Мемлекет және құқық теориясы

Мемлекеттің және оның әкімшілік-аумақтық бөліністерінің құқық қабілеттілігі өздерінің  алдында тұрған міндеттермен тығыз  байланысты. Оның құқық қабілеттілігінің әмбебап болуы да сондықтан дер  едік, яғни ол жеке мүлде емес, қоғамдық мүддеге негізделетінін есте ұстаған  жөн. [2, 34б]

Азаматтық айналымда мемлекет атынан Қазақстан  Республикасының мемлекеттік басқару  және билік органдары өзінің құзыреті шегінде әрекет ету құқығына ие болады. Заңда қаралған тәртіппен Қазақстан  Республикасының арнайы тапсыруымен  оның атынан басқа да мемлекеттік  органдар, заңды тұлғалар мен азаматтар  әрекет ете алады. Жекешелендіру  кезінде мемлекет дербес немесе уәкілетті  мемлекеттік орган ретіңде кәсіпорынды  тұтасымен, мемлекеттік акцияларының бумасын немесе таратылған кәсіпорынның мүлкін сатушы бола алады. Мұндай Азаматтық  құқық қатынастарында мемлекеттің  қатысуының ерекшеліктері жекешелендіру  туралы заңмен айқындалады.

Қазақстан Республикасының қатысуымен болатын  дауларды сот қарайды. Тараптардың  қалаумен даулар аралық сотпен де қаралуы  мүмкін.

Азаматтық кодекстің 111, 112-баптарына сәйкес мемлекет және әкімшілік-аумақтық бөліністер Азаматтық  заңмен реттелетін қатынастарға осы  қатынастардың өзге қатысушыларымен  тең негіздерде болады.

Азаматтық құқық қатынастарында әкімшілік-аумақтық бөліністің атынан заңмен уәкілеттік берілген мемлекеттік органдар мен заңды тұлғалар ғана әрекет ете алады. Азаматтық айналымда әкімшілік-аумақтық бөліністің атынан құқықтық қатынасқа түсе алатын органдар қатарына бірінші кезекте мәслихаттар, әкім, әкімшілік, атқару билігінің аумақтық органдары жатады.

Азаматтық кодекстің 114-бабына сәйкес мемлекетке және әкімшілік-аумақтық бөліністерге Заңды тұлғалардың Азаматтық  заңдармен реттелетін қатынастарға қатысуын анықтайтын нормалар, егер заң  құжаттарынан өзгеше норма туындамайтын болса, қолданылады.

Азаматтық құқықтың басқа да субьектілеріне тән  Қазақстан Республикасы мен әкімшілік-аумақтық бөліністің міндеттемелері бойынша  дербес мүліктік жауапкершілікті мойнына  алатыны Заңмен белгіленеді. Олар бір-бірінің міндеттемелері бойынша, сондай-ақ азаматтар мен заңды тұлғаларының міндеттемелері үшін жауап бермейді (АК-тің  113-бабының 2-тармағы). Бірақ та бұл арада әкімшілік-аумақтық бөлініс немесе Заңды тұлғаның кепілдік (кепіл болушылык) арқылы алған міндеттемесіне, сондай-ақ аталған субьектілердің Қазақстан Республикасы міндеттемелерін өздеріне кепілдік (кепіл болушылық) арқылы алуын (жоғарыда айтылғандай) қолданылмайды.

Заң Қазақстан  Республикасы мен оның әкімшілік-аумақтық бөлінісінің құқық субьектілігінің  ара жігін олардың азаматтық  құқықтық жауапкершілігі негізіне сүйене отырып бөледі (АК-тің  113-бабы). Мәселен, Қазақстан Республикасы өз міндеттемелері бойынша мемлекеттік қазына мүлкімен, ал әкімшілік-аумақтық бөлініс жергілікті қазына мүлкімен жауап береді (АК-тің  113-бабы).

Мемлекет  кінәларына қарамастан анықтау, алдын  ала тергеу, прокуратура және сот  органдары лауазымды адамдарының  азаматтарға немесе Заңды тұлғаларға теріс әрекеттері арқылы келтірген  зияны үшін жауап береді. [20, 63б] Яғни заңсыз соттау, заңсыз қылмыстық жауапқа тарту, бұлтартпау шарасы ретінде заңсыз қамауға алу, үйде қамауда ұстау, ешқайда кетпеуі туралы қолхат алуды заңсыз қолдану, қамау немесе еңбекпен түзеу түріндегі әкімшілік шараны заңсыз қолдану, психиатриялық емдеу мекемесіне немесе басқа емдеу мекемесіне орналастыру салдарынан туындаған заңсыздық мемлекет жауапкершілігіне жатады. (АК-тің 923-бабы). Мемлекет Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 14 сәуірде қабылданған "Саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы" Заңы негізінде саяси қуғын-сүргін құрбандары алдында жауап береді. Айталық қамауға алу, бас бостандығынан айыру, психиатриялық, мекемелерге жатқызу түрінде негізсіз қуғын-сүргінге ұшыраған, сондай-ақ шектеулі бостандық жағдайларында ықтиярсыз еңбекке (соның ішінде "еңбек армиясы", Ресей Федерациясы Азаматтың кодексінің 127-бабында мемлекет жауапкершілігінің ерекшеліктері қарастырылған, онда "шетелдің заңды тұлғаларының, азаматтар мен мемлекеттің қатысуымен болатын қатынастар азаматтық заңмен реттеліп, мемлекет мүлкі және оның меншігі заңымен айқындалады" делінген. ҚP АК-інде мұндай шектеу қаралмаған. "Ішкі істер министрлігінің жұмысшы колонналары" деп аталатындарда) тартылған және осы Заңға сәйкес ақталған адамдарға, сондай-ақ бас бостандығынан айыру орындарында олармен бірге отырған балаларға әлеуметтік қорғау органдары тұрғылықты орындары бойынша ақтау туралы және аталған орындарда болған уақыты туралы құжаттардың негізінде республикалық бюджет қаржысынан олардың аталған орындарда болған әр айы үшін әлеуметтік қорғау органдарына өтініш жасаған сәтінде қолданылған Қазақстан Республикасы Заңдарымен белгіленген еңбекақысының ең аз мөлшерінің төрттен үш бөлігі есебінен, бірақ заңмен белгіленген ең төменгі 100 айлық есепті көрсеткіштен аспайтын мөлшерінде ақшалай төленеді.

Мемлекеттің тағы бір жауапкершілігі Азаматтық  кодекстің 9-бабының 5-тармағында қарастырылған. Атап айтқанда, мемлекеттік өкімет билігі органының, өзге де мемлекеттік  органның заңға қайшы құжат шығаруы  мен осы органдардың лауазымды  адамдарының әрекеті (әрекетсіздігі) салдарынан азаматқа немесе Заңды тұлғаға  келтірілген залалды Қазақстан  Республикасы немесе тиісінше әкімшілік-аумақтық бөлініс өтеуге тиіс.

Мемлекет  Қазақстан Республикасының ұйымдық-құқықтық түрлері мен тіркелу орындарына қарамастан барлық Заңды және жеке тұлғаларына қатысты шетелдіктер  үшін міндетті экспорт және импорт тауарларының (қызмет, жұмыс) тәртібін белгілейді.

Қазақстан Республикасы өзінің мүлкіне өзі  дербес жауап береді. Бұл Қазақстан  Республикасының 1999 жылы 2 тамызда қабылдаған "Мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз алу мен борыш  туралы" заңынан анық байқалады.

Мемлекет  шетелдік инвесторлармен жасалған инвестициялық  келісімдердің қатысушысы да болады.

Мемлекет  сыртқы сауда айналымына елшілік, консулдық  немесе сауда өкілділігі арқылы қатысады. Айталық, Қазақстан Республикасының  сауда өкілдігі Қазақстан Республикасы атынан өзіне жүктелген міндеттерді  жүзеге асыру үшін мәмілелер мен  басқа Заңдық актілер жасай алады. Қазақстан Республикасының сауда  өкілдіктері соттарға жауапкер болып  тек сол елдегі Қазақстан Республикасы сауда өкілдіктері жасаған мәмілелер  мен басқа да Заңдық актілерден туындайтын дауларға қатыса алады.

Қазақстан Республикасы сауда өкілдіктерінің міндеттемелері бойынша жауапкершілікті "Қазақстан Республикасының сауда  өкілдіктері туралы" ереженің 4-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының  Үкіметі көтереді.

Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық жүйесі 14 облыс, республикалық маңызы бар 2 қала, 175 әкімшілік аудан, 84 қала, 35 кент және 7031 ауылдық елді мекендерден  тұрады. Республиканың батысында  Ақтөбе, Атырау, Батыс-Қазақстан және Маңғыстау облыстары орналасқан. 
Солтүстігінде – Ақмола, Павлодар, Солтүстік Қазақстан және Қостанай облыстары.Оңтүстігінде Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда және Жамбыл облыстары бар.Шығыста – Шығыс Қазақстан облысы.Республика аумағының орталық бөлігін ең ірі облыстардың бірі – Қарағанды облысы алып жатыр.

Қазақстан Республикасының сауда өкілдіктері  қазақстандық сыртқы экономикалық және басқа да шаруашылық ұйымдардың міндеттемелеріне жауап бермейді, ал қазақстандық сыртқы экономикалық және басқа да шаруашылық ұйымдар өз кезегінде Қазақстан  Республикасы сауда өкілдігінің міндеттемелері бойынша да жауапты болмайды.

3.2. Әкімшілік - аумақтық бөлініс.

Әкімшілік-аумақтық бөлініс – мемлекеттің аумақтық ұйымдастырылу жүйесі. Оның негізінде мемлекет өкімет пен басқару органдары құрылып, тиісті жұмыстар атқарады. Қазақстан Республикасында әкімшілік - аумақтық бөлініс облыстық, қалалық, аудандық, округтік бірліктен тұрады.

Қазақстан Республикасы мен әкімшілік-аумақтық бөлініс  заңды тұлға болып табылмағанымен азаматтық айналымда аза-маттық құқық қатынастарының қатысушылары ретінде көрінеді. Демек бұл субьектілер  құқық және әрекет қабілеттілігіне  ие болады, бірақ олар сипаты жағынан  азаматтық құқық қатынастары  қатысушыларының өзге қүқық субъектілерінен  ерекшеленеді. Овдай ерекшеліктер мынадай: а) Қазақстан Республикасының Конституциясына  сәйкес Қазақстан Республикасы құқықтың басқа субъектілері орындауға міндетті зандарды қабылдау қүқығын еншілейді: ә) Қазақстан Республикасы өзінің зандарымен әр құқық субьектісінің өкілеттік  көлемін белгілейді, езгертеді, бұл  орайда өзі үшін де екілеттік көлемін  айқындайды; б) Азаматтық құкық қатынастары  қатысушыла-рының бірде бірі иелене алмайтын құқықтарды Қазақстан Республикасы еншілейді (мысалы, тек Қазақстан  Республикасы ғана валюталық реттеудің  құқықтық негіздерін белгілеуге құқылы және т.б.).

Мемлекеттің және оның әкімшілік-аумақтық бөліністерінің құқық қабілеттілігі өздерінің  алдында тұрған міндеттермен тығыз  байланысты. Оның құқық қабілеттілігінің әмбебап болуы да сондықтан дер едік, яғни ол жеке мүдде емес, қоғамдық мүддеге негізделетінін есте ұстаған жөн.

Қазақстан Республикасының  әкімшілік-аумақтық жүйесі 14 облыс, республикалық  маңызы бар 2 қала, 175 әкімшілік аудан, 84 қала, 35 кент және 7031 ауылдық елді мекендерден тұрады. Республиканың  батысында Ақтөбе, Атырау, Батыс-Қазақстан  және Маңғыстау облыстары орналасқан. 
Солтүстігінде – Ақмола, Павлодар, Солтүстік Қазақстан және Қостанай облыстары. 
Оңтүстігінде Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда және Жамбыл облыстары бар.Шығыста – Шығыс Қазақстан облысы.Республика аумағының орталық бөлігін ең ірі облыстардың бірі – Қарағанды облысы алып жатыр.

Азаматтық айналымда мемлекет атынан Қазақстан  Респуб-ликасының мемлекеттік басқару  және билік органдары өзінің құзыреті шегінде өрекет ету құқығынаие болады. [1, 63б]   Занда қаралған тәртіппен Қазақстан Республикасының арнайы тапсыруымен оның атынан басқа да мемлекеттік органдар, занды тұлғалар мен азаматтар әрекет ете алады. Жекешелендіру кезінде мемлекет дербес немесе уәкілетті мемлекеттік орган ретінде кәсіпорынды тұтасымен, мемлекеттік акцияларының бумасын, немесе таратылған кәсіпорынның мүлкін сатушы бола алады.

Қорытынды

Мемлекет  нарық экономикасының қалыптасуына әсер ету ретінде пайдаланатын экономикалық тұтқалардың ішінде азаматтық құқық  субъектілерінің рөлі өте маңызды. Кез келген мемлекеттің нарықтық дамуы азаматтық құқық саласының  дамып жетілгендігіне мүдделі. Өйткені  заңдар өмір арнасына кешеуілдеген жағдайда туындаған азаматтық айналым  қатынастарын реттеу мүмкін болмай, азаматтық құқық субъектілерінің қатынастарына нұқсан келеді.  

Сондықтан құқық субъектілерінің өзара  түрлі қарым-қатынас ұйымдастыруды  құқықтық тұрғыдан қолайлы үйлестіруді, реттеуді қамтамасыз ететін құқық саласын  жетілдіру өте маңызды болып  отыр. Осы мәселелердің ертерек шешілуі  жүргізіліп отырған экономикалық және әлеуметтік реформалардың жемістілігіне  әсерін тигізетіні даусыз.

Ата Заңымызда  көрсетілген заңды негіздерге сүйене отырып, қоғамдағы әр түрлі құбылыстардың  барлығы құқықтық тұрғыдан реттелетіндігін осы курстық жұмысымда анықтадым. Сол құбылыстардың басым бөлігі мүліктік және мүліктік емес қатынастардан тұрады. Демек, адамды және оның қоғамдағы құқықтық орнын анықтау барысында, азаматтық құқық субъектісі ретінде алып қарастырғанымыздың маңызы зор. Ол адамды қоғамдағы орны мен ерекшеліктерін жан-жақты ашуға мүмкіндік береді.

     Осыған орай Қазақстан Республикасының  Азаматтық кодексінде көрсетілген  азаматтық құқық субъектілерін  ажырата алу, олардың түрлерін білу құқық мамандары үшін маңызы зор.

Курстық жұмыста азаматтық құқық субъектілерінің әрекет және құқық қабілеттіліктеріне талдау жасалып, олардың тұрғылықты жері, қоныс аударуы, өмір сүру, еңбек ету құқықтарының заңмен реттелу деңгейіне де талдау жасалып қорытынды шығарылды.

Әрбір адам құқықтар мен міндеттерге ие бола алатын субъект ретінде қабылдау 19-ғасырдан бастап табиғи құқық ағымының ықпалымен пайда болуы, құқық  жүйесінде, жалпылық және теңдік қағидасын  құрды. Өйткені адам туылған кезден бастап (кейбір құқық жүйелерінде  туылмастан бұрын) бірқатар құқықтарға ие болады. Бұл құқықтық жағдайлар  толығымен жұмысымның бірінші тарауын  қамтыған.

Құқықтар  мен міндеттер қашан да сол  құқықтар мен міндеттердің қайсыбір субъектілеріне байланысты болады. Біз  қайсыбір субъективтік құқық туралы айтқанымызда, бұл құқыққа әлдебіреудің ие екендігін есте ұстаймыз. Сондай-ақ міндеттің де әлдебіреудің мойнындағы міндет екендігін  жадымыздан шығара алмаймыз.

Бұл курстық  жұмыста мен азаматтық құқық субъектілерінің негізгі түрлеріне толығырақ тоқталып өттім.

Заң тілінде  құқықтардың және міндеттердің иелерін  «құқық субъектілері» деп немесе «тұлға» деп атайды. Тұлғаның заңдық тұрғыдан алғандағы ұғымы құқық қабілеттілік ұғымымен сәйкес келеді. Құқық өкілеттігін алған құқық қабілеті атаулының бәрін тұлға деп атауға болады. Бірақ, әр түрлі топтар мен түрлерге орай субъектілердің азаматтық құқыққа ие болып, міндетін орындау қабілеті деп түсінуі керек.

Тұлғаның  екі категориясы бар. Құқық субъектілері – ең алдымен адамдар. Әрбір адам – құқық субъектісі. Бірақ, құқықта субъектілердің басқа да категориясының барлығы мәлім. Бұл – ұжымдар, толып жатқан ұйымдар, кәсіпорындар, қоғамдар және т.б да құқық пен міндеттердің иелері болып табылады.

     Қорыта келе ерекше айта кетейін  дегенім, Қазақстанның гүлденуі мен экономиканың тұрақтануы жолдары бойынша дұрыс жолмен дамуға мүмкіндік беретін азаматтық айналымға қатысушылар болып табылатын азаматтық құқық субъектілерінің маңызы зор.

Менің қалам  тартқан тақырыбыма, яғни курстық  жұмысыма негізгі арқау болған заңгер-ғалым  Ғ. Төлеуғалиевтің оқулығы болды. Сонымен  қатар баспадан 2003 жылы жарық көрген Ғ. Жайлиннің Азаматтық құқықтың Ерекше бөлім атты оқулығы көп  көмектесті. Осы оқулықтар арқылы азаматтық құқықтардың субъектілері нені қамтиды, олардың түрлері қандай және олардың айырмашылықтарын қарастырдым.