Қазақстан экономикасындағы шағын және орта бизнестің рөлі

    Шағын және орта бизнестің  артықшылықтары мен  ерекшеліктері. 

    Көптеген  адамдардың ойы бойынша, нарыққа  тек ірі капиталы бар кәсіпорындар ғана қол жеткізулері мүмкін, ал шағын және орта кәсіпорындар үшін орын жоқ. Басты аргумент ретінде  шағын бизнестің қуатты ірі компаниялармен бәсекелестікке түсе алмаитындығы. Ал,  егер дұрыс тұрғыдан қарастырсақ, шағын  бизнестің тиімді бәсекелес болуының бірнеше себебін көрсетуге болады. Біріншіден, шағын кәсіпорындыр үшін 0,5 – 1 жыл ішінде өздерінің стратегияларын өзгерту қиындық тудырмаиды, ал ірі  кәсіпорындар үшін 5 – 6 жыл қажет. Екіншіден  көпшілігі қателесіп инновация  ірі кәсіпорындардан жүреді деп  ойлайды, ал статистика болса, Екінші Дүние  Жүзілік соғыстан кейін 95 % инновациялық технология шағын және орта бизнес сфераларынан шыққанын көрсетіп отыр. Шағын кәсіпорындардың ірі кәсіпорындарға қарағанда капиталының күйіп  кету тәуекелі төменірек, жәнеде әртүрлі  инновациялық технологияларды енгізуден  қорықпайды.

    Шағын және орта бизнестің жаңа жұмыс орындарын  қамтамасыз етуі сияқты артықшылығын көрсету қажет.  Әсіресе,  бұл  елде кризис және жұмыссыздық кезеңі болған кезде артықшылыққа ие, өйткені  ірі компаниялар қызметі экономикалық кризиске байланысты болғандықтан, жаңа жұмыс орындарын ұсына алмайды. Американ-Экспресс ( 1987 ) мәліметтері  бойынща шағын өнеркәсіптерде қалыптасатын жұмыс орындарының өсу қарқыны  тұрып қалған ірі компанияларға  қарағанда 3 есе көп⁶.

    Шағын бизнестің артықшылықтары көрініп  отыр. Бұл, шағын және орта бизенстің  динамикалығы, икемділігі, тұтынушылар  қажеттілігінің өзгеруіне тез жауап  беру және тауарлар ассортиментін ауыстыру, технология саласына жаңалықтар енгізу мүмкіндігі. Персоналды басқару сферасында бұл еңбек ұжымында бейресмилік, бюрократияның жоқтығы, жұмысшылардың  басқаруға және табысқа тікелей  қатыс алу мүмкіндігі.

    Шағын және орта бизнестің ерекшелігі қызмет ету сферасы болып табылады. Ірі  кәсіпорындар жаппай өндіріс жағдайында, тұрақты тауар номенклатурасымен  және көтерме сатып алушылармен  жұмыс істейді. Шағындар ұсақ партиялармен шығарады, жеке тұтынушылардың қажеттіліктерін  қанағаттандырады, нарықтық арнайы сегментіндегі  және екінші реттік шикізат өндірісінің  қалдықтарын пайдаланады. Мысалы, автомобиль өндірісі – ірі кәсіпорын қызметіне  жатса, автомобильді жөндеу – шағын  және орта бизнес қызметі.

    Шағын және орта бизнестің келесі бір тиімді ерекшелігі коллективті еңбекке  ұмтылуы, жұмыс орнын сақтап қалуға тырысу және пайдаға қатысуға негізделген  жұмыстың нәтижесінің максималды болуына  мүдделілік болып табылады. Ірі компаниялар  кәсіби менеджерлерді жалдайды, алолар акционерлердің барлық талпыныстарының  ерекшеліктерін білмейді, нәтижесінде  басқару проблемаларына алып келеді, ал шағын кәсіпорындарда құрушының  өзі менеджер, бір тұлға, сондықтан  бұл жерде ешқандай түсініспеушілік  мәселесі туындамайды⁶. 

    1.2 ҚР экономикасындағы шағын және  орта бизнестің рөлі. 

    Әлемдік тәжірибе шағын және орта бизнестіңэкономикадағы рөлі бағалауға клмейтіндей жоғары екнің көрсетіп отыр. Ал мемлекет өмірінің барлық салаларына әсерін тигізеді: жұмысшылар саны бойынша, өндірілетін тауарларының көлемі бойынша, орындайтын жұмыстары  мен көрсететін қызметтері бойынша  жекелеген елдерде шағын және орта бизнес субъектілері маңызды рөль ойнайды. Экономика үшін шағын кәсіпорындардың  толықтай қызметі оның икемділігінартырытын маңызды сұрақтар болып табылады. Тіпті, шағын және орта бизнестіңдаму  деңгейіне байланысты, мамандар елдердің өзгермелі экономикалық жағдайға бейімделу  мүмкіндіктерін жталдайды. Қазақстан  үшін шағын бизнестің қалыптасуы жоғары дамыған қоғамға, жоғары дамыған  экономикаға өтетің көпір болуы  қажет. Қиыншылықтар мен сәтсіздіктерге қарамастан шағын және орта бизнес даму үстінде, экономиклық, әлеуметтік, ғылыми-технологиялық мәселелерді  щеще отырып қарқын алуда. Шағын және орта бизнесті дамыту келесі мәселелерді  шешеді:

    -қоғамның  және халықтың қажеттіліктерін  жақсы қанағаттандыруға мүмкіндік  береті, өркениетті бәсекелестік  нарықтық қатынастардың қалыптасуы;

    -ассортименттің  кеңеюі мен тауарлар мен қызметтердің  сапасының артуы. Тұтынушылардың  қажеттілігін қанағаттандыруға  ұмтылу арқылы, шағын бизнес қызмет көрсету мен өнім сапасының артуына мүмкіндік туғызады;

    -тауарлар  мен қызметтердің нақты бір  тұтынушыларға жақындауы;

    -экономиканың  құрылымдық өзгеруіне әсер ету.  Шағын кәсіпкерлік экономикаға  өтімділік, икемділік береді;

    -өндірісті  дамытуға халықтың өз ақшаларын  тартуы. Шағын кәсіпорын иегерлері  өз істеріне өз ақшаларын үлкен  қызығушылықпен салады;

    -қосымша  жұмыс орындарының ашылуы, жұмыссыздық  деңгейінің қысқаруы;

    -адамдардың  шығармашылық мүмкіндіктерін тиімді  пайдалануға, дарындарының ашылуына, әр түрлі қолөнердің дамуына  ықпал етеді;

    -еңбек  қызметіне ірі кәсіпорындар белгілі  – бір шектеу қоятын халықтың  жекелеген топтарын (үй жұмысымен  айналысушылар, зейнеткерлер, мүгедектер, оқып жатқан адамдар) тарту;

    -меншік  иелері, кәсіпкерлер, басқарушылардың  әлеуметтік қатарларының қалыптасуы;

    -ғылыми-техникалық  дамуды жандандыру;

    -жергілікті  шикізат қайнары ірі кәсіпорындар  қалдықтары қолдану және игеру;

    - ірі кәсіпорындарға комплетелетін  бұйымдарды дайындау және жеткізу  жолымен, көмекші және қызмет  көрсету өндірісін құру арқылы  әсер ету;

    - арендаға алу немесе сатып  алу арқылы төмен рентабельді  және тоқыраудағы кәсіпорындардан  мемлекетті босату;

    осы барлық аталған және басқа да шағын  және орта  бизнестің экономикалық, әлеуметтік функцилары, оның дамуы  ең маңыздылар қатарына жатқызып, экономиканың ажырамас бөлігі ретінде қалыптастырады. Бірақ шағын және орта бизнестің  ролін таңдай отырып, оның дамуына  кедергі болатын себептерді айтпауға болмайды.

    Біріншіден, Қазақстан Республикасындағы күрделі  экономикалық жағдай (инфляция, өндірістің құлдырауы, шаруашылық байланыстардың үзілуі, төлемеушілік, несиені пайдаланудағы  жоғары пайыз, кәсіпкерлердің құқықтық қорғалуы).

    Екіншіден, кәсіптіліктің төменгі деңгейі, кәсіпкерлердің өз өздерін теңгеруі.

    Үшіншіден, халықтың кәсіпкерлерге толық сенімнің болмауы.

    Төртіншіден, шағын және орта бизнесті мемлекеттік  қолдаудың әлсіздігі, тіпті, керісінше  мемлекеттік органдардың жиі  араласуы.

    Бесіншіден, қазіргі заманға сай ақпаратардың жеткізілуі, құрал – жабдық, технологияның  болмауы, күрделі есеп беру жүйесінің  және арендалық төлем құнының  жоғары болуы.

    Сонымен кәсіпкерліктің одан ары кеңеюі мемлекеттік  маңызды мәселелерінің бірі болып  табылады, кәсіпкерлер мәселелерінің  шешу үшін әкімшілік – ұйымдық, технологиялық, техникалық ресурстар қолданылуы қажет.

    Қазіргі уақытта қалыптасқан экономикалық жағдайда мемлекеттік тікелей немес  жанама қолдау көрсететін елеулі ресурстары жоқ. Сондықтан, барлық күш жағымды сыртқы ортаны қалыптастыруға бағытталуы керек. Бұл бағытты жүзеге асыру үшін келесідей шаралар қажет: заңдық және нормативтік базалар ары қарай қалыптасуы мен дамуы, өндірісті қолдайтын инфрақұрылымының барлық қажетті элементтерін қалыптастыруы, бюджеттен тыс қаражаттар есебінен кәсіпкерлікті қаржылық қолдлау аясын кеңйтуге әсер ету, тиімді инвестициялық климатты қалыптастыру, мемлекеттік бақылауды тәртіпке келтіру.

    Соңғы жылдары шағын және орта бизнесті дамыту мен кәсіпкерлік қызметті қолдау бойынша бірқатар шаралар  әзірлеген болатын. Ол өзінің нәтижесін  берді, статистиктердің айтуы бойынша, тіркелген кәсіпкерлердің санының  артуы, жұмыспен қамтылған халықтың үлесіне де әсерін тигізген. Шағын  кәсіпорындардың өнім өндірудің  жалпы көлеміндегі үлес салмағы  артып келеді. Шағын және орта бизнестің  ролінің артуын кәсіпкерлер форумының  тұрақты жүргізілуі шағын кәсіпкерлікті  дамыту қорының құрылу, барлық екінші деңгейлі банктердің шағын кәсіпкерлік  субъектілеріне несие берудің минимал  мөлшерін тағайындауы (банктің несие  қоржынының негізгі қарыздан 10 % - тен  аз болмау), орта және шағын кәсіпкерлікті  қолдау Агегнттігінің құрылуы, шағын  кәсіпкерлікті қолдау бойынша әкімдердің қызметін қатаң қадағалау, шағын  кәсіпкерлік субъектілерінің жұмыстарына  жағдай жасау және жеңілдіктер беру.

    1992 – 96 жылдары кезеңінде кәсіпкерлікті  қолдау және дамыту, екі мемлекеттік  бағдарламаның жүзеге асыру шағын  бизнестің құрылуы мен қалыптасуына  негіз бола алады. Бұл кезеңде  шағын кәсіпкерлікпен айналысатындардың  үлесі жалпы жұмыспен қамтылғандардың  саны ішінде келесі қатынасты  құрады: 1992 жылы - 6%, 1993 жылы - 4%, 1994 жылы - 4%, 1995 жылы - 5%, 1996 жылы – 5,2%. Қызмет  етуші субъетілерінің саны 24030 бірлікке  дейін артты⁷. 2000 жылы тіркелгендердің саны 118429 бірлік, олардың ішінде 107134 – шағын кәсіпорындар⁸, және 59244 – қызмет етуші кәсіпорындар болды.

    Сонымен, көріп отырғанымыздай, ойланып ұйымдастырылған  шағын және орта бизнес саясаты стагнациялық экономикадан шығудың балама жолы бола алады, өйткені ол екі макроэкономикалық  проблемелармен байланыстырады – жұмыспен қамту және өндірістің жандануы. Шағын  кәсіпорындар экономикаға барлық көрсеткіштер бойынша өзгерістер алып келуі мүмкін. Өзін жұмыспен қамтуды ынталандыру  және шағын кәсіпорындар ашу ең аз шығынмен жұмыссыздық мәселесінен  шығатын жол ретінде қарастырылады. Соңғы он жылдықты дамыған елдердегі  экономиканың даму тенденциясы шағын  бизнес саласына өтумен байланысты. Осы  салаға бәсекелестікті ынталандыру, кәсіпкерліктің жандануы, қоғам ресурстарын толығырақ  қолдану және инновациялық процесті күшейту сияқты негізгі үміт арттырған. Батыс елдерінде шағын бизнес тиімді дамуды қамтамасыз ету және мемлекеттік экономикалық саясатты қосу саласына айналған. Мемлекеттік  протекционистік шағын бизнестің  нақтылануы қажет еткен, адрестілігін, жеңілдіктер тек шағын кәсіпорындарға берілетін. Шағын кәсіпорындарды ажырату  барысында сандық сипаты бойынша, әр елдегі экономикалық жағдайға байланысты әр түрлі пікірлер қалыптасқан. Жалпы сипаттамасы ұйымдастырылуының қарапайымдылығы, жаңа өнім шығаруға тез бейімделе алуы, нарыққа қызмет ету, яғни нақты тапсырыстармен сатуға, сондай – ақ шағын кәсіпорындарды басқару және меншікті біріктіру дәрежесі болып табылады.

    Кез келген процесс сияқты шағын және орта бизнестің дамуы мен қолдауын басқару қажет. Кәсіпкерлік басқару  объектісі ретінде өзінің ерекшеліктері  бар. Егер бұл сұраққа басқару  қызметі жағынан келетін болсақ, онда басқарудың келесі қызметтерін  көрсетуге болады:

• жоспарлау (стратегиялық менеджмент, маркетинг стратегиясын әзірлеу, бизнес жоспарды әзірлеу);
• ұйымдастыру (барлық деңгейде кәсіпкерлікті сәйкес басқару құрылымын құру);
• мотивация (кәсіпкерлік белсенділікті ынталандыратын механизмді қалыптастыру);
• бақылау (жоспарланған істерден ауытқуды анықтау және сәйкес түзетулер енгізу);

      Осы орайда ұсынғым келіп отырғаны  мәні – шағын кәсіпкерліктің  экономика жағдайын жақсарту  үшін ірі ағымы бар екенін  көрсететін, экономиканы дамыту  үшін кәсіпкерлік модельді ұстану. Осы теорияға сәйкес мемлекет  кәсіпкерлік белсенділікті тиімді, әрі икемді ынталандыру әдісін  табуы қажет⁹. Сәйкес мемлекеттік саясат қоғамдағы кәсіпкерлік климатты өзгерте алады ма деген? Бұл сұраққа жауап оң болады. Тек бұл үшін, мемлекет жаңа кәсіпорындар ашуды ынталандыратын, кәсіпкерлікті қолдау саясатын жүргізуі тиіс. Және де бұл көп қырлы қолдау кәсіпорынның даму жағдайы мен кезеңіне байланысты әр түрлі сипатта болуы қажет. Себебі, қай құрылған және тоқырау алдында тұрған кәсіпорындар қолдаудың әр түрлі тәсілдерін қажет етеді. 

    1.3. Нарықтық экономикасы  бар елдердің шағын  және орта бизнесті  дамытудағы тәжірибесі. 

    Көптеген  шетел мемлекттерінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын бизнеске байланысты мемлекеттік саясат маңызды өз бетінше  жүйелік бағыт болып табылады. Ұйымдық құрылымдарды және шағын  кәсіпкерлікді қолдау механизмдерін  басқа мемлекеттерде зерттеу  қандай да болмасын ұлттық ерекшеліктерге қарамастан барлық сипаттамаларға анықтауға  мүмкіндік береді. (кесте №1)¹⁰

    кесте №1