Валютная система РК

                           1,6790 ГФР маркасы =1АҚШ долларға.

                           1,4940 швейц. Франкiсi =     1АҚШ  долларға, онда

                           1ГФР маркасы   =  1,4940:1,6790  = 0,8898 швейц. франкiсi.

      Банктер сатушы және сатып  алушы бағамдарын белгiлейдi. Сатушы бағамы-ол банктiң валютаны белгiленген бағаммен сатуға дайындығы, ал сатып алушы бағамы банктiк валютаны сол бағамен сатып алуға дайын болуы. Тiкелей котировка бойынша сатып алушы бағамынан сатушы бағамы әрдайым жоғары. Олардың арасындағы айырма банктiң пайдасын құрайды.

           Сондай-ақ, ресми, банкаралық, биржалық  валюта котировкалары болады. Ресми  валюталық котировканы орталық  банк жүргiзедi. Ол есеп жүргiзу  мақсатында, кедендiк төлемдерде, төлем  балансын құрастырғанда қолданылады.  Өнеркәсiбi дамыған елдерде валюталық операциялардың негiзгi бөлiгi биржадан тыс банкаралық валюта нарығында өтетiндiктен, бұл елдердiң iшкi нарықтағы қолданатын негiзгi бағамы банкаралық баға. Банкаралық котировканы iрi коммерциялық банктер белгiлейдi.

            Валюта нарығына басқа қатысушылар банкаралық бағамға бейiм деледi. Ол банк клиенттерi үшiн баға белгiлеу негiзi ретiнде қолданылады. Биржалық бағам анықтама сипатында болады.  Биржалық котировка валю таны сатып алу-сату үшiн биржаға түскен арыздарды жүелi түрде салыстыру негiзiнде құрастырылады.

      Жалпы валюта бағамының өзгеруi ел экономикасына екi жақты әсер  етедi. Ұлттық валюта бағамының  төмендеуi, әдетте экспортшыға тиiмдi, себебi ол қымбаттаған шетел  валютасымен (мысалы доллармен) түскен түсiмдi арзандаған ұлттық валютаға (егер 1 долларға теңгенiң бағамы 1теңгеден 150-ге дейiн төмендесе, онда 1 долларға келетiн үстеме 5 теңгеге тең) айырбастаған кезде экспорттық сыйақы алады. Демек, экспортшылар бағасы орташа әлемдiк бағадан төмен тауарларды алып  кетудi кеңейту жолымен өзiне түсетiн пайданы ұлғайту үшiн ұмтылады.

      Бұл тұста импортшылар ұтылады,  себебi валютаны келiсiм-шарт бағасымен  сатып алу қымбатқа түседi (жоғарыдағы  мысалда доллар 130 теңге емес 150 теңге  тұрады). Ұлттық валютаның бағамы  төмендегенде онымен көтерiлген iс- жүзiндегi қарыз төмендейдi, бiрақ сатып алуы қымбатқа түсетiн шетел валютасымен көрсетiлетiн сыртқы қарыз өседi.

      Шетел ақша өлшамдерiмен салыстырғандағы  ұлттық валютаның бағамының өсуi, негiзiнде, халықаралық экономикалық  қатынастарға керi әсерiн тигiзедi. Валюта бағамының ауытқу салдары елдiң валюта-экономикалық және экспорттық әлеуетіне, оның әлемдiк шаруашылықтағы орнына байланысты болады.  

1.3 Валюталық нарықтар 

    Валюталық нарықтар уақтылы есеп айырусыларды жүзеге асыруды, валюталық қаражаттарды бiршама тиiмдi пайдалануын, валюталық операцияларға қатысушылардаң валюталық бағамдар айырмасы түрiнде пайда алуын, валюталық тәуекелдердi сақтандыруды, валюталық бағамдарды реттеудi, валюталық саясатты жүргiзудi қамтамасыз ете отырып, iшкi және халықаралық төлем айналымына қызмет етедi.

    Халықаралық есеп айырысудың өзiндiк ерекшелiгi барлық елдер үшiн жалпыға бiрдей қабылданған  төлем құралының болмауында. Сондықтан  да сыртқы сауда, көрсетiлген қызметтер, несиелер, инвестициялар, мемлекетаралық төлемдер бойынша есеп айырысудың қажеттi шарты сатып алу-сату формасында бiр валютаны екiншi бiрiне айырбастау болып табылады.

    Валюталық нарықтарда шетел валютасына деген  сұраныс пен ұсыныс ең алдымен  сатылған тауарлар және көрсетiлген қызметтер үшiн валюталвқ түсiм алған экспортерлардан; сатып алған тауарлары мен көлiк және кеме компанияларынан алынған қызметтерi үшiн төлемдерi төлеуде импорттерден; сондай-ақ көрсеткен қызметтерi үшiн фрахты, сақтандыру сыйақысы, брокерлiк және банктiк комиссия түрiнде валюталар алатын сақтандыру қағамдары мен банктерден; дивидент төлеуге, займды, несиенi және оған есептелген пайызды және т.б. қайтаруға мiндеттемесi бар заңды және жеке тұлғаладан туындайды.

    Сонымен, валюталық нарықтарда валюталық операцияларды жүргiзуге халықаралық сауда мен оған байланысты көрсетiлген қызметтер және халықаралық капиталдар мен несиелер қозғалысы негiз болып табылады.

    Валюталық нарықтар-сұраныс пен ұсыныс негiзiнде  ондағы айналатын валюталарға сауда-саттық жүргiзiлетiн ресми орталықты сипаттайды. Қазiргi валюталық нарықтарда мынадай ағымдарды бөлiп қарауға болады:

• шаруашылық байланыстардың интернационалдануы негiзiнде        нарықтардың интернационалдануының күшеюi;
• байланыстың жаңа жүйелерiн пайдалану;
• әлемнiң барлық бөлiктерiне тәулiк iшiнде үздiксiз операцияларды жасау;
• банктердiң корреспонденттiк шоттары бойынша жазбаша түрде негiзделетiн валюталық операцияларды жүргiзу техникасын бiртұтастандыру;
• коммерциялық валюталық мәмiлелермен салыстырғанда алыпсатарлық жне арбитраждық валюталық мәмiлелер көлемiн ұлғайту.

    Валюталық операциялардың көлемiне, сипатына және пайдаланылатын валюталар тобына қарай  қазiргi валюталық нарықтар халықаралық, аймақтық және ұлттық (жергiлiктi) болып  бөлiнедi.

    Ұлттық  валюталық нарықтар деп, ережеге сәйкес, халықаралық операцияларды жүргiзуге маманданбаған, өз клиенттерiне (олардың қатарында компаниялар, жеке тұлғалар және банктер болуы мүмкiн) валюта бойынша қызмет көрсететiн сол елдiң аумағында орналасқан банктердiң жүзеге асыратын операцияларының жиынтығын айтады. Сонымен қатар, iшкi ұлттық нарықтағы операцияларға жекелеген компаниялар арасында жасалатын операцияларды, жеке тұлғалар арасындағы операцияларды, сондай-ақ валюта биржасында жүргiзiлетiн операцияларды жатқызады. Жоғарыда келтiрiлген сипаттамаға қарап, Қазақстанда ұлттық нарықтың жұмыс жасайтынын айтуға болады. 1997 жылы операциялар көлемi USD-1124735 мың, DEM-11165 мыңды құрайды.

    Валюталық операциялар айналымы

    (күнiне US $ млрд.)

    Күнiне барлығы 1000 млрд. US $ 

    Сол немесе басқа елдiң iшкi валююталық заңдылықтарының  ырықтандырылуына байланысты ресми  валюталық нарық “қара нарықпен”  толықтырылуы мүмкiн. “Қара нарықтың”  болуы барлық ТМД елдерiне тән  сипат. Қазақстанда Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң жүргiзетiн саясаты, айырбас орындарының көптеп ашылуы пайда массасын өсiру үшiн банктер арасында бәсекенi ұлғайта отырып, “көше” нарықтарында валютамен сауданы азайтуға және соның нәтижесiнде “қара нарықтың” әрекет ету аясының қысқаруына әкелдi.

    Институциональдық көзқараспен қарағанда,валюталық  нарық банктер, банкирлер үйiн, брокерлiк  фирма және iрi корпорациялардың жиынтығын  бiлдiредi.

    Қалған  банктер мен блокерлiк фирмалар өздерiнiң валюталық операцияларының iрi комерциялық банктердiң жетекшiлiк етуiмен, ережеге сәйкес олардың қарамағында жүзеге асырады. Валюталық нарықтардағы валюталық мәлiмелердiң 95 пайызға дейiнi банктермен брокерлiк фирмалардың үлесiне келедi. Мұндай сызба, валюталық нарықты банк аралық нарық тәрiздi сипаттауға мүмкiндiк бередi.

    Валюталық операцияларды жүргiзуге құқылы банктер  өкiлеттi немесе девиздiк банктер  деп аталады.

    Девиздiк  банктердiң валюталық нарықтарғы операцияларға қатысу дәрежесi көп  факторлаға: банк шамасына, оның беделiне, шетелдiк бөлiмдер және филиалдар тораптарының даму дәрежесiне, жүргiзiлетiн халықаралық есеп айырысулар көлемiне, телекс, телефон және тағы басқа байланыс жүйелерiнiң жағдайына, банк саясатына байланысты.

    Әдетте, валюталық операциялар банктер арасында тiкелей жүргiзiледi(телекс немесе телефон юбойынша), бiрақ кейбiр елдерде (Скандинавия елiнде) Орталық банк өкiлдерiнiң валюталық нарыққа қатысушыларымен кездесетiн валюталық биржалар сақталған. Мұндай жағдай Қазақстан Республикасында да әрекет етедi, яғни Қазақстан қор биржасында аптасына 2 рет валютамен сауда жүргiзедi.

    Нарықты қатысушы барлық мүшелерiн екi негiзгi топқа бөлуге болады. Бiрiншi топқа  пассивтi қатысушылар, яғни оларда валюталық  операциялар жүргiзу қажеттiлiгi әр кездерде туындайды да, баға белгiленiмiн бiлу үшiн олар басқа банктерге өтiнiш жасайды (маркет-юзерлер). Активтi қатысушылар өздерiне баға белгiленiмiн бiлуге өтiнiш жасайтын банктер үшiн бағаны белгiлейдi (маркер-мэйкерлер). Осы қатысушылар арасында iлiмнiң барлық жерлерiне таралған бөлiмше тораптары және үлкен диллерлер штаты бар. 20-ға жүық банктер ерекше бөлiнедi. Бұл банктер 100 млн. АҚШ долларындағы iрi сомаға мәмiле жасай отырып, валюталық нарыққа маңызды ықпал етедi.

    Қазақстан Республикасы валюта нарығының ерекшелiгi халықаралық рынокқа шығу мәселесi тұрды, Қызықстанның халаыққаралық рынокқа шығуына кедергi болып тұрған кедергiлердiң негiзгiсi тенге конвертациялануы мәселесi. Шын мәнiсiнде қазақстандық теңге, бiр қатар валюталық шектеулер бар болғанымен, жартылай конвертацияланатын валюта болып табылабы. Тек осы бiр себептен ғана Қазақстандық әлемдiк валюта нарығының толық құқықтықатысушысы бола алмайды.

    Қазақстан валюта рыногi әлi құрылған жоқ, ол әлi қалыптасу  сатысында. Қазақстандық рынок мөлшерiнiң кiшiлiгiне байланысты кез-келген үлкен қаржы институты (оның iшiнде шетелдiк те) өзiне пайдалы екенiн көрсе, кiшкене ғана сiлкiнiс тудыруға мүмкiншiлiгi бар. Комерциялық банктермен сыртқы қарыздарды өтеу кезеңiнде нарықтан маңызды валюталық қаражаттың алынуы iске асады. Бүл теңге бағамында шағымсыз көрiнiсiн табады. Валюталық заңдар толық емес және қайшылыққа толы. Отандық валюталық рыноктiң ерекшелiгi, Оның пайда болу кезiнде Үкiмет теңгенiң iшкi конвортациялануын енгiзу жолына тұрды. Валютаны еркiн сату-атып алу жылдам отандық экономиканың долларлануына алып келдi. Оның деңгейi төмендемейдi, керiсiнше өсуде.

    1998 жылдың аяғына ел iшiнде айналымда  жүрген шетел валютасының көлемi  Қазақстан Ұлттық банкiнiң мәлiметi  бойынша 170 млрд. Теңгеге жуық  ақша массасынан асып түстi. Шынында теңгенiң ел iшiндегi маңызды функцияларын шетел валютасы атқарады. Көптеген тауарлар мен қызметтердiң құны долларлық бағалармен көрсетiлген: тұрғын үй, автомобиль, жиһаз, т.б.

    Қазақстандық  теңгенiң әлзiздiгi келесiлермен шартталған, үкiметтiң қатаң ақша саясаты әсерiнен экономика ақша суррогаттарына толып кеттi, вокселдермен, қазыналық мiндеттмелермен және басқа да псевдоақша түрлерiмен толып кеттi. Жалпы көлемi қазiргi уақытта теңгенiң ақша массасымен салыстырарлықтай. Қазақстан Ұлттық банкi теңгенiң долларға қатынасындағы бағамы өзгеруiнiң шектерiн белгiлеуiн тиiс. Былайша айтқанда “валюталық коридор”. Бұл елде теңгенiң долларға қатынасындағы бағамын қуаттап тұратын механизм құрылған деген мағына бередi. Белгiлi уақыт аралығында Ұлттық банк оны жетiлдiрiп тұрады.

    Iшкi рынокта қатты валютаның барлық  түрiмен дерлiк операциялар iске  асады. Бiрақта операциялардың  басым көпшiлiгi АҚШ долларымен  жасалады, басқа валюталардың үлесi аз. Валютаның iшкi конвертациялануы  бiрқатар валюталық шектеулермен сай келедi. Мысалы, жеке тұлғалардың валюта сатып алуына салық, валютаны шетелге шығаруды шектеу және т.б.

    Қазақстанның  халықаралық валюта нарығына толықтай қатысуы, ең одиозный валюталық шектеулердi жою мен теңгенiң сыртқы конвертациялануын енгiзудi болжайды. Теңгенiң толық конвертациялануына өту Қазақстан Республикасы Укiметiнiң халықаралық валюта-қаржы және несие қатынастары саласындағы стратегиялық мiндетi болып табылады. Бұған жетудiң маңызды сатысы-ТМД елдерiнiң валюта одағының құрылуы.

    Қазақстанның  Халықаралық Валюта Қорына енуi, оның жақын және алыс шет елдермен макроэкономикалық  қатынастарының айтарлықтай өзгергенiн  бiлдiредi. Бiрiншiден, жақын шет елдермен қатынаста валюта одағын қалыптастыру мақсаты жеңiлдей түседi. Бұл сферада  Қазақстан, Ресей, Белоруссия және Қырғызстан ұлттық валюталарының толық конвертациялануы негiзiнде валюталық одақ құру әбден мүмкiн. Ағымдағы операциялар бойынша валюталық шектеулердiң сақталуымен бөлек топталу шектерiнде валюталардың толық конвертациялануының енгiзiлуi Халықаралық валюта қорының уставына қарсы келмейдi және валюталық саясатты тең құқықтан айыру жайлы жағдайға түседi.

    Екiншiден, қазақстандық фипрмалардың халықаралық  келiсiмдер бойынша төлемдер мен  есеп айырысуларды iске асырудың мүмкiндiктерi кеңее түседi. Оларда экспорттық пайданы теңгеге сатудың керегi болмайды, яғни, импорттық жеткiзулерге шетел валютасын сатып алумен байланысты ешқандай қиындық тумайды.

    Үшiншiден, халықаралық есеп айырысу құралы, қаражаты есебiнде теңгенi қолданудың жаңа мүмкiндiктерi көрсетiледi. Бұл шарттармен шетелдiк фирмалар-резидент еместер өздерiнiң қазақстандық әрiптестерiмен есеп айырысуда теңгенi еркiн қолдана аклады. Сонымен қатар олар Қазақстанның iшкi валюта нарығында кез-келген қатты валютаны теңгеге сатып алу құқығына ие болды.