Халықаралық қарттар күні

Халықаралық қарттар күні БҰҰ Бас Ассамблеясының 1991-ыншы жылғы 1 қазанда негізінде жыл сайын атап өтіледі. (қарар 45/106 1990 жылғы 14 желтоқсанда)

БҰҰ Бас Ассамблеясының 1990-ыншы жылғы желтоқсанның 15-індегі № 45/106 қарары негізінде жыл сайын атап өтіледі. Қазақстан Республикасының Конституциясында қарт адамдардың жалпы азаматтық және арнайы құқықтары мен мүдделері, оның ішінде жасы бойынша әлеуметтік қамсыздандыру кепілдіктері бекітілген. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының жіктеуіне сәйкес қарт адамдарға 60 пен 74 жас, кәрілерге 75-89 жас аралығындағылар, ал ұзақ жасаушыларға жасы 90-нан асқандар кіреді. Бүгінгі таңда Қазақстанда 65 жастан асқандар халықтың 7,5 пайызын құраса, ал 2030 жылы 11,5 пайызын құрайтын болады. БҰҰ-ның бұл болжамы осы аумақтағы туудың төмендеуі мен ер адамдардың өлімінің жоғарылығына негізделген. 
 
 
 

Халықаралық қоғамдастық  салыстырмалы түрде егде адамдар  құқықтарын қорғау жөніндегі стандарттарды  әзірлеумен таяуда ғана айналысты. Осы  саладағы іс-шаралар әсіресе соңғы жылдары үдей түсті.

Егде адамдарды  әлеуметтік қорғау проблемалары 1948 жылдан бастап БҰҰ-да бірнеше рет қаралуда, онда «егде адамдардың құқықтары  туралы декларация» дайындалды. Кейінірек: Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы (1948 жылғы 10 желтоқсандағы БҰҰ бас Ассамблеясының 217 А (III) қарары), еуропалық әлеуметтік хартия (еуропа Кеңесі 1961 жылы 18 қазанда туринда қабылдаған), Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакті тәрізді халықаралық құжаттар қабылданған болатын. Алайда Жалпыға бiрдей декларация және Халықаралық Пакт егде адамдарға ерекше мәртебе бөлмеді және сонымен бірге арнайы құқытарды көздемеген.

Бұл ретте 1996 жылғы 3 мамырда Страсбургте қайта қаралған Еуропалық әлеуметтік хартияда егде адамдардың құқықтарына қатысты бір норма (23-бап) бекітілді.айталық қартайған адамдардың әрқайсысының әлеуметтік қорғауға құқығы бар. Осы мақсатта егде адамдарға егде адамдарға оларға лайықты өмір сүруге және жариялы, әлеуметтік және мәдени өмірде белсенді роль атқаруға мүмкіндік беретін барабар ресурстар ұсынылуы, олардың жеке басына қол сұғылмаушылықты құрметтеу және мұндай қарттарға қарттар үйінлегі өмір жағдайына қатысты шешімдерге қатысу мүмкіндігін қамтамасыз етуі, қарттар үшін құрылған қызметтер туралы ақпаратты беруі тиіс.

Әлем халқының өсіп келе жатқан бөлігін алаңдататын  қартаю проблемаларына аса назар  бөліну қажеттігін сезіне отырып, БҰҰ  бас Ассамблеясы 1978 жылғы 14 желтоқсандағы 33/52 қарада 1982 жылы Қартаю проблемалары бойынша Әлемдік ассамблея өткізуге шешім қабылдады. Әлемдік Ассамблеяның мақсаты форумды «егде жастағы адамдарға экономикалық және әлеуметтік қамтамасыз етуге кепілдіктер беруге бағытталған әрекеттердің халықаралық бағдарламасын әзірлеу үшін, сондай-ақ ұлттық дамуға үлес үшін мүмкіндіктер» қамтамасыз ету болды.

Бас Ассамблея 1980 жылғы 11 желтоқсандағы өзінің 35/129 қарарында  Дүниежүзілік Ассамблея «халық қартаюының әлеуметтік-экономикалық салдарларын  және егде жастағы адамдардың нақты  қажеттілігін неғұрлым толық түрде  ескеретін қоғам құруға ықпал етуінеә тілек білдірді.

1982 жылы қартаю  проблемары жөніндегі Дүниежүзілік  Ассамблея қартаю проблемалары  жөніндегі іс-әрекеттердің ВЕна  халықаралық жоспарын (бұдан әрі  – Вена Жоспары) қабылдады.  Бұл маңызды құжатты Бас Ассамблея  мақұлдады және Адам құқықтары жөніндегі Халықаралық пакта бекітілген құқықтармен байланыста егде адамдар құқықтарын қамтамасыз ету мақсатында қатысушы-мемлекеттер қабылдауы тиіс шараларға қатысты өте пайдалы басшылықты білдіреді. Ол 62 ұсынымды қамтиды, олардың көбі Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакті ережелерімен тікелей байланысты.

Вена Жоспары  өзінің негізгі мақсаты етіп егде жастағы адамдарға экономикалық және әлеуметтік қамтамасыз ету кепілдіктерін  беруді қояды. Оның алдыңғы кезектегі міндеті елдердің мүмкіндіктері кеңейгенде халықтың қартаюымен байланысты проблемалардышешуден, ерекше проблемаларды шешуден және егде адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандырудан тұрады. Бұл жоспар елдердің егде адамдарды әлеуметтік және экономикалық қамтамасыз етуге кепілдік беруге бағытталған практикалық сипаттағы саясат пен бағдарламаларды әзірлеуді, сондай-ақ оларға дамуға қатысу мүмкіндігін беруді ынталандыруы керек. Вена Жоспарының өзі негізге алған қағидаттары, сондай-ақ нақты проблемалар сипаттамасы және оларды шешу бойынша ұсынымдары бар.

Бізге де адамдар  үшін алаңдаушылық мәні болып табылатын  мәселелерге және Вена Жоспарында көзделген  оларды шешу жөніндегі ұсынымдарға  тоқталамыз:

• Денсаулық және тамақтану. Егде адамдарға деген қамқорлық ауруға деген бағдармен байланыстан шығуы керек және олардың дене, психикалық,әлеуметтік, рухани факторларды, сондай-ақ қоршаған орта факторларын назарға ала отыра жалпы әл-ауқатын қамтамасыз етуді болжайды. Сондықтан да денсаулық туралы қамқорлық медициналық және әлеуметтік секторды, сондай-ақ қарттардың өмір сапасын жақсарту мақсатында отбасын қамтуы тиіс.
• Егде тұтынушыларды қорғау. Тамақ өнімдері, үй-тұрмыс заттары, аспаптар мен құралдар егде адамдардың қауқарсызыдыгын ескеретін қауіпсіздік нормаларына сәйкес келуі тиіс; егде адамдар үшін дәрілер, есту аппараттары, тіс протездары, көзілдірік қол жетімді жерде болуы керек; егде адамдардың тапшы қаражатына басты бағытталған белсенді реклама мен өткізудің басқа да әдістерін шетген жөн.
• Тұрғын үймен қамтамасыз ету және өмір жағдайы. Қарттар үшін тұрғын үйді басына пан болдан гөрі маңыздырақ ретінде қарастыру қажет. Дене компонентіне қосымша тұрғын үйдің психологиялық және әлеуметтік мәнін тиісті түрде ескеру керек; тұрғын үй саясаты қарттардың қажеттілігін ескеруі керек, сондай-ақ коммуналдық қызмет саласындағы саясатпен жалпы халық үшін арналған тұрғын үймен салыстырғанда қарттар үшін тұрғын үй неғұрлым ыңғайлы орналасуы үшін, үйлестірілуі тиіс; тұрғын үйді бейімдеу қажет, қозғалысы шектелген егде адамдар үшін арнайы үй құралдарында күнделікті өмірді жеңілдететін практикалық тұрмыстық икемділіктер берілуі тиіс.
• Отбасы. Отбасын қолдау, оны қорғау әр қоғамның мәдени құндылықтары жүйесіне және оның қартайған мүшелерінің қажеттіліктеріне сәйкес оны нығайтуға күш салу керек; өздерінің егде туыстарын күтетін отбасы мүшелерін қолдау керек.
• Әлеуметтік қамтамасыз ету. Әлеуметтік қамтамасыз ету қызметі қарттардың әлеуметтік функцияларының ауқымды орындалуын мақсат етуі керек; қарт адамдарды алдын алу және дамыту саласында қызмет көрсетудің негізі және кең ауқымы болуы керек. Сонымен олар өзінің жеке үйінде белсенді және пайдалы азамат ретінде қала отырып, неғұрлым тәуелсіз өмір сүре алатындай.
• Табыспен қастамасыз ету және жұмыспен қамту. Мемлекеттің әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесі барлық егде адамдарға қорғаныш болуы тиіс; жәрдемақыны нақты төлеу, отбасыларға тікелей көмек көрсету сияқты басқа да тәсілдер қолдану қажет: ең аз жәрдемақы егде адамдардың негізгі қажеттіліктерін қанағтандару үшін жеткілікті болуын және олардың дербестігін қамтамасыз ету қажет; қарттардың жинақтарын инфляция әсерінен қорғау жолдары белгіленуі тиіс; қарт еңбекшілер жұмысын қанағаттанарлық жағдайда жағастыруы және жұмысқа орналасуға кепілдігі болуы керек; жұмысқа орналастыру, егде адамдарды дайындау және қайта даярлау саласында жаңа мүмкіндіктер жасау жөнінде қажетті шаралар қабылдасын.
• Ағарту. Егде адамдардың мүмкіндіктері мен қажеттіліктеріне бейімделген жалпы білім беру бағдарламалары, қартық кезеңге дайындықты қоса, әзірленуі тиіс; білім беру қарттарды кемсітусіз болуы тиіс; қарттар үшін жан-жақты ақпарат, олардың өмірінің барлық қырлары бойынша нақты және түсінікті нысан бойынша қол жетімді болуы тиіс.

Қартаю проблемалары бойынша халықаралық әрекет жоспарын және онымен байланысты іс-шараларды жүзеге асыру жөніндегі 1990 жылы  
14 желтоқсандағы БҰҰ Бас Ассамблеясының 45/106 қарарымен 1 қазан Халықаралық қарттар күні болып жарияланды.

1991 жылы Қартаю  жөніндегі Дүниежүзілік Ассамблеядан  соң БҰҰ-да бар қартаю мәселесі  бойынша ұсынымдармен жаңа белестер алынды. Бас Ассамблея егде адамдарға қатысты БҰҰ Қағидаттарын қабылдады, ол өзінің бағдарламалық сипаты жағынан біз қараған байланыста маңызды құжат болып табылады. Негізгі қағидат былайша тұжырымдалуда: егде жастағы адамдардың өмірін толыққанды жасау». Құжаттың негізгі мақсаты –айтарлықтай айырмашылықтарға қарамастан егде адамдардың жай-күйін елдер арасында ғана емес, сонымен қатар жекелеген елдер ауқымында және жекелеген адамдар арасында қамтамасыз ету, ұлттық заңнамаға (бағдарламаларға) енгізу және егде адамдарға қатысты белгілі бір стандарттарды (қағидаттарды) сақтау.

• Тәуелсіздік. Қағидат белгілі бір жағдайлар жиынтығының болуы ретінде түсіндіріледі: егде адамдардың өндіріске, суға, тұрғын үйге, киімге және олардың табыс алуы арқылы медициналық қызмет көрсетуге қолы жетуі, отбасы, қауым тарапынан қолдау және өзіне-өзі көмектесу; егде адамдардың жұмыс істеу мүмкіндігінің болуы немесе табыс әкелетін қызметтің басқа түрлерімен айналысу, еңбек қызметінің мерщімдерін анықтау мен тоқтату нысандарын анықтауға қатысу; білім беру және кәсіби дайындық бағдарламаларына қатысу; қауіпсіз жағдайларда тіршілік ету; үйінде әзірше ол мүмкін болғанша тұру.
• Қатысу. Бұл қағидат егде адамдардың қоғам өміріне белсенді тартылуын, саяси шешімде қабылдауда қатысуын, өзінің тәжірибесі мен білімімен жастармен бөлісуді білдіреді; егде адамдар өздері мүшесі болып табылатын қоғамдастық мүддесінде жұмысты, соның ішінде ерікті негізде орындауы мүмкін; егде адамдар егде жастағы адамдардың қозғалысын және қауымдастығын құруға құқылы.
• Күтім. Бұл қағидатты сақтау үшін мынадай жағдайлар жиынтығы әрекет етуі тиіс: егде адамдарды күтіммен және қорғаумен қамтамасыз ету; дене, психикалық және эмоционалды игіліктер деңгейін қолдауға және қалпына келтіруге мүмкіндік беретін медициналық қызмет көрсетуге қол жеткізу; ізгілік және қауіпсіз жағдайларда қорғауды және оңалтуды қамтамасыз ететін қамқоршы мекемелердің қызметін пайдалану мүмкіндігі; адам құқықтарын және негізгі бостандықтарды, қадір-қасиет, нанымды, қажеттіліктер мен жеке өмірді толық сыйлауды қоса, пайдалану мүмкіндігі,

Ішкі әлеуетті іске асыру. Өз әлеуетін жан-жақты іске асыру үшін мүмкіндіктер; білім беру, мәдениет, рухани өмір және демалыс  салаларында қоғамның мүмкіндіктеріне  қолжеткізу.

Қадір-қасиет. Лайықты  және қауіпсіз өмір сүру мүмкіндігі, пайдалану мен дене және психологиялық күштеуге ұшырамау; жасына, жынысына, нәсілдік немесе этникалық тобына, мүгедектігіне немесе өзге де мәртебесіне, олардың экономикалық салымына тәуелсіз әділ қарау құқығы.

1992 жылы БҰҰ-ның  Бас Хатшысы Бас Ассамблеяға «Қартаюға қатысты 2001 жылға арналған ғаламдық міндеттер: практикалық стратегия» баяндамасын ұсынды. БҰҰ-ға мүше мемлекеттердің қарауына ұсынылған әрекеттер Қартаюға қатысты іс-әрекеттердің халықаралық жоспарының басымдық салаларына сәйкес келді және ұлттық инфрақұрылымның, денсаулық пен тамақтанудың, тұрғын-үй мен өмір сүру ортасының, отбасының, білім беру мен бұқаралық ақпарат құралдарының, әлеуметтік игілік пен жұмыспен және демалыспен қамтамасыз етудің негіздеріне бағытталды.

Осы 1992 жылы Қартаю проблемалары жөніндегі Дүниежүзілік Ассамблеяның қартаю проблемалары бойынша іс-әрекеттердің Вена халықаралық жоспарын қабылдауының он жылдығына орай Бас Ассамблея Қартаю проблемалары декларациясын қабылдады. Ол онда егде әйелдерге олардың толық танылмаған қоғамға сіңірген еңбегі үшін тиісті қолдау көрсету үшін қартаю проблемаларына байланысты ұлттық бастамашылықты қолдауға табандылықпен шақырды. Онымен егде ер кісілер әлеуметтік, мәдени және мүмкін олар асыраушы болып жүрген жылдарында дамытып үлгермеген рухани сапаларын дамытуға көтермеленуі тиіс. Онымен отбасылар қарттарға қамқорлық көрсетуде көмек алуы, ал отбасының барлық мүшелері бұған қатысқаны үшін көтермеленуі үшін және онымен 2001 жылға дейінгі кезеңдегі қартаю проблемалары бойынша ғаламдық мақсаттарға жету стратегиясының контексінде халықаралық ынтымақтастықты кеңейту үшін. Онымен егде адамдар масыл ретінде емес, қоғамның дамуына үлес қосушы мүшелер ретінде қаралуы, барлық халық өмірдің соңғы кезеңіне өздерін дайындауы, аға және жас буын экономикалық, әлеуметтік және мәдени дамуда ескі мен жаңаның арасындағы оңтайлы ара қатынасты бірлесіп іздеуі үшін.

Декларация азамзаттың қарттық кезеңге демографиялық  кіруін тану құрметіне 1999 жылды Халықаралық қарттар жылы деп жариялады.

2002 жылы Қартаю проблемалары жөніндегі Дүниежүзілік екінші Ассамблеяның қорытындысы бойынша Қартаю проблемалары жөніндегі іс-әрекеттердің Мадрид халықаралық жоспары қабылданды (бұдан әрі – Мадрид жоспары). Құжаттың мақсаты – әлемнің барлық елдерінің қарттарының қауіпсіз және лайықты жағдайда өмір сүруін және қоғам өміріне толыққанды азамат ретінде қатысуын жалғастыруды қамтамасыз ету. Мадрид жоспары саясатты жүргізуге жауапты басшылардың қолындағы олардың назарын жеке және демографиялық қартаю процесіне байланысты негізгі басымдық міндеттерге аударуға көмек беретін практикалық құрал болуға арналған.

Мадрид жоспарының құрамында оны орындауды жүзеге асыру және бақылау бойныша іс-әрекеттер  мен шараларға қатысты ұсынымдар  бар. Үш негізгі басымдықтар деп  мыналар танылды:

1. Егде адамдардың  дамуға қатысуы.

Егде адамдардың қоғам өміріне және даму процесіне  белсенді қатысуы проблемаларын  шешу үшін міндетті түрде егде адамдардың экономикалық және саяси еңбектерін, егде адамдардың барлық деңгейлерде  шешім қабылдау процесіне қатысуларын тану.

Жұмыспен толық  қамту мақсатына қолжеткізу үшін жұмыс істегісі келетін егде адамдардың барлығын жұмысқа орналастыру мүмкіндіктерін қамтамасыз ету.

Білімге, білім  беру мен кәсіби дайындыққа қолжетімділікті  қамтамасыз ету үшін бүкіл өміріндегі үздіксіз білім беруге, кәсіби дайындық пен қайта даярлауға, сондай-ақ кәсіптік бағдар мен жұмысқа орналастыру бойынша қызмет көрсетуге қатысты мүмкіндіктер жоспарында тепе-теңдікті белгілеу маңызды. Адам жасы ұлғайған сайын тәжірибенің молаятындығын ескеру негізінде барлық жастағы адамдардың әлеуеті мен арнайы білімдерін толық пайдалануды қамтамасыз ету бойынша шараларды міндетті түрде қарастыру қажет.

Түрлі буын өкілдері арасында ынтымақтықты орнату проблемасын  шешу оның әділдік қағидасы және буындар  арасындағы өзара көмек көрсету негізінде нығаюынан көрінеді.

Егде адамдар  ортасында кедейшілік көлемін қысқарту, кірісті, әлеуметтік қорғауды кепілдендіруді қамтамасыз ету және кедейшіліктің  алдын алу мақсатында міндетті түрде  барлық жұмысшылардың әлеуметтік қорғаудың/әлеуметтік қамтамасыз етудің базалық жүйесін, соның ішінде, тиісті жағдайларда зейнетақы, еңбекке жарамсыздығы бойынша төлемдер мен медициналық жеңілдіктер алу құқығын пайдалануына мүмкіндік беретін бағдарламаларды іске асыруға ықпал ету керек. Әлеуметтік-экономикалық жоспарда халықтың жағдайы нашар топтарына көңіл аударуды көтеру негізінде егде адамдарды жеткілікті ең аз кіріспен қамтамасыз ету де маңызды болып табылады.

2. Ересек жаста денсаулық  қорғау мен әл-ақуатты  қамтамасыз ету. Бүкіл өмір бойына денсаулық пен әл-ауқатты нығайту үшін міндетті түрде науқастылық қауіп-қатерін және ересек жаста тәуелділіктің туындауын, салдарларын көтеретін факторлардың жиынтық әсері азаюы тиіс, сондай-ақ егде адамдар ортасында науқастылықтың алдын алуға бағытталған саясатты әзірлеу және егде адамдардың барлығын азық-түлік пен тиісті тамақтануға қолжетімділікпен қамтамасыз ету қажет. Медициналық-санитарлық қызмет көрсетуге әмебап және тең қолжетімділік проблемаларын шешу үшін егде адамдардың денсаулық сақтау жүйесінің қызметтеріне әмбебап және тең қолжетімділікке ие болуын қамтамасыз ету үшін жасына, жынысына немесе тілдік кедергілерді қоса алғанда, өзге де белгілеріне байланысты әлеуметтік және экономикалық теңсіздіктің туындауын жою қажет. Бұдан басқа, қарттардың қажеттіліктерін қанағаттандыру және оларды осы процеске тарту үшін алғашқы медициналық-санитарлық қызмет көрсету қызметін құру және жақсарту, қарттардың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін денсаулық сақтау жүйесі қызметінің толық өрісін құру қажет. Акцент күтіммен айналысатын адамдарды және денсаулық сақтау жүйесі қызметкерлерін кәсіби даярлауға қойылады. Ересек жастағы мүгедек адмдардың қоғам өмірінің барлық аспектілеріне жан-жақты қатысуына ықпал ету және өмірінің барлық кезеңдерінде ең жоғары функционалдық әлеуетін сақтау маңызды міндет болып табылады.