Қазіргі кездегі бухгалтерлік есепті және аудитті ұйымдастыру

Трансформациялауды бірінші қысқа мерзімді активтерден бастайық. Біздің жағдайда олар «Ақша қаражаты және оның баламалары», «Қысқа мерзімді дебеторлық берешек», «Қорлар» және «Өзге қысқа мерзімді активтер».

««Технические Масла - Қазақстан» Сауда үйі» ЖШС-нің 2007 жылғы 31 желтоқсанға ақша қаражатының және ақша қаражаты баламаларының 93 581 706,0 теңге, қысқа мерзімді дебеторлық берешектің 118 110 684,0 теңге, қорлардың 483 319 845,0 теңге және өзге қысқа мерзімді активтердің 20 110 438,0 теңге мөлшердегі қалдықтары бар. Ол үшін 2.7 кестені құрамыз.

Кесте-2.7

Қысқа мерзімді активтердің құрамына кіретін элементтер

ҚЕ 2 ҰС талаптарына сәйкес ақша қаражаты – бұл кассадағы ақша қаражаты және талап етілгенге дейінгі депозиттер. Касса деп сондай-ақ компанияның есеп айырысу және валюта шотын айтады. Яғни ақша қаражатына неғұрлым өтімді активтер жатады. Компанияның кассасындағы ақша қаражаты, есеп айырысу және валюта шотындағы ақша толығымен ақша қаражаты түсінігіне сай келеді. Ақша қаражатының құрамына сондай-ақ олар бойынша өтеу мерзімі (сатып алынған сәттен бастап) үш айдан аспайтын және іс жүзінде тәуекелсіз болып табылатын неғұрлым өтімді қаржылық инвестициялар (мысалы, мерзімі 3 айдан аспайтын мемлекеттік облигациялар) енгізілуі мүмкін. Мұндай ақша баламалары әділ құны бойынша бағалануға және «Ақша қаражаты» бабының құрамына енгізілуге жатады. ҚЕ 2 ҰС бойынша ақша қаражатын және олардың баламаларын бағалау бұрын қолданыста болған ұлттық стандарттар бойынша осыған ұқсас активтерді бағалау ережелеріне сәйкес келеді, сондықтан қайта бағалау жүргізу талап етілмейді. Есеп саясатына ақша қаражаты құрамындағы (олар бойынша компанияның пайдалануына шектеулер болмайтын неғұрлым өтімді) активтерді тануға қатысты өзгерістер енгізу қажет.

2008 жылғы 1 қаңтардан бастап күшіне енетін жаңа төрт мәнді белгісі бар шоттардың үлгілік жоспарында (бұдан әрі – шоттардың жаңа үлгілік жоспары) ақша қаражатын есепке алу үшін 1000-«Ақша қаражаты» кіші бөлімінің ішінен шоттардың мынадай топтары көзделеді:

1010-«Кассадағы ақша қаражаты» тобы;

1020-«Жолдағы ақша қаражаты» тобы;

1030-«Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты» тобы;

1040-«Карт-шоттардағы ақша қаражаты» тобы;

1050-«Жинақ шоттарындағы ақша қаражаты» тобы;

1060-«Өзге ақша қаражаты» тобы.

Өтеу мерзімі 3 айдан астам мерзімді депозиттерді есепке алу үшін        1280-«Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешек» тобы арналған. Компания оларға төрт мәнді белгі қоя отырып, әр топтың құрамында өзіне қажетті          2.8 кестеге сәйкес синтетикалық шоттар (валюталардың түрлері, шоттардың түрлері бойынша және т.б.) ашуға тиіс.

Кесте-2.8

Ақша қалдықтарын төрт мәнді белгісі бар шоттар жоспарына ауыстыру

Баланста дебиторлық берешек құрамына тек сауда берешектері, яғни сатып алушылар мен тапсырысшылардың берешектері кіреді. Өзге дебиторлық берешектер өз кезегінде басқа да қысқа мерзімді активтер болып табылады. Мұндай активтердің құрамына сондай-ақ есеп беруші тұлғаның берешегі, мойындалған талаптар бойынша берешек және т.б. кіреді. Осылайша, ҚЕ 2 ҰС -на сәйкес дебиторлық берешекке есептелуі қажет және сәйкесінше күмәнді қарыздарға резерв есебінде көрініс табуы қажет. Жоғарыда қарастырылғандай, қысқа мерзімді дебиторлық берешек құрамына тек қысқа мерзімді (өтеу мерзімі 12 айға дейін) сауда берешегі (сатып алушылар мен тапсырысшылар) жатқызылуы қажет. Сатып алушылар мен тапсырысшылардың берешегі күмәнді берешектің затын бекітудегі талдауға жатады. Әлемдік тәжірибеде күмәнді қарыздар бойынша резервтерді қалыптастыру ретінде екі әдіс: өтеу мерзімі бойынша және сату шамасы бойынша әдістері қабылданған. Күмәнді қарыздар бойынша резерв дебиторлық берешектің өзінің есебінің шотына контршот болып табылатын шотта есепке алынады, сондықтан баланста бұл шоттар «жиналады» және дебиторлық берешектің шамасы «таза күйінде» керсетіледі. Мысалы, компания дебиторлық берешектің (17 209 567,0 теңге ) 10%-ті төленбейтін болды деп анықтады, яғни 1 720 956,7 теңге. Және осы шамаға резерв көрсетуге болады. Сондай-ақ, трансформация кезінде ол өткен жылдың бөлінбеген пайдасы/залалы көлемін түзету ретінде қалыптастырылатын болады. Бұрын қолданылған стандарттар бойынша өзге дебиторлық берешекті бағалау және мойындау тәртібі ҚЕ 2 ҰС бойынша бағалау мен мойындау тәртібінен еш айырмашылығы жоқ. Сондықтан бұл жерде қайта есептеудің қажеті жоқ. Жеткізушілермен мойындалған талаптар, оларды қайтарып алу кепілдігі болмағандықтан, компанияның активтері құрамында мойындауға жатпайды. Компания есеп саясатында күмәнді қарыздарға резервін есептеу әдісін (өтеу мерзімі және сату шамасы бойынша) ескеруі қажет

1200-«Қысқа мерзімді дебиторлық берешек» кіші бөлімнің ішінен шоттардың мынадай топтары көзделеді:

1210-«Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешек» тобы;

1220-«Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешек» тобы;

1230-«Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешек» тобы;

1240-«Филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің қысқа мерзімді дебиторлық берешек» тобы;

1250-«Қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешек» тобы;

1260-«Жалдау бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек» тобы;

1270-«Алуға арналған қысқа мерзімді сыйақылар» тобы;

1280-«Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешек» тобы;

1290-«Күмәнді талаптар бойынша резерв» тобы.

Компания оларға төрт мәнді белгі қоя отырып, әр топтың құрамында өзіне қажетті синтетикалық шоттар ашуы тиіс. Ақша қалдығын ауыстыру 2.9 кестеге сәйкес болады.

Кесте-2.9

Ақша қалдықтарын төрт мәнді белгісі бар шоттар жоспарына ауыстыру

2.9 кестеге сәйкес баланстың «Қысқа мерзімді дебиторлық берешек» бабы бойынша күмәнді талаптар бойынша резерві 15 488 610,3 (17 209 567,0 –            1 720 956,7) теңге мөлшерінде шегерілген сатып алушылар мен тапсырысшылар бойынша жинақталған сальдо сауда ретінде көрсетілуі қажет. Күмәнді қарыздар бойынша бұрын құрылған резерв есебінен дебиторлық берешекті есептен шығару есепте осындай мерзімі өтіп кеткен берешек бойынша бұрынғы құнға мерзімі өткен кезде көрсетілетін болады. 1251 және 1281 шоттар бойынша сальдо «Өзге қысқа мерзімді активтер» баланстық бабының құрамына қосылуы қажет.

ҚЕ 2 ҰС-ның қорлар есебі бөлімінде бұрын қолданылған 7 «Тауар-материалдық қорлардың есебі» ҚБЕС-нан еш айырмашылығы жоқ. ҚЕ 2 Ұ -на сәйкес қорлар - бұл активтер:

            қарапайым қызмет кезінде сату үшін арналған;

            өндіріс процесі кезінде осындай сатуға, немесе;

            өндіріс процесі кезінде немесе қызмет көрсету кезінде қолдану үшін арналған материал және шикізат түріндегі активтер.

Активтер - бұл олардан болашақ экономикалық пайда күтілетін, өткен оқиғалар нәтижесінде компания бақылай алатын:

а)              активтермен байланысты болашақ экономикалық пайда түсімінің ықтималдығы бар;

б)              құн сенімді өлшенуі мүмкін ресурстар екенін еске саламыз.

Шикізат және материалдар өндіріс процесінде қолдану үшін арналған активтер болып табылады; тауарлар қарапайым қызмет кезінде болашақта қайта сату үшін сатып алынады; дайын өнім және аяқталмаған өндіріс компания қызметінің нәтижесі болып табылады және қарапайым қызмет үшін арналған. Осыған байланысты қорлар құрамында мойындалған барлық активтер ҚБЕС негізінде ҚЕ 2 ҰС-на сәйкес мойындалған талаптарын қанағаттандырады. ҚБЕС бойынша құрастырылған баланстың басқа баптарының құрамына ҚЕ 2 ҰС бойынша қорлар құрамына кіруі мүмкін активтер ескерілмеген. ҚЕ 2 ҰС-на сәйкес компания қорларды екі шаманың азы бойынша өлшеуі қажет: аяқтау және өткізуге мүмкін шығындарды шегергендегі өзіндік құн және сату бағасы. Бұл дегеніміз, сақтық принципіне сәйкес баланстағы активтердің көлемін өсіруге болмайды. Қорлардың өзіндік құнының құрамына сатып алуға, қайта өңдеуге барлық шығындар және ағымдағы жағдайына дейін дайындау және қазіргі орналасқан жеріне дейін қорларды жеткізу мақсатында өндірілген өзге шығындар кіруі қажет. Компания сонымен қоса әрбір есептік кезеңде қорлардың құнсыздануының болған-болмағанын, яғни қорлардың құрамындағы шығындар қаншалықты өтеле алатынын (құнсыздану бұзылу, ескіру немесе сату бағасының төмендеуі есебінен болуы мүмкін) анықтауы қажет. Қорлар бабының (немесе бап топтары) құнсыздануы болған жағдайда, стандарт компанияның қорларды аяқтау және өткізуге шығынды шегеріп тастағандағы сату бағасы бойынша өлшеуді және құнсызданудан залалды мойындауды міндеттейді. ҚБЕС бойынша да өлшемнің неғұрлым азы бойынша есеп қарастырылды, бірақ іс жүзінде ұйым қорларының қайта бағалануы жүргізілмеді. Өткізудің таза құны - бұл қорлар нарықта сатыла алу мүмкін құн. Өткізудің таза құнын сарапшыларды тарту арқылы анықтауға болады, ол мүмкін болатын ұқсас активтердің құны туралы ақпаратты қолдану арқылы мүмкін болады. Өткізудің таза құны активтерді сатуға дайындауда мүмкін болатын шығын өлшеміне (мысалы, орап-буу, жиынтықтылау, қайта өңдеу, және басқа да ұқсас шығындар) азаяды. Кәсіпорынмен шығарылатын өнімнің нарықтық құны төмендеді, бірақ өзіндік құн оны сатудың мүмкін болатын құнынан аспайды. Осы жағдайдан көріп отырғандай, дайын өнім де, аяқталмаған өндіріс те арзандатуға жатпайды. Бірақ та сатуға арналған тауарлардың бір бөлігі техникалық және моральді тозуға ұшырады, сондықтан оны өзіндік құнына да сатуға болмайды [6].