралық алтынмен жүргізілетін операциялар нарыққа мүлделі белгілі кері әсерін тигізбейді. Алтын аукциондарда сатылуда, мысалы Англия Банкі әлем нарығына алтынды өткізбеудің барлық шараларын қолданды. Себебі мемлекет халықаралық келісімдерді орындайды, ол алтынды резрвтік актив ретінде керек етпейді. Сондай-ақ мемлекет өзінің жауапкершілігін мойындап қылмыстық экстремизммен айналыспайды.

     Алтын валюталық резервінің ұлттық деңгейдегі анықтамасы ешкқандай заңда немесе нормативтік актілерде берілмеген. Бұл потенциалды зағи проблемалардың маңыздылығының жоқтығын түсіндіреді. Сондай-ақ заңдалықтар және компонент  ретінде анықталады, алтын валюта резервтерін құру тәртібі тәрізді. Қазақстанның және шетелдің заңи және экономикалық әдебиеттерінде алтын валюта резервінің бірнеше анықтамасы бар. Қазақстан Ұлттық Банкінде келесі анықтамалар қолданылады: резервтер Ұлттық Банкінің ликвидті шетел активтерінен және Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің бос конвертиленетің шетел валюталарынан құралады. Олардың құрамына: корреспонденттік, ағымдағы шоттардағы қалдықтар және резидент еместердің банкіндегі және резиденттердің банкіндегі қысқа мерзімді депозиттері, шетел елшіліктерінің ликвидтелінген бағалы қағаздары және МВФ-ң активтерімен басқа ликвидті (өтімді) активтер жатады.

     Ресейде «Қымбат металдар мен қымбат тастар туралы» Заң қабылданды. «Валюталық реттеу мен валюталық бақылау  тұр» Заң валюталық құндылықтарға анықтама береді. Оларға:

а) шетел  валютасы;

б) шетел  валютасындағы бағалы қағаздар –  төлем құжаттары (чек, вексель, аккредетив және басқалары), қор құндылықтары (акция, облигация) және басқада шетел валютасындағы  қарыз міндеттемелері;

в) қымбат металдар – алтын, күміс, платина және платина тобындағы кез келген түрдегі металл және оның құрамы;

г) табиғи қымбат тастар – алмаз, рубин, изумруд, сапфир және александриттер өңделмеген және тазаланған түрінде, сондай-ақ желінуі, т.б.

      Ресей Федерациясының қымбат металдар және қымбат тастар Мемлекеттік қорына пайдалы қазбаларының стратегиялық түрлерін жатқызады. Ресей стратегиялық пайдалы қазбалар түмінігін қолданушы бір ғана мемлекет емес. АҚШ сияқты көптеген дамыған мемлекеттерде ұқсас түсініктер мен сәйкес құқық реттеулер кездеседі. Ресейде мемлекеттік материалдық құндылықтардың қалдығынан тұрады. Оны мобилдік мақсаттағы, халық шаруашылығының, әртұрлі саласын мемлекеттік қолдау үшін, кәсіпорындар, РФ-ң және нарықта реттеуде әсер (ықпал) етеді. «Мемлекеттік материалдық резерв тұр» Заң арқылы РФ-ң мемлекеттік резерв жүйесі құрылды. Мемлекеттік резерв қалдықтарын құру, сақтау және қызметін жүргізуде. Ресей агенттігі мен мемлекеттік резервтер мобилдік резервтен басқаны қамтамасыз етеді.

      Халықаралық құқықтық реттеу алтынның рөлін резервтік актив ретінде қуаттандырады. Қымбат металдарды мемлекеттік алтын валюта резерві ретінде қарастыра отырып олардың ерекшелігін, соның ішінде: нысаның өзгерткенде ликвидтілігімен құның сақтауының өзгермейтіндігін ескереміз. Берілген құрылым валюта құқығының объектісіне сәйкес және айырбастау құралы ретінде қарастыруға мүмкіндік тудырады. Ресей заңдылықтарының деңгейінде ол «РФ-ң  орталық Банкі тұр» заңымен бекітілген. Алтын және басқа қымбат металдар Ресей Банкінде сатып алынады сақталады, сатылады. Сондай-ақ несиені қамтамасыз ету үшін қолданылады. Ұқсас реттеулер «Банктер және банктік қызметтер тұр» Заңға сәйкес коммерциялық банктердің қарым-қатынасы арқылы қолданылады, банктер металдық шоттарды жүргізе алады. Қымбат татарды алтын валюта резерві ретінде пайдалану ерекше жағдай. Құқықтық жағынан қарасақ алтын валюта резерві бұндай қолданысты валюталық мінез – қылығын жоғалтады, яғни валютаның құқықтық реттеу объектісіннің толық көлемі ретінде қолдныла алмайды. 

      1.2. Қазақстан Ұлттық банкінде валюталық саясатты өткізу кезеңдері. 

      1991-1992 жж. валюталық саясат. 11.06.91ж. «Қазақ ССР валюталық реттеу тур» Қазақ ССР Заңына сәйкес сыртқы сауданың мемлекеттік монополиясы негізінен шеттетілді.

      Заңды тұлғалар меншік тұріне қарамастан сыртқы экономикалық қызметін жүргізуге құқық алды.

      Азаматтарға валютаның шығуы (пайда бөлуі  жөнінде) мағлұматсыз ағымдағы валюта шотын ашуға рұқсат берді. Банктер  шетел фирмаларының шотындағы азаматтардың шетел валюталарын шектеусіз  беруге міндетті болды. Уәкілетті банктер арқылы заңды және жеке тұлғаның валюталық операциялар жүргізуіне шектеулерді алып тастады.

      1993 ж. валюталық саясат. ҚР-ң 14.04.93жылғы «Валюталық реттеу» туралы Заңы – рыноктық экономиканың талаптарына сәйкес валюта нарызын дамытудың жаңа кезеңі болды. Валюталық операцияларды жүргізу принциптері анықталды, құқықтарға шектеу қойылды және валюталық қатынас субъектілерінің міндеттері, валюталыө заңдылықтарды бұзушылықтың жауаптылығы анықталды. Валюталық реттеу жүйесінің негізгі міндеттері болып: ұлттық валютада есебінде белгілі тәртіптің орындалуы, ұлттық валюта үшін рыноктық ауысу бағамының дайындығы мен мазмұндылығы, валюталық операцияларды жүргізуде тәртіптің қамтамасыз етілуі саналды.

      1993 ж. Валюталық саясат. Валюталық  нарыққа валюталық операцияларды жүргізуге лицензиясы бар коммерциялық банктердің операциялары жіберілді. Республикалық валюта биржасында алғашқы сауда басталды. Шетел валютасының сауда – саттығы нарықтық рубль бағамының шетел валютасына республикалық валюта биржасындағы сұраным мен ұсыным ағымының негізіне сәйкес жүргізілді. Рубльдің арнайы ауысу бағамы кәсіпорындар, мемлекет экспортерлеріне шетел валютасында міндетті сауда кезінде қолданылады. Сондай-ақ мемлекеттік сыртқы қарыздарын қамтамасыз ету төлемдерінде есептесу мақсатында да қолданылады.

      1994 ж. Валюталық саясат. Резидент  заңды тұлғалардығ экспорт және  импорт баждары бойынша борышы  теңге арқылы жүргізілді. Кәсіпорындар  үшін тауар (қызмет, жұмыс) экспортынан  түсілік 50% уақытша міндетті сауда болып белгіленді.

      2003-2005ж.  Валюталық саясат. Ағымдағы жылы  теңгенің ауысу бағамы тұрақты  болды. Жыл басында теңгенің  АҚШ долларына девальвациясы  2,3%-ті құрады, жыл соңында биржадағы ауысу бағамы 1 долларға – 157,0 теңгеден көтерілмеді (девальвация жылына 4%-ті құрады). Әлемдік тауар нарығындағы жағымды жағдай елдің қаржы нарығындағы тұрақтылық сұранымдағы шетел валютасына тұрақты ұсынымды қамтамасыз етті. Бұл Ұлттық Банктің жалпы халықаралық резервін көбейтуге мүмкіндік тұғызды.

      Валюталық режимнің либерализациясы 3-кезеңнен өтетін болды. 2-кезеңнің бағдарламасы 2005 ж. басталады.

      2005-2007 ж. Валюталық саясат. Валюталық  реттеу және валюталық бақылау  саласында Қазақстандағы валюталық  режимді либерализациялауды дамытуға  бағытталған саясат жалғаса береді. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының «Валюталық реттеу мен валюталық бақылау тұр» жаңа Заңы қабылданды. Бұл заң ұлттық валютаны толық конвертирлеудің принциптерінен кезеңдеріне өтудің тиімді базасын құру мақсатында жасалды.

      2007 ж. 1-қантарынан бастап валютлық операцияларды лицензиялау толығымен жойылады деген болжам бар, сондай-ақ мерзіміне байланысты валюталық түсімдерге репатриациялы талаптар қойылмақшы. Белгілі сыртқы сауда келісімдеріндегі валюталық операциялардың жүргізілуі тәртібін жеңілдетеді және сыртқы экономикалық қызметке қатыспаушылардың валюталық заңдылықтардың талаптарын орындағы шағуын қысқартады. 

      1.3. Қазақстанда алтын  валюта резервін  басқару тәртібі. 

• - қолмақол  шетел валютасы
• - құнды қағаздары кепілдемемен, еркін айналымдағы валютамен берілетін кредиттер
• - еркін айналымдағы валюталардың (ЕАВ) депозиттері
• - ЕАВ құнды қағаздары
• - қаржы деравативтері

Сурет 3.

      Еркін айналымдағы валюталардың млн. доллармен  есептегендегі 2004-2005 ж. активтік құрамы.

      Алтын валюта активтерінің портфелін басқару. 9 таблицада және 4 суретте алтын валюта активтерінің портфелі туралы информация бейнеленген.

• Ішкі басқарымға жіберілген активтер нарықтық құны, 2005 жылдың аяғына таман 492,9 млн. доллар эквивалентін құрады немесе алтын валюта (АВ) активтерінің жалпы нарықтық бағасының 6 % құрады.
• 2005 жылдың Ұлттық фондтың АВ активтерінің портфелін басқару барысында тһмендегідей жаңа тетіктер пайдаланылды.
• 3 айға дейінгі Euribor фьючерстері
• 3 айға дейінгі Euribor опциондары
• корпоративтік облигациялары
• ипотекалық облигациялар. 10-interest (MBS)
• валюталық «стради» опциондары
• қайтарымды құнды қағаздар (continues call).