Ұсақ (шағын) бизнес: шетелдік тәжірибе және Қазақстан Республикасында қалыптасып даму мәселесі

Ден қою функциясы- ортаның жағдайларына бейімделудің ағымдағы міндеттерін іске асырумен және кәсіпкердің оның өзгерісіне қабілетімен байланысты функция.

Қаржыны басқару- барынша аз тәуекелге бас тігіп барынша жоғары қайтарымды қамтамасыз етумен байланысты.

Материалдық- техникалық қамтамасыз ету функциясы- аз запасты үздіксіз жабдықтап, өндірісті қажетті ресурстармен қамтамасыз ету.

Өндірісті басқару-нәтижені барынша арттырып, шығынды барынша төмендетуге мүмкіндік беретін өндіріс факторларын ұштастыру.

2. Шағын бизнестің  әлемдік экономикадағы орны.

 

    Әлемдік тәжірибе шағын және орта бизнестің экономикадағы рөлі бағалауға кемейтіндей жоғары екенін көрсетіп отыр. Ал мемлекет өмірінің барлық салаларына әсерін тигізеді: жұмысшылар саны бойынша, өндірілетін тауарларының көлемі бойынша, орындайтын жұмыстары мен көрсететін қызметтері бойынша жекелеген елдерде шағын және орта бизнес субъектілері маңызды роль ойнайды. Экономика үшін шағын кәсіпорындардың толықтай қызметі оның икемділігін артырытын маңызды сұрақтар болып табылады. Тіпті, шағын және орта бизнестің даму деңгейіне байланысты, мамандар елдердің өзгермелі экономикалық жағдайға бейімделу мүмкіндіктерін талдайды.

Ойланып ұйымдастырылған  шағын және орта бизнес саясаты стагнациялық экономикадан шығудың балама жолы бола алады, өйткені ол екі макроэкономикалық  проблемелармен байланыстырады – жұмыспен қамту және өндірістің жандануы. Шағын  кәсіпорындар экономикаға барлық көрсеткіштер бойынша өзгерістер алып келуі мүмкін. Өзін жұмыспен қамтуды ынталандыру  және шағын кәсіпорындар ашу ең аз шығынмен жұмыссыздық мәселесінен  шығатын жол ретінде қарастырылады. Соңғы он жылдықты дамыған елдердегі  экономиканың даму тенденциясы шағын бизнес саласына өтумен байланысты. Осы салаға бәсекелестікті ынталандыру, кәсіпкерліктің жандануы, қоғам ресурстарын толығырақ қолдану және инновациялық процесті күшейту сияқты негізгі үміт арттырған. Батыс елдерінде шағын бизнес тиімді дамуды қамтамасыз ету және мемлекеттік экономикалық саясатты қосу саласына айналған. Мемлекеттік протекционистік шағын бизнестің нақтылануы қажет еткен, адрестілігін, жеңілдіктер тек шағын кәсіпорындарға берілетін. Шағын кәсіпорындарды ажырату барысында сандық сипаты бойынша, әр елдегі экономикалық жағдайға байланысты әр түрлі пікірлер қалыптасқан. Жалпы сипаттамасы ұйымдастырылуының қарапайымдылығы, жаңа өнім шығаруға тез бейімделе алуы, нарыққа қызмет ету, яғни нақты тапсырыстармен сатуға, сондай – ақ шағын кәсіпорындарды басқару және меншікті біріктіру дәрежесі болып табылады.  
         Кез келген процесс сияқты шағын және орта бизнестің дамуы мен қолдауын басқару қажет. Кәсіпкерлік басқару объектісі ретінде өзінің ерекшеліктері бар. Егер бұл сұраққа басқару қызметі жағынан келетін болсақ, онда басқарудың келесі қызметтерін көрсетуге болады:  
 
- жоспарлау (стратегиялық менеджмент, маркетинг стратегиясын әзірлеу, бизнес жоспарды әзірлеу);  
 
- ұйымдастыру (барлық деңгейде кәсіпкерлікті сәйкес басқару құрылымын құру);  
 
- мотивация (кәсіпкерлік белсенділікті ынталандыратын механизмді қалыптастыру);  
 
- бақылау (жоспарланған істерден ауытқуды анықтау және сәйкес түзетулер енгізу);  
 
       Шағын кәсіпкерліктің экономика жағдайын жақсарту үшін ірі ағымы бар екенін көрсететін, экономиканы дамыту үшін кәсіпкерлік модельді ұстану. Осы теорияға сәйкес мемлекет кәсіпкерлік белсенділікті тиімді, әрі икемді ынталандыру әдісін табуы қажет. Сәйкес мемлекеттік саясат қоғамдағы кәсіпкерлік климатты өзгерте алады. Тек бұл үшін, мемлекет жаңа кәсіпорындар ашуды ынталандыратын, кәсіпкерлікті қолдау саясатын жүргізуі тиіс. Және де бұл көп қырлы қолдау кәсіпорынның даму жағдайы мен кезеңіне байланысты әр түрлі сипатта болуы қажет. Себебі, қай құрылған және тоқырау алдында тұрған кәсіпорындар қолдаудың әр түрлі тәсілдерін қажет етеді.

 

 

 

 

 

3. Шағын бизнестің даму кезеңдері.

Қазақстан Республикасында  шағын бизнестің шарықтауы экономикалық реформалаудың бас кезінен экономикалық саясаттың ең негізгі артықшылығы  болып табылады.

Нарықтық экономиканың ажырамас ерекше бөлігі ретінде кәсіпкерлік  классты санаймыз. Қазақстанда нарықтық экономикаға көшу процессі жоспарсыз, тез болды. Постсоциалды кезеңде  өтті. Нарық — бұл демократиялық құрал , онда әрбір тұтынушының дауыс қүқығы бар. Мемлекеттік артықшылықтар, жеңілдіктер, коррупция және тыйымдармен шектелмеген нарық жүйесінде байлыққа жетудің бірден бір жолы бар. Ол — тұтынушылардың талап-мұқтаждарын дер кезінде аңғарып, оларды өтеу мақсатында тынбай еңбек ету болып табылады.

Экономикалық саясат шетелдік тәжірибеге сүйене отырып  қысқа  мерзімде шектеулі мамандардың арқасында  істеп шығарылды. 90 жылдардың қиын-қыстау кезеңінде, үлкен кәсіпорындар жабылғанда, көптеген адамдар жұмыссыз қалғанда, мемлекеттің тұғырықтан шығу жолы бағаны ырықтандыру болды.

Қазіргі таңда Қазақстанның экономикасын және шағын кәсіпкерліктің дамуын негізгі 4 кезеңге бөлуге болады.

Бірінші кезең- бағаларды ырықтандыру, 1991жылдан 1992 жылға дейін уақытты қамтыды. Нарықтық экономиканың бірінші субьектісі-шағын кісіпорындар- ырықтандыру кезеңінде сауда эәне қызмет көрсету саласында пайда болды. Бұл сала сол кезде өте тиімді болды, себебі ақша айналымы тез жүрді. Ірі кәсіпорындар өзінің тауарын өткізу, құрылыс жұмыстарын жүргізу, қызмет көрсету мақсатында өз иелігіне көптеген шағын кәсіпорындарды алды. Республикада  шағын бизнестің 34,5 мың суьбектілері пайда болып,  іске қосылды. Жұмыс істеп отырған халықтың 6 % ғана шағын бизнеспен айналысты, ал осы жұмыскерлердің шығарған тауарлары, қызметі ЖІӨ 7 % құрады.

Екінші кезең- қатал монетарлық және реструкционды-фискалды мемлкекеттік саясат. 1993 жылдан бастап 1995  жылға дейін уақытты қамтыды. Бұл кезеңде макроэкономикалық тұрақтылыққа жету үшін алымның жеңілдіктері тарқатылды. Ол шара өндірістік қызметті арттыруға көмектесуге бағытталған. Біріқ 1994 жылы бұл шара  кері әсерін тигізді, кооперативо өндірістік шеңберінде жұмыс істеушілер, шағын кәсіпорындардың қызметкердері күрт азайды. Қаражаттың аздығы, тапшылығы және жоғары инфляция кәсіпкерліктің азаюына, өндірістің нашарлануына  әкелді. Осы кезеңде ұлттық олигархия деген ұғым қалыптасты. ЖІӨ 7%-дан 4,7% кеміді.

Үшінші кезең-шығын жекешелендіру 1996-1997жж аралығында болды. 1996 жылдың соңында 1997 жылдың басында мемлкетте макроэкономикалық тұрақтылық орнады. Жұмыс істейтін салалардың көбі жекешелендірі кезінде жойылды, ал кейбіреулері жаңа ғана қалпына келуде. Қызмет көрсету, сауда ұсақ тауарлық салаларда мекендік жекешелендіру жоғары дәрежеде болды.

1997 жылы шағын бизнес  саласында жұмыспен қамтылғандар  1995 жылмен салыстырғанда 1,73 есеге  көбейді.

Төртінші кезең –экономиканың сапалы даму периоды. 1998-2001 жылдарды қамтыды. Өндірістің өсуі, ЖІӨ, ЖҰӨ,қаржылыө-кредиттік жағдайдың жақсарумен сипатталады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН БИЗНЕСТІҢ  ҚАЛЫПТАСЫП ДАМУ МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕ.

 

1.  Шағын бизнестің шетелдік даму мәселесі

 

Кәсіпкерлік мәнінің шетелдік анықтамасына шолу жасайтын болсақ, шет  елдік теория мен тәжірибеде кәсіпкерлік  дегеніміз жаңа кәсіпорынды құруда жауапкершілік пен тәуекелділікті мойнына алуды тудыратын және тәуелсіз құрылымдарды анықтауды қажет  ететін қызмет деп түсініктеме береді.

Кәсіпкерлік қағиданы ғылыми негіздеуде экономист Й.Шумпетердің (188 -1950) еңбектері өте маңызды. Ол “Экономикалық сараптаудың тарихы” атты еңбегінде жаңа шаруашылық тәсілдердің орындалуын кәсіпкерлік, ал оларды жүргізуші адамдарды кәсіпкер деп атаймыз деп жазды.

Француз ғалымы Жан Батист Сэй кәсіпкерліктің ролі мен маңызын  негізгі өндіріс факторларына дейін  көтерді. Сэй “Ағылшын кәсіпкерлерінің  дарыны“ Англия өндірісінің табысты  дамуының басты факторларының бірі деді.

Ағылшын экономисті «Саяси экономияның қағидалары» деген белгілі еңбектің авторы Д. Миль (1806-1873) кәсіпкерлік терминді одан ары танымал етті.

Әлемдік дамыған елдерінде  шағын кәсіпкерлікті дамытуды мемлекеттік  қолдау саясатының басты мақсаты  – қолайлы орта қалыптастыру. Бұл  негізде мемлекеттің экономикалық саясатының тұрақтылығы, нарық инфрақұрылымының дамуы, интеллектуалды меншікті қорғаудың  тиімді жүйесі; жеңілдетілген әкімшілік  шаралар, салық каникулдары тағы басқалары басты нысанаға алынады.

Экономист-ғалымдардың айтуынша, Еуропада ірі алпауыт бизнес өз проблемасын  өзі шешеді деген түсінік бар. Ал, шағын бизнесті қолдау қажет. Бүгінде  көптеген елдердің жалпы ішкі өнімінің негізі шағын және орта кәсіпкерлік  арқылы түзіледі. Мысалға, ол көрсеткіш  Францияда 60 пайыздан жоғары болса, Германияда 55 пайыз. Сондықтан, батыс мемлекеттері дәл осы салаға жеңілдетілген  субсидиялар мен төменгі пайызды  несиелер беріп, ғимараттардың жалдау құнын да арзандатуды молынан  қарастырады.

Франциядағы шағын  бизнес.

 

Экономикалық саясатты жүзеге асырарда мемлекеттің мақсатттарының бірі – шағын фирмаларды қолдау. Шағын бизнеске ерекше жағдай жасау  концепциясы Францияда кеңінен  тарады. Шағын бизнесті дамыту үшін үкіметтен қаржылық, салықтық және әкімшілік шараларды қосатын  жоба дайындалды. Француз үкіметі  қаржылық ынтаға көп көңіл бөледі. Ол жаңадан кәсіпорын құруға, фирмалардың  басқа аймақтарға ауысуына, инвестицияның  өсуіне, шағын және орташа фирмалардың  ынтымақтастығын реттеуге арналған жеңілдіктерді ұсынады. Мемлекет ұсақ және шағын фирмаларға несие беретін бірқатар ұйымдар құрды. Оның ішінде – аймақтық даму қоғамы, өнеркәсіптік даму институты, жаңалық енгізуді қаржыландыратын компаниялар және т.б. Францияда несиелерді кепілдендіретін 50 жуық ұйымдар бар /8/. 80 жыл басында несиелерді кепілдеудің Ұлттық қоры құрылды. Қор шағын және орташа фирмаларды тәуекел капиталды ұсынатын компапияның қарамағында. Ол шағын бизнеске әр түрлі қаржылық ұйымдармен ұсынылатын займдардың 65% кепілдеуді қамтамасыз етеді. Қоғам шағын фирмаларға құрал алу үшін және оны жұмыс бабында ұстап тұру үшін қаржылық ресурстар бөледі.

Мемлекеттің жалпы экспорт  көлеміндегі шағын және орташа кәсіпорындар пайдасына жүргізілетін француз  үкіметінің саясаты экономиканың бұл  саласына мемлекеттің қызығуын дәлелдейді. Ол үкіметтің декреттерінде көрінеді:

1. «Франциядағы ұсақ және орташа кәсіпорындары».
2. «Шағын және орташа кәсіпорындардың пайдасына 37 шара».

Егер бірінші құжат  қаржылық – экономикалық қолдауды қарастырса, ал екіншісі ұйымдық - әкімшілікті  қарастырады. Ондағы ең басты пункт  болып тіркелу орталықтарында шағын  кәсіпорындарды құруға арыздарды қарастыруға  бұрынғы 5 күннен 24 сағатқа дейін  қысқарту, «шағын кәсіпорындарға даму банкін» құру табылады, сонымен бірге  әрдайым ірі банктер және қаржылық ұйымдармен ынтымақтастықта болу жағдайды жақсартуға және шағын кәсіпорындардың  пайдасына қаржыландыру тиімділігін  ұлғайтуға мүмкіндік береді. Францияда  бизнес-климатты жақсарту мақсатында мүлікке салынатын салқ пайызы жеңілдетілген, жеке тұлғалар өзінің алым міндеттемелерінен  75% шегере алады және ол 50 мың еуродан аса алмайды.

 

АҚШ – ғы шағын  бизнес.

 

Америкалық фирмалардың көлемі жұмысшылардың санымен бағаланады: өте ұсақ фирмалар – 20 адамға дейін жұмысшылары бар, шағын 20-дан 99 адамға дейін, орташа 100-ден 499-ға дейін, ірі 500 адамнан көп. Көрсеткіштерді салалар бойынша құрады: бөлшек саудада 100 жұмысшысы бар, өңдеу саласында 500-ге дейін жұмысшылары бар фирмалар шағынға жатады.

АҚШ тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын бизнес ортаның өзгерісіне тез бейімделгіш. Шағын кәсіпорындардың  жаппай ликвидациясы кәсіпкерлерге  кері әсерін тигізбейді. Жұмысшы күшінің  және капиталдың территориялық және саналық ағымы жақсарады, тұтынушы сұранысының және жоғары өндіріс  шағындарының өзгеруіне өндіріс  қимылының жеделдігі жоғарылайды. Бір шағын кәсіпорындар жабылса, екінші біреулері ашылады.

Қазіргі уақытта АҚШ халқының 53 % шағын және орта бизнес саласында  жұмыс істейді /9,-145б./. АҚШ тәжірибесі шағын бизнес ірі өндірістің өзгерістерге, жаңа міндеттемелерге бейімделуін және икемділігін көтеретіндігін көрсетіп отыр.

Енді АҚШ-та шағын кәсіпорындарға мемлекет тарапынан көмекке келейік. Шағын кәсіпорындардың қызметі  арнайы ұйымының – 1953ж АҚШ Конгресі құрған шағын бизнес әкімшілігінің құзырына кіреді. Сол жеке сектордың құқықтық негізгі болып табылатын шағын бизнес туралы Заң қабылданды. 1953ж Эйзенхаур президент болған кезде елде жұмыссыздық және инфляция болатын. Экономиканы жандандыру үшін – шағын бизнес әкімшілігін (ШБӘ) құрды. Қазіргі уақытта АҚШ-та шағын бизнесте 22 млн кәсіпорын бар, онда елдегі барлық жұмысбастылардың 54 %  қызмет етеді.                                                          Шағын бизнес кәсіпорындарының өндіріс және сату көлемі жалпы мемлекеттегі сату көлемінің 52 % құрайды, және 99,7 % кәсіпкерлер – бұл шағын бизнес басшылары.

Шағын бизнес әкімшілігі - шағын кәсіпорындарға қаржылық және кеңестік көмек көрсетеді. Басты міндеті – шағын кәсіпкерлікті ұйымдастыру, қолдау және өмір сүруін қамтамасыз ету. ШБӘ өз қызметін басқа агенттіктер мен комитеттер, соның ішінде қаржы, білім, кәсіби ассоциациялар мен бірігіп отырып жүзеге асырады. Мемлекет өнімнің ірі тұтынушыларының бірі болғандықтан шағын бизнес әкімшілігі шағын кәсіпорындарға мемлекетпен мәміле орнатуға көмектеседі. Америкалық тәжірибе көрсетіп отырғанындай кәсіпкерлік еркіндігін шектейтін кез келген үкіметтік немесе басқа да шектеулер ресми белсенділікті төмендетеді. Сондықтан шағын бизнестің барлық мүдделері АҚШ конгресінің бақылауында. Сонда да ерекше ролді шағын бизнес әкімшілігі шеңберіндегі жобалар ойнайды. Мысалы, шағын бизнеспен айналысқысы келетіндер үшін арнайы қызмет қарастырылған, олар тегін кеңестер береді, конференциялар ұйымдастырады, кездесу және семинарлар өткізеді. Оның үстіне, шағын бизнес бизнес - инкубатордың     бастауымен ақпарат беру, кәсіпкерлерді оқыту және оларға әр түрлі сұрақтар бойынша кеңес берумен айналысатын орталықтар ұйымдастырылған.

Бұдан басқа, 1976 ж. арнайы шағын  бизнес мүдделер қорғайтын Адвокаттық кеңсе құрылды, ол тікелей Президент  пен Сенатқа бағынады. Адвокаттық кеңсе негізгі міндеттері: