Сот актілерін орындау өндірісі

Соттық қадағалау –  бұл мемлекетте қалыптасқан қоғамдық қатынастар негізінде соттың қатаң  заңдылық пен әділсоттылықты қамтамасыз ету мақсатында, сот тәжірибесін  басшылыққа ала отырып, төмен тұрған соттардың күшіне енген сот актілерінің  заңдылығын және негізділігін тексеруге  бағытталған және ондағы қателіктерді түзету бойынша сот қызметі.

Апелляциялық шағым келтіру  және соттық қадағалау мәні бойынша  бірдей міндеттерді атқарады, бірақ  олардың арасында айырмашылықтар бар.

Апелляциялық іс жүргізуді  қозғау іске қатысушы тұлғалардың еркімен  жүзеге асырылады. Апелляциялық наразылық  келтірудің пәні болып бірінші сатыдағы соттың заңдық күшіне енбеген шешімі мен ұйғарымы табылады. Апелляциялық шағым мен наразылық келтіру  және кейін істі екінші сатыдағы сотта  қарастыру тәртібі кәдімгі процессуалдық  даму тәртібінде жүзеге асырылады.

Соттық қадағалау керісінше, сот төрелігінің актісі заңдық күшіне енгеннен кейін ғана мүмкін, оның қайта  қарау объектісі болып кез  келген сот сатысында қабылданған  шешім, ұйғарым, қаулы, сот бұйрықтары табылады, сонымен қатар апелляциялық шағымдалуға жатпайтындары да бола алады. бұл соттық бақылаудың төтенше  тәсілі, оның ерекшелігі мынада – қадағалау  өндірісін қозғаудың арнайы тәртібі, қадағалау сатысындағы соттардың  ерекше жүйесі, сондай-ақ нақты істі соттық-қадағалау тәртібінде қарастырудың мәнді тәртіптік ерекшеліктері.

Қадағалау тәртібінде қайта  қараудың мәнісі өкілетті соттың заңды  күшіне енген сот қаулылырының заңдылығы  мен негізділігін заңмен өкілеттік  берілген лауазымды тұлғаларының наразылықтары  бойынша қайта қарауын білдіреді.

Қадағалау тәртібінде шағым  мен наразаылықты қарастырушы соттар. ҚР АІЖК-нің 384-бабына сәйкес заңды күшіне енгеннен кейін:

1) бірінші сатыдағы соттың  шешімдері;

2) апелляциялық және қадағалау  сатысындағы соттардың қаулылары;

3) бірінші сатыдағы соттың  істің одан әрі жылжуына кедергі  келтіретін ұйғарымдары;

4) істе тараптар болып  табылмайтын адамдардың мүдделерін  қозғайтын сот актілері сот  қадағалауы тәртібімен қайта  қаралуы мүмкін.

Бірінші сатыдағы саоттың  заңды күшін енген сот бұйрықтары, ұйғарымдары сот қадағалауы тәртібімен қайта қарауға жатпайды.

Заңды күшіне енген, талап  сомасы 5 мың есептік айлық көрсеткіштен кем болған жағдайда жеке тұлғалардың  және талап сомасы 20 мың айлық  есептік көрсеткіштен кем болған жағдайда заңды тұлғалардың мүліктік мүдделеріне байланысты шешімдер, ұйғарымдар (қаулылар) Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қадағалау алқасында  қайта қарауға жатпайды.

Қазақстан Республикасының  Жоғарғы Соты қадағалау алқасының  қаулылары қабылданған қаулының адамдардың өміріне, денсаулығына не Қазақстан  Республикасының экономикасы мен  қауіпсіздігіне орны толмас ауыр салдарларға  әкеп соқтыруы мүмкін екені туралы деректердің анықталуына байланысты ерекше жағдайларда қайта қаралуы  мүмкін.

Соттың заңды күшіне енген  шешімдеріне, ұйғарымдарына, қаулыларына  тараптар және апелляциялық шағымдар беруге құқығы бар іске басқа да қатысушылар істі қадағалау тәртібімен қайта қарауға өкілетті сотқа  тікелей шағымдана алады. ҚР АІЖК 385-бабына сәйкес, сот актілеріне:

1.     ҚР Бас  Прокуроры – облыстық және  оған теңестірілген соттың қадағалау  алқасына, ҚР Жоғарғы сотының  қадағалау алқасына;

2.     ҚР Бас  Прокурорының орынбасарлары –  облыстық және оған теңестірілген  соттың қадағалау алқасына;

3.      облыстық  прокурор мен оған теңестірілген  прокурорлар – облыстық және  оларға теңестірілген соттың  қадағалау алқасына наразылық  білдіруге құқылы.

Істі қадағалау тәртібімен қарайтын соттарға төмендегілер жатады:

ҚР АІЖК 386-бабына сәйкес, облыстық және оған теңестірілген соттың қадағалау алқасы:

1.     аудандық  және оған теңестірілген соттардың  заңды күшіне енген шешіміне, қаулысына, ұйғарымына;

2.     облыстық  және оған теңестірілген соттың  азаматтық істер жөніндегі алқасының  апелляциялық қаулыларына қадағалау  шағымдары, прокурор наразылықтары  бойынша істерді қарайды.

ҚР Жоғарғы Сотының  қадағалау алқасы:

1.     бірінші сатыдағы  соттардың шешімдеріне, ұйғарымдарына,  қаулыларына;

2.     облыстық  және оған теңестірілген соттардың  шешімдеріне, ұйғарымдарына, қаулыларына;

3.     облыстық  және оған теңестірілген соттардың  қадағалау алқасының қаулыларына;

4.     Қазақстан  Жоғарғы Сотының азаматтық істер  жөніндегі алқасының апелляциялық  тәртіппен шығарылған қаулыларына  қадағалау шағымдары, Қазақстан  Республикасы Бас Прокурорының  наразылықтары бойынша істерді  қарайды.

ҚР АІЖК 387-бабына сәйкес, наразылық беруге құқылы уәкілетті  тұлғалар, сонымен бірге аудандық және қалалық прокурорлар өз құзыреті шегінде тиісті соттардан  қадағалау  тәртібінде наразылық келтіру үшін негіздерді анықтау мақсатында істерді  беруді талап етуге құқылы.

Егер наразылық беру туралы өтініште соттың материалдық немесе процессуалдық–құқықтық нормаларды өрескел  бұзушылықтары туралы сенімді дәлелдері  келтірілсе, іс қадағалау тәртібінде тексеру үшін сұратылады. Іс материалдары сұрау салысымен дереу жіберілуге жатады.

Істерді қадағалау тәртібінде қараудың процессуалдық тәртібі  мен мерзімі. Қадағалау шағымдары  мен наразылықтарын шешім заңды  күшіне енгеннен кейін 1 жыл ішінде беруге болады.

Қадағалау шағымы немесе прокурор наразылығы мынадай негіздер бойынша:

1) қадағалау шағымы немесе  прокурор наразылығы заң талаптарына  сай келмесе;

2) қадағалау шағымы немесе  прокурор наразылығы заңды күшіне  енген осы сот актісіне сәйкес  шағым жасауға, наразылық білдіруге  құқығы жоқ адамдар тарапынан  берілсе;

3) қадағалау шағымы немесе  прокурор наразылығы 1 жыл мерзім  өткен соң берілсе және оны  қалпына келтірудің дәлелді себептері  болмаса;

4) қадағалау шағымы немесе  прокурор наразылығы оларды мәні  бойынша қарағанға дейін кері  қайтарып алынса;

5) қадағалау шағымы немесе  прокурор наразылығы қадағалау  сатысына соттылық ережесін бұза  отырып берілсе;

6) қадағалау шағымы немесе  прокурор наразылығы сот қадағалауы  тәртібімен қайта қарауға жатпайтынсот  актілеріне берілсе, олар берген  адамдарға қайтарылуы тиіс.

Қадағалау шағымын немесе прокурор наразылығын қайтаруға  негіз болған кемшіліктер жойылған жағдайда оларды жалпы негізде қайтадан беруге болады.

Сот актісін сот қадағалауы тәртібінде қайта қарау туралы қадағалау  шағымы облыстық және оған теңестірілген  сот төрағасының, ҚР Жоғарғы Соты Төрағасының тапсырмасы бойынша  тиісті қадағалау алқасының үш судьясынан құралған сотта алдын ала зерделенеді  және қаралады. Қажет болған жағдайда азаматтық іс сұратылуы мүмкін.

Қадағалау шағымы келіп түскен күннен бастап бір айдың ішінде, ал іс сұратылған жағдайда – іс келіп  түскен күннен бастап бір айдың ішінде қаралады.

Қадағалау шағымы алдын ала  қаралатын күн туралы прокурорға, сондай-ақ шағым берген адамға хабарланады, алайда олардың келмеуі іс бойынша  сот қадағалауы тәртібімен іс жүргізуді  қозғауға негіз бар немесе жоқ  екені туралы мәселені шешуге кедергі  болмайды (ҚР АІЖК, 393-бап).

Қадағалау шағымын алдын-ала  қараудың нәтижелері бойынша сот:

1) шағым берілген сот  актісін қайта қарау бойынша  қадағалау іс жүргізуін қозғау  және қадағалау шағымын азаматтық  істі сұрата отырып қадағалау  сатысында қарау туралы;

2) шағым берілген сот  актісін қайта қарау бойынша  қадағалау іс жүргізуін қозғаудан  бас тарту туралы;

3) қадағалау шағымын қайтару  туралы қаулы шығарады.

Қадағалау шағымын алдын-ала  қараудың нәтижелері бойынша шығарылған қаулының көшірмесі қадағалау шағымын  берген адамға жіберіледі.

Қадағалау сатысы шағым жасалған сот актісін қайта қарау бойынша  қадағалау іс жүргізуін қозғау туралы сот қаулысын алғаннан кейін тараптарға қадағалау шағымының көшірмелерін, сот отырысы өткізілетін күнді, уақытын, орнын көрсете отырып істің  қадағалау сатысында қаралатыны туралы хабарлама жібереді.

Қадағалау сатысындағы іс қадағалау іс жүргізуін қозғау туралы қаулымен бірге қадағалау сатысына берілген не прокурор наразылығы келіп  түскен күннен бастап бір айдың ішінде қаралуға тиіс (ҚР АІЖК, 395-бап).

Егер қадағалау шағымының  және оған қоса тіркелген құжаттардың  мазмұны шағым беріліп отырған  сот қаулыларының заңдылығына не күдік тудыратын болса, қадағалау  шағымдарын алдын-ала қарауды жүзеге асыруға құқылы адамдар істі талап  етіп алдыруға құқылы.  Сот шешіміне наразылық білдіру құзыретті  адамдардың істі сұратып алумен мезгілді қадағалау тәртібімен тексеру үшін сот шешімінің орындалуын тоқтата  тұруға құқылы.

Қадағалау тәртібімен наразылық  білдіру барлық шешімдерге, ұйғарымдарға, сонымен қоса негізгі бөлімге  де келтіруге болады. Негізгі бөлімге  білдірілген наразылық сот қадағалау  тәртібіне сай наразылықты негізделмеген  деп санап ұйғарымның шешімін  өзгертеді.

Қадағалау сот өндірісінің  міндеттері ҚР АІЖК-нің 397-бабында бекітілген. Істі қадағалау тәртібімен қарау  кезінде сот істе бар материалдар  бойынша шағым, наразылық шегінде, бірінші, апелляциялық сатыдағы соттар шығарған сот қаулыларының заңдылығы  мен негізділігін тексереді.

Қадағалау сатысының соты заңдылықты қамтамасыз ету мақсатында қадағалау шағымының немесе наразылықтың шегінен шығып, шағымдалған шешімнің заңдылығын толығымен тексеруге  құқылы.

Қадағалау тәртібіндегі наразылық  бойынша сот қаулылары ҚР АІЖК 398-бабына сәйкес қарастырылады. Қадағалау  сатысындағы сот мәжілісі төрағалық  етушіні қандай сот шешімі және кімнің шағымы бойынша қайта қаралып  отырғанын, сот құрамына кімдердің  енетінін және сот мәжілісі залында  іске қатысушы тұлғалардан кім келіп  отырғанын жариялаумен ашылады. Істің қаралатын уақыты мен орны туралы тиісінше хабар етілген, шағым  берген адамның болмауы сот мәжілісін  жалғастыру мүмкіндігін жоққа шығармайды. Істі қарау кезінде қадағалау  сатысының сотына прокурордың қатысуы  міндетті.

Мәлімделген қарсылықтар  мен өтінімдер шешілгеннен кейін  сот тыңдауын жалғастыру туралы не оны кейінге қалдыру туралы шешім  қабылдайды. Сот істі тыңдауды жалғастыру туралы шешім қабылдаған жағдайда төрағалық  етуші қадағалау шағымын берген адамға сөз береді. Егер мұндай адамдар  бірнешеу болса, олар өздері ұсынатын сөз сөйлеу кезегін сот назарына жеткізеді. Егер олар келісімге келе алмаса сөз сөйлеу кезегін сот  белгілейді.

Қадағалау сатысындағы соттың өкілеттіктері. Істі қадағалау тәртібімен қараудың нәтижесінде сот кеңесу бөлмесінде мынадай шешімдердің  бірін қабылдайды:

1) бірінші, апелляциялық  немесе қадағалау сатысындағы  шешімді өзгеріссіз, ал шағымды  наразылықты қанағаттандырмай тастайды;

1-1) заңды күшіне енген  сот актілерін қайта қарауға  негіздердің болмауына байланысты  істі сот қадағалауы тәртібімен  қайта қараудан бас тарту туралы;

2) бірінші, апелляциялық  сатыдағы сот шешімінің толық  не бөлігіндегі күшін жояды  және істі бірінші, апелляциялық  сатыдағы сотта жаңадан қарауға  жібереді;

3) бірінші, апелляциялық  сатыдағы сот шешімінің толық  не бөлігіндегі күшін жояды  және талап-арызын қарамай тастайды, не іс бойынша сот өндірісін  тоқтатады;

4) іс бойынша шығарылған  шешімдердің біреуін күшінде  қалдырады;

5) бірінші, апелляциялық  немесе қадағалау сатысындағы  сот шешімін өзгертеді, не оның  күшін жояды, материалдық-құқықтық  нормаларын қолдануда және түсіндіруде  қате жіберілген болса істі  жаңадан қарауға жібермей, жаңа  шешім шығарады.

Қадағалау сатысы сотының  қаулылары қабылдаған сәттен бастап заңды күшіне енеді (ҚР АІЖК, 400-бап).

ҚР АІЖК 401-бабында қарастырылғандай, істі қадағалау тәртібімен қарайтын соттың қаулыда анықталмаған, не ол бекерге шығарған мән-жайларды анықтауға  немесе белгілі бір дәлелдеменің дұрыстылығы немесе дұрыс еместігі туралы материалдық-құқықтың қандай нормасы  қолданылуға тиіс екендігі және істі жаңадан қарау кезінде қандай қаулы қабылдануға тиіс екендігі туралы мәселелерді алдын ала  шешуге құқығы жоқ.

 Істі қарау азаматтық  соттың іс жүргізу тәртібімен  жүзеге асырылады. Істі қайта  қараудағы сот шешімдері оған  әкелген дәлелдемелердің негізінде  шығарылады. Осыған орай, апелляциялық  және қадағалау сатысындағы соттардың  міндеттері мен мақсаттарына  сай қызметтері бірдей, яғни төменгі  тұрған соттардың соттық қызметтеріне  қадағалауды жүзеге асыру.