Нарықтық экономика және кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін

3. монополист нарықты билейді  және бағаны бақылайды

4. нарыққа кірер жерге  өте ... ... ... экономиканы дамытудағы  бәсекенің мәнін XVIII ғасырда

ағылшынның ... ... Адам Смит ... "көрінбейтін қол"

қағидасында ашып көрсеткен. Адам Смит ... ... ... ... сол

арқылы жеке көзқарастар  мен экономикалық тиімділік қалыптасады, ... ... ... ... ... ... пайда мөлшері теңеледі.

Қазіргі ғалым экономистер  өз еңбектерінде ... ... жаңа ... сипаттап, бәсеке теориясының ... ... ... ... А.Ю. Юдановтың  пікірінше "нарықтық бәсеке – нарық

сегментінің тиісті бөлігінде, тұтынушының шектеулі көлемдегі ... ... ... үшін ... ... ... – ... бір мақсатқа жету үшін заңды немесе жеке тұлғалар

(бәсекелестер) арасында болатын  тартысты ... ... Г.Л. ... ... ... – бұл ... объективті немесе субъективті  қажеттіліктерін

заңдылық шеңберінде, не ... ... ... ... ... ... ... немесе басқа да ... ... ... ... ... ... ... қандай

да бір қызмет аясында  жақсы нәтижелерге жету үшін ... ... ... өндірушілердің тиімді шаруашылық жағдайы  үшін, мол пайда ... ... деп ... да ... ... ... ... дегеніміз – жеке өнім

өндірушілер, жұмыс істеушілер, қызмет ... ... өз ... ... ... Нарықтық экономикада  бәсекелестік ... ... ... Оның ... ... ... ие, егер ол басқа

мехенизмдермен түзетіліп  отырмаса экономикалық, әлеуметтік, ... ... да ... зардаптарға ұрындыруы мүмкін.

Қазақстандық бір топ  ғалымдар бәсекелестік қабілетке төмендегідей

анықтама береді: ... ... - ... ... қоғамдық

қажеттіліктерге сәйкестік  деңгеймен, сондай-ақ оны қанағаттандыруға кеткен

шығындармен ... Сол ... ... ... ... ... түрде зерттеген ғалым-экономист  С.Б. Ахметжанова

"бәсекеге ... ... ... ... ... ... салыстырғанда,  сапасы мен бағасы жағынан  ерекшеленеді" деген

пікір білдіреді.

Өнімнің ... ... оның ... ... ... ... де

қолданылуда. Бұл бағаны қалыптастырудың  квалиметриялық ... ... ... ... ... тауардың

бағасы – оның тұтынушылық  және құндық ... ... ... ие. ... ... ... айырмашылықтары  қалыптасады,

осы себепті тауарлар бір-бірімен  бәсекеге түседі. Алайда, бұл ... ... ... шығарады, өйткені, біркелкі тұтынушылық сипатқа  ие

тауарлар әртүрлі бағамен  сатылуы мүмкін.

Өнімнің бәсекелік ... екі  топ ... ... ... ... жағдайлары да кездеседі, яғни, өнімнің

сапасы мен қарастырылатын өткізу нарығының талаптары ... ... ... қабілетті болу үшін өткізілетін  нарықтың тиісті талаптарына

сай жоғарғы ... ... ... Алайда, бұл  жағдайдың өзі өнімнің ... ... ... ... ... ... ... барысында

басқа тауарлар мен салыстыру  арқылы анықталады.

Қоғамдық қажеттіліктерді  қанағаттандыру деңгейі және оған кеткен шығындылық

арқылы анықталатын ... ... ... ... ... бір өнімнен екіншісін жоғары бағалау арқылы анықтайтынын

ескермейді. ... ... ... ... ... –  оның ... өніммен айырмашылығында  ғана емес, салыстырмалы ерекшелігінің  де

болуында.

Негізінен, өнімнің бәсекелік  қабілеті оның ... ... ... ... Әр бір ... қандай да бір өнімді сатып аларда

оның қажеттілігін өтеудегі тиімділігінескереді. ... өнім ... сай ... ... онда оның ... ... бағалау

құнына қарай ауысады. ... ... бір ... ... пайдалану

тиімділігін ескерсе, екінші жағынан, оған кеткен шығынды ... ... ... өнімнің  бәсекелік қабілеті – бұл өнімнің  бәсекелес

өндірушілерінің ұқсас ... ... ... ... ... бағамен, тартымдылығымен және оның қажеттілікті өтеу

құндылығымен ерекшелену сипаты. Бұл анықтама өнімнің бәсекелік ... ... ... ... бейнелейді деген ойдамыз.

Жалпы алғанда, өнімнің бәсекелік  қабілеті бірнеше ... ... ... ... – салыстырмалы шама, яғни ол ұқсас өнімдермен

теңестіру арқылы анықталады;

2) ол ... ... яғни ... ... өзгереді, тауардың

өмірлік циклына және басқа  да жағдайларға тәуелді;

3) әр бір ... жеке ... әр  бір ... ... ... әсер ... ... өнімнің бәсекелік  қабілеті

құбылмалы сипатқа ие;

4) бәсекелік қабілет нақты,  яғни ол ... ... бір ... ҒТП даму ... ... ... жүйелеріне және т.с.с.

байланысты.

5) бәсекелік қабілетке  әсер етуге болады, ол оның ... ... ... ... ... ... ... жүйелі түрде, уақытқа

және қоғамдық талаптарға сай, тұтынушы үшін де, өндіруші үшін де зерттеу

қажет.

Сонымен ... ... ... бәсекелік  қабілетіне қатысты

анықтамаларды жинақтай келе, келесі пайымдауларды атап өтуге  болады:

– ... ... ... – бұл тек нарықтық экономикаға тән ... жоқ ... ... ... қабілеті туралы сөз болуы мүмкін емес;

– бәсекелік қабілет –  салыстырмалы түсінік, өйткені ол тұтынушы талғамын

қанағаттандыруға ... ... ... ... ... ... ... қабілеті – бұл өнімнің бәсекелес  өндірушілердің ұқсас

өнімдермен салыстырғанда  жоғары тұтынушылық қасиеттерімен, төмен ... және оның ... өтеу ... ... ... ... ... нақты  нарықта сәтті өткізілуі –  оның бәсекелік

қабілетін көрсетеді;

– ... ... ... ... ... ... сапалық және құндық, әрі ... ... ... ... ... ... өнімнің бәсекелік  қабілеті уақыт ағымына, өткізу нарығына, халықтың

өзгермелі сұранысына тәуелді  өзгермелі ... ... ... ... нәтижеде, кәсіпорынның бәсекелік

қабілетін анықтайтын көрсеткіш ... ... ... ... ... келтіре кеткен жөн.

Өнімнің бәсекелік қабілеті сияқты, кәсіпорынның бәсекелік қабілетіне

қатысты біріңғай ... ... ... жоқ. Бұл ... ... ... қалыптасқан, олардың негіздері  болып кәсіпорынның

нарықтағы үлесі, табыстылығы, өнімді өткізу көлемі саналады.

М. ... ... ... бәсекелік қабілетін  анықтайтын

бес бәсекелік күші бар:

– бір саланың бәсекелес  кәсіпорындары ... ... ... ... кәсіпорындар тарапынан болатын

бәсеке;

– салаға жаңа бәсекелестердің  ену қаупі;

– тасымалдаушылардың саудаласу  мүмкіндіктері;

– тұтынушылардың саудаласу  мүмкіндігі.

Тағы бір ... ... ... ... ... деп  – оның ... кәсіпорындармен салыстырса технология,

тәжірибелік іскерлігі, персоналдардың ... ... және ... ... ... ... артықшылықтарымен  ерекшеленуін айтады.

Біздің көзқарас бойынша, төмендегі анықтама кәсіпорынның бәсекелік

қабілеті ... ... ... және ... ... ... ашады:

"бәсекелестермен салыстырғанда  бағалық және бағалық емес  сипаттары бойынша

тауарлары тұтынушыларға ... дер ... ... ... ... ... бар ... бәсекеге қабілетті" болып саналады.

Өнім мен кәсіпорынның бәсекелік қабілеті тығыз ... ... ... ... ... ерекшелену белгілері мыналар:

– біріншіден, өнімнің бәсекелік  қабілеті белгілі бір қысқа уақыт  аралығында

анықталса, кәсіпорынның бәсекелік  қабілеті, салыстырмалы түрде, ұзақ ... ... ... ... ... ... тұтынушылардың әсеріне  тікелей

байланысты. Ал ... ... ... өзі ... керек

кезінде өндірістік-өткізу қызметіне  қажетті стратегияларды енгізіп  отырады.

Кәсіпорынның бәсекелік  қабілетті ... ... ... ... ... үшін маңызды. Тұтынушы үшін өндірістің тиімділігі мен шығындық

көлемі қызықтырмайды;

– ... ... ... өнім ... ... ... өндіріске

байланыссыз басқа да қызмет түрлерімен ... ... ... ... және т.б). ... бәсекелік  қабілеті барлық

өнім ассортиментінің ... ... және әр бір ... ... тиімділігіне байланысты.

– төртіншіден, өнімнің бәсекелік  қабілеті кәсіпорынның бәсекелік қабілетін

анықтайды, бірақ толық  көлемде емес. Мәселен, өнімнің ... ... ... ... ... етуге болады. Алайда, осы  өнімді

өндіруге кеткен шығын  көлемі ... ... ... ... да мүмкін. Бұл

кезде кәсіпорынның қаржылық жағдайына кері ықпал болып, оның ... ... де ... ... ... ... өнімнің бәсекелік  қабілетіне

қарағанда, экономикалық маңызыжағынан  кең ұғымды білдіреді.

Әлемдік тәжірибеде, өнімнің  бәсекелік қабілеті келесі ... өнім ... ... және нақты тұтынушылардың талабына сай болуымен;

– сатып ... ... ... шығындармен;

– тұтынушыларға ... ... ... ... ... ... беделімен

және сенімді әріптес  болатындығы туралы дәлелімен.

Біздіңше, өнімнің бәсекелік  қабілеті 1-суретте ... ... үш ... ... ... – ... қандай мақсатқа пайдаланатынының оның функционалдық

мүмкіндіктерін, сол ... осы ... ... ... ... Жоғары сапа – бағалық емес бәсекеде үлкен мәнге ие. Сондықтан, ... ... ... ... ... ... ... Баға – тауар құнының  ақшалай көрінісі. өнімге деген сұраныс  пен ұсыныс

тең болғанда баға мен құн  да ... ... ... ... бағаны

төмендетеді, ал керісінше  нарықтағы сұраныс артса, онда өнімнің  бағасы

құнынан әлде ... ... ... ... экономика  жағдайында баға

объективті экономикалық заңдылықтарға, ең ... құн ... ... Бағалық  бәсеке кезінде төмен баға ... ... ... ... ... ... кешенді үш факторы.

Аталған 3 факторды кешенді  түрде қарастырған жөн. Көп ... ... ... және ... ... бар өнім ... қабілетті бола

алады. Бұл факторлар үнемі  бір-бірін толықтырып отырулары  қажет. ... ... ... ... ... кәсіпорынның сапа

жүйесін жетілдіру, ең алдымен, Халықаралық сапа стандарттарының ... ... ... ... ... адам ... ... тікелей

байланысты. Сондықтан да, өндірілетін өнімнің ... сай ... ... ... ... қауіпсіздік ұғымын басты назарда  ұстау қажет – яғни,

мұнда экономикалық тез қарқынмен  ұзақ мерзімді ... ... ... ... ... ... ... толықтығын, ішкі және сыртқы нарықта

бәсекеге қабілетті өнімді тиімді әдіспен, жан басына шаққандажеткілікті

көлемде ... оны ... ... қамтамасыз етеді. Бәсекелік қабілеті

арттыру механизмі – бұл  кәсіпорынның ... ... жету ... ... арқылы сипатталады. Дұрыс таңдала білген механизм

осы кәсіпорынның ... ... ұзақ ... ... ... ... болады. Өнімнің бәсекелік ... ... ... ... пен ... ... жағдайына, қоғамның дамуына, адамзат,

мәдениеті мен ... ... пен ... ... талаптарына,

сонымен қатар, кәсіпорынның мүмкіндіктеріне сай болуы тиіс. Тамақ ... ... ... сай ... сала өнімдерімен  ерекшеленеді. Ең

алдымен, ол ... адам ... ... ... ... белок,

май және органикалық қосындылардың  үлесі, сақталу мерзімі, иісі, түсі, дәмі

жатады. Осы қасиеттер  бұл сала ... ... ... арттыру

жағдайына өзіндік ықпалын  тигізеді.

Өнімнің бәсекелік қабілетін ... ... ... ... ... ... ... асыратын бірнеше тетіктерге тәуелді. Бұл

тетіктерді өзіндік сипаттары  бойынша, 4 топқа бөлінеді:

1 топ – ... ... ... ... ... кәсіпорынның  сапа

жүйесін жетілдіру;

2 топ – өнімнің бағасын  қалыптастыру ... ... баға ... топ – өнімнің  тартымдылығын арттыру немесе  кәсіпорынның ... ... топ – ... ... қабілетін  қамтамасыз ету немесе өндірісті

мемлекеттік ... ... ... ... бір  дәрежеде нарықтағы тұтынушылардың

сұранысы мен талап-тілектеріне, тауардың өмірлік кезеңіне байланысты ықпал

етуі мүмкін. Қандайда бір ... ... ... ... оны ... әр ... өнім шығару сипаты мен ол ... ... ... ... ... ... іске асырудың

көптеген бағыт-бағдары  және жолдары бар (2 сурет).

Бәсекелік ... ... ... ... ... саясатын |Өнімнің ... |

|- ... сапа ... ... ... |

|стандарттарын |- Нарықта  баға |арттыру ... ... ... |- ... сапалық  |- БСҰ кіру |

|- Өнімнің орган |айқындау; ... ... ... |

|олептикалық |- ... ... ... ... ... ... ... |заңдылық ... ... |- ... ... ... ... техникалық |мүмкіндіктерін |сауда белгісін |- Инвестиция- |

|және инновациалық ... ... және |лық ... ... |- ... ... ... |

|енгізу; ... ... ... |

|- ... |әдістерін |- Өнімнің  сыртқы |қолдау ... ... ... мен ... |

|- ... |- Нарықтық ... |- ... ... ... ... ... |

|- ... күшінің |байланысты ... ... ... ... ... |- ... ... дамыту; |

| ... ... |- ... |

| | ... мен |ортаны дамыту. |

| | ... | |

| | ... | |

2 ... ... ... қабілетін арттыру  жолдары.

Ендігі кезекте, өнімнің  бәсекелік ... ... ... ... ... ... мен ... маңыздылығын сипаттап

өтейік.

Әлемдік нарықтың қатаң талаптары  мен ... ... ... ... ... сол ... мен ... ұстануын қалайды. Өйтпеген

жағдайда, әлемдік нарықта  осы өнім түрлері ... ... ... ... ... бәсекелік  ықпалымен, еліміздің ... және ... ... болатын  көршілес мемлекеттердің нарықтарын

"игеріп алуы" қиын  емес.

Әсіресе, бұл мәселе ... ... ... ұйымына кіру барысында

өткір күйінде қалып отыр. Ішкі нарықтың сыртқы ... ... ... ... ... тосқауыл боларлық бәсекелік қабілетіне

сүйенеді.

Қазіргі кезде әлемнің 130 жуық мемлекеті ... сапа ... ... ... ... мүшелікке  өткен. Бұл ұйымның

дацындаған, 7 қағидадан тұратын  сапаны басқару стандарттарына отандық  шұжық

шығару кәсіпорындары ... ... - ... ... алғы ... Ол қағидалар кәсіпорынды  мыналарға міндеттейді:

– үрдістерді айқындауға;

– олардың реттілігі мен  өзара байланыстарын белгілеуге;

– оларды тиімді пайдалану  мен бақылаудың әдістерін анықтауға;

– ... ... ... және ... ... етуге;

– үрдістерді бақылауға, өлшеуге  және талдауға;

– жоспарланған нәтижелерді  алуға және осы ... ... ... ... іске ... ИСО ... талаптарына сай осы үрдістерді басқаруға.

Сондықтан да, ішкі ... ... ... ... ... ең

алдымен, олардың сапасына байланысты. Жалпы мағынада, өнімнің  сапасы – "бұл

оның ... ... сай ... ... ... ... қасиеттердің жиынтығы". Өнімнің бәсекелік

қабілетін қалыптастыруда кәсіпорынның сапа ... ... ең ... сапа ... ... ... ... Тамақ

өнімдерінің сапасы адам өмірінің қауіпсіздігімен тікелей байланысты.

Сондықтан да, өндірілетін  өнімнің ... сай ... ... ... Стандарттағы талаптар тамақ өнімдерінің адам ... ... ... химиялық, биологиялық құрамын анықтап, олардың  шекті

мөлшерін белгілейді, олар адам ... ... ... ... ... тиіс

(белоктар, майлар, көміртегілер, минералдық элементтер, ... ... ... ... ... шығудың тұтынушылардың өзгермелі  сұранысын

қанағаттандырудың, өндірістік жүйенің тиімділіктерін ... ... ... ... бәсекеге қабілеттілігінің көрсеткіштері

және анықтау әдістемелері

Егеменді ел болып, тәуелсіздігімізді  алып ... ... ... ел ... ... өзгерістерге ұшырады.

Әсіресе еліміздің экономикалық өміріндегі шаруашылық қатынастар жүйесіндегі

терең әрі ауқымдды өзгерістер көрініп, ... ... ... ... ... жеке ... ... т.б. осы  секілді ұғымдар ене бастады. Ал өз

кезегінде ұйымдық-құқықтық ... яғни ... ... ... ... жасауы, қызмет көрсетуі, өнім өндіруі – бәсеке және

бәсеке қабілеттілік ұйымдарын  одан әрі ... ... ... және ... орта ... ... ұзақ мерзімдік  перспективада кәсіпорынның әрі  қарай гүлденіп,

өркен жаюының кепілдігін қамтамасыз ететін бәсеке қабілеттілік пен ... ... ... ... бәсеке қабілетті стратегия  тиімді

басқарудың мақсатты құралы ретінде әртүрлі функционалдық ... ... ... ... ... істейтін, тауарлар өндіріп, қызмет көрсететін

ұйымдар үшін әсіресе өзекті болып отыр.

Қазіргі кезде көптеген ... үшін ... ... ... ең ... ... болғандықтан көпшілік тарапынан

осы бір мәселеге көп көңіл  аударуда. Ол сату ... ... ... ... ... көздейтін  өндірушілердің экономикалық

стратегияларының басты  ажырамас ... ... ... сәйкес

кәсіпорындар әрі шығарылатын  өнімдердің бағаларын ... ... ... бар ... сапалық  көрсеткіштері жағынан ерекшеленетін

өнімдерін өндіру арқылы ... ... және ... ... ... ... ... ұғымы көпжақты болып, кәсіпорын іс-әрекетінің