Нарықтың жетіспеушіліктері мен артықшылықтары, нарықтық экономика институттары, нарық және мемлекеттік басқару

реттеудің  субъектісі, тұтастай алғанда қоғамның өзі, реттеу объектісі  – қоғамдық экономика яғни фирманың ішкі өндірістік қызметі емес нарықтық процестер, мекемелері мен факторлары:

реттеу мақсаты – қоғамдық тұтынуларды шешу, нарықтық экономиканың барлық саласына ортақ проблемаларды  жеңілдету.

Әлеуметтік реттелетін нарықтық экономиканың қалыптасуын және құрылымын  сызбалар арқылы да көрсетуге болады.

Сызбада екі сәтке   назар аударылуы тиіс.

Біріншіден – нарықтық  өндіріске бағындырылған экономика  элементіне нарықтық  экономиканың ерекше және дербес саласына айналуы. Нарық қазірде сатып алу –  сату нысаны ретінде дәстүрлі тауарларды  ғана емес қызмет түрлерін де, еңбекті, ақшаны, капиталды, бағалы қағаздарды, ақпаратты, ақыл ой жетістіктерінде  қосады. Ал, бұлар айтарлықтай өзгеше, сатып алу - сату  нарықтық жаңа салық  жағдайын – материялдық – техникалық жағынан да, сатушылар мен сатып  алушылардың кәсіптік білімдері  жанынанда, айналым механизмінің өзіндеде талап ететін таурлар.

Екіншіден, нарықтық экономика  жүйесінде сұранымның міндеті өзгеруін көру маңызды, әрине, өндіріс әркашанда  кез – келген оң экономиканың жүрегі болып қала бермек. Бірақ, нарықтық экономика үшін тұтынушының өндіріс  нәтиждесін бағалауы бұрын тарихта  болып көрмеген ерекше маңызға ие болуда. Бұл ғылыми-техикалық революция  жетістіктерін меңгеру негізінде  өндіріс технологиясында жүргізілген  түбірлі  өзгерістердің салдарынан болып табылады. Мұндай өзгерістер адамзаттың  тарихында тұңғыш рет  индустрияландырудан өткен елдер  тобы тұрғындардың көпшілігінің негізгі  материялдық қажеттерін толықтай қанағаттандыруға мүмкіндік жасады (бұл арада тұрғын үйге, тамаққа, киімге, аяқ киімге, жоғары білім мен денсаулық сақтау қажеттіктері туралы сөз болып отыр).  Дәл  осы жағдай өндіріс пен тұтыну орын ауыстырғандай көрінетін нарықтық экономика сызбасында көрініс тапты.

Нарықтық экономика өзінің жоғары теңділігін, мына төмендегідей экономикалық міндеттерді шешуде өзінің еш қандай балама жоқтығын іс жүзінде  дәлелдеп берді.

Өндіріс пен тұтынудың  өзара байланысын қамтамасыз ету. Нарық  бұл міндетті төлем қабілеті сұранымның сатуға ұсынылған ұсынымның алуан  түрлілігінің сәйкес келуі арқылы жүзеге асырады.

Дербес шаруашылық жүргізуші  өнім өндірушілердің еңбек нәтижелерін  қоғамдық бағалау. Мұндай бағалау механизмі  қарапайым тиімді және шығындылығына: сатып алу сату болғанына ие болмағанына  қарайды. Дәл осы сатып алу  мен сатудың болжай білуге болмайтындығы  нарықты экономикаға өнім өндірушілерді  және тұтынушыларды үнемі нарықтық формада болуға мәжбүр ететін жинақтық береді.

Бағаның еркін қозғалуы. Бұл сұраным мен ұсыным еркін  өзара әрекет етуі процесінде нарықтық бағалардың көлемімен қозғалысы  қалыптасатынын білдіреді. Бағалардың еркін қозғалысы нарық қана қамтамасыз ете алады, нарық дегеніміздің өзі де осы бағалардың қозғалысына жасалған кезкелген кедергі нарықтық экономиканы бүлдіруге пара – пар.                        

 

  2.3. Нарық түрлері

 Нарық жүйесі –  әр алуан шарттары мен іс-әрекеттерімен  сипатталатын барлық нарық түрлерінің  жиынтығы. Нарық әр түрлі сатыда, барлық сфераларда және іс-әрекеттің барлық түрлерінде мемлекеттің әр аймағында құралады. Сондықтан да нарық жүйесі күрделі, әрі алуан түрлі болып келеді. Заңнамада салықтың келесідей жүйелері көрсетілген:

           1) ресми 

           2) ресмисіз (көлеңкелі) 

        Ресмисіз нарық –заңсыз және тіркелмеген іс-әрекеттермен айқындалатын көлеңкелі экономиканың айырылмас бөлшегі.

     Нарықтың екі  типін ажыратады: жетілген және  жетілмеген бәсекелестік.   

     Әрбір нарық  түрінің жеке арнаулы міндетіне  қарамастан, олардың барлығы өзара  тығыз байланыста ғана болып  қоймай, сонымен қатар бірін бірі  шарттастырады. 

         Әрбір тауарөндіруші өзінің өндірісін дамыту мақсатында, өндірістік шикізаттың, капиталдың және жұмысщылардың осыған сәйкес нарықта сатып бере алатындай мөлшерде есептесе алады. Осылардың әрқайсысында, өз алдына көршілес нарықта бар сұраныс және ұсыныс назарға алынады. Қоғамдағы экономикалық өмір екі сатыда дамиды:

Айырбастау кезеңінде  басқарушы субьектілерді анықтайтын микроэкономикалық; 

2) Өндірістің жұмысын,  оның ішінде нарықтың жағдайын, бүкіл ұлттық шаруашылық көлеміндегі  халық экономикасын сипаттайтын  макроэкономикалы;

Нарық жүйесі меншіктің формаларының шарттарында, басқарушы субъектілер  іс-әрекеттерінің еркіндігіне және өз іс-әрекеттерінің жауап беру нәтижесінде  еркін баға беру, сәйкес экономикалық рычагтар көмегімен нарық процестерін  басқаруда мемлекеттік қатысуын құрайды. Ішкі нарықта ұлттық экономика  интеграциясы нәтижесінде гипермакроэкономиканың мазмұнын анықтаған микро шаруашылық қатынастарының жүйесі әсер етеді. Нарық  құрылымы шарттарынан тәуелді нарық  құралады. Бірақ, нарықтың барлығында да бір бірімен байланысты болып  келеді және бір- бірін толықтырып отырады:

 1. Нарықтық қатынастар обьектісі бойынша:       

               o Тауарлар мен қызметтер; 

               o өндіріс элементтері; 

               o еңбек күші; o несие капиталы;

               o қаржы; 

               o бағалы қағаздар;

  2. Географилық жағдайына  байланысты:

               o жергілікті;

               o аймақтық; o ұлттық;

               o әлемдік; 

  3. Бәсекелстік деңгейі  бойынша: 

              o еркін; 

               o монополистік бәсекелі;

              o олигоплиялық;

              o монополиялы;     

          4. Сауда көлемі бойынша: 

                    o бөлшектік; 

                    o көтермелі; 

          5. Басқару механизмі бойынща: 

                    o жеткілікті бәсекелестік;

                    o жеткіліксіз бәсекелестік;

                    o реттелетін (мемлекет бақылауында) 

         Осылайша, нарық тауар айырбасының қатынастарының дамыған жүйесі ретінде өз алдында бөлек нарық жүйесін көрсетеді, ол үлкен және біріктірілген нарық элементтері түрінде болады. Бұл, ең алдымен, нарық ресурстары, сонымен қатар басқалары. Өз алдына бұл нарықты одан да жұқаланып, бөлініп кетеді.

         Нарық осындай маңызды функцияларды атқарады: ақпараттық, делдалдық, бағақұрышы, сауықтырушы, басқарушы.

 Экономикалық жүйенің  жұмыс істеуі, оның тепе- теңдігі  және ілгері дамуы нарықты  институттардың өз дәрежесінде  жұмыс істеуіне байланысты. Олардың  істейтін арнайы мамандырылған  мекеме орындары. Қазіргі уақытта  бұл институттар бір- бірімен  байланысты және мүдделі. Ерекше  нарық шеңберінде жұмыс істеп,  бір- бірімен байланысты және арнайы атқаратын институттардың жиынтығы нарықты экономиканың инфрақұрылымын құрастырады.

       Нарықты инфрақұрылымның бөлінуі, олардың арнайы мазмұны нарықтардың қазіргі жағдайларда жұмыс істеулеріне қарай төмендегіше бөлінеді:

       Дамыған  елдердің тәжірибесінде қаржы  құралдарының айналыс мерзімі  бір жылға толмайтын болса,  онда бұл ақша нарығы құралы  деп саналады. Ұзақ мерзімді және  орта мерзімді құралдар капитал  нарығына жатады. Әр қилы елдерде  қаржы құралдарын қысқа, орта  және ұзақ мерзімдерге бөлу  әр түрлі болады. Қазақстанда  негізінен қысқа мерзімді қаржы  құралдары ақша нарығының құралдарына  қатысты, ал орта және ұзақ  мерзімділері- капитал нарығына  қатысты. Ақша нарығының құралдары,  ең алдымен бизнес салалары  мен мемлекеттік ұйымдардың өтімді  қаржыларын қамтамасыз ету үшін  қызмет етеді, өйткені капитал  нарығының құралдары жинақ және  инвестициялау процестерімен байланысты. Ақша нарығы құралдарының үлгілеріне  вексельдерді, банк акцептерін, чектерді, банкноттарды, төлем карточкаларын  және т. Б. жазуға болады. Капитал  нарығының құралдарына облигациялар, акциалар, орта және ұзақ мерзімді  несиелер жатады.

       Қазақстан  Республика мемлекеттік реттеу  органдарының қаржылық  есеп берулерді  ұсынудың белгіленген тәжірибені  сәйкес қаржы құрылымын былайша  көрсетуге болады:

       Ақша нарығы. Ақша қаражаты қаржының негізін құрайтындықтан, ақша нарығының маңызы мен мәні алдыңғы қатарға шығады. Қолданысқа енген уақытынан бергі әр түрлі формадағы ақшалар операциялар нарығында жүзеге асқан барлық ауыспалы айналымға қызмет етіп келеді және ол кез келген қаржы нарығының бастапқы субстанциясы болып табылады.

 Депозит нарығы. Халықтың табысты екі негізі бөліктен: тұтынуға арналған табыс пен жинақтауға арналған табыстан тұрады. Уақытша бос ақша қаражаттар әр түрлі салым негізінде банкке және қаржы- несие мекемелеріне тартылады. Ақшалай депозиттерге трансформацияланады, банктер ақшаны пайдаланғаны үшін иелеріне тиісті ақшалай сыйақы- пайыздар төлейді.

 Несие нарығы. Депозиттер түрінде банкке түсетін қаражаттың бір бөлігі одан ары несиелер ретінде бөлінеді. Комерциялық банктер уақытша бос ақша қаражаттарды шоғырландыру арқылы әр түрлі мақсаттарры үшін заңды және жеке тұлғаларға несие береді. Ақшалар нарықта несиелер ретінде айналыста болады. Қарыз алушылар бұл несиелерді пайдаланғаны үшін банкке тиісті пайыздар төлейді.

  Валюта нарығында Қазақстан нарығында операциялардың бір бөлігі ұлттық валюта жүзеге асырылады.

  Бағалы қағаздар нарығы. Басқа да қаржы құралдары секілді бағалы қағаздар тұтастай қаржы нарығына жағымды әсерін тигізеді. Бағалы қағаздар ақша ресурстарын қайта бөлудің жұмылдырылған қаражаты болып табылады. Барлық нарықтар сияқты, бағалы қағаздар да нарықты сатып алу,сатумен байланысты экономикалық қатынастар жүйесін құрайды. Нарықтың мөлшері- қоғамдық еңбектің мамандануы дәрежесімен тікелей байланысты.

  Бағалы қағаздар нарығы- тікелей алғашқы және қайталама нарықтан тұрады. Алғашқы нарықта мемлекеттік және муниципалды облигациялар, сол сияқты акциалар. Алғашқы нарықта бағалы қағаздардың тікелей инвесторлары: коммерциялық және инвестициялық банктер, биржа фирмалары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары. Бағалы ғағаздардың қайталама нарығы- эмитент бағалы қағаздары, орталықтанған немесе орталықтанбаған сатып алу мен сатуды түсіндіреді. Бағалы қағаздар- спецификалық тауар, барлық тауар сияқты тұтыну құны мен бағасы бар. Бағалы қағаздардың тұтыну құнының мәні- белгілі дәрежеде табыс келтіреді, пайыз және дивидент төлегенде, бағалы қағаздардың құн курсының өсуі нәтижесінде келетін табыстар.  

 Еңбек нарығы.Еңбек нарығы дегеніміз- ең алдымен жұмыс күшіне сұраным.Еркін еңбек- бұл тиімді экономиканың негізі.Өндіріс факторларының бір бөлігінің нарығы есебінде көрінетін еңбек нарығы.

Онда жұмысшы күшін  сатады. Еңбек нарығы еңбек биржасы  есебінде ұйымдастырылған.

     Мемлекеттік қаржылар инфрақұрылымының керекті бөлігін құрастырады.Олар өз міндеттерін орталық және жергілікті бюджет арқылы атқарады.

 

 3. Нарықтың тиімділігі, жетіспеушіліктері нарықтық экономиканың институттары

 

3.1. Нарықтың тиімділігі 

      Нарықтық  қатынастардың даму шарттарында  тұтынушының көзқарасының басымдылығы  мол. Жоғары табыс алуға деген  бағыт және шығындардың пайда  болуынан сақтану мақсатымен  шаруашылық субъектілері мен  жабдықтаушылар өз іс-әрекетінде  тұтынушылардың талаптарын негізгі  алады. Шаруашылықтың нарықтық  жүйесі өзінің механизмі арқылы  төмендегілерді қамтамасыздандырады: 

      1. Өнімділігі  жоғары технологияларды қолдану,  нәтижесінде мүмкін болатын өндіріс  шығындарының мөлшерін азайту;

       2. Жабдықтаушылар  мен кәсіпкерлерді сұраныстың  өзгергендігі туралы ақпаратпен  қамтамасыз ету, нәтижесінде ресурстарды  таратуда қарама-қайшылықты жояды. 

       3. Қоғамжық  және жеке мүдделерінің жинақталуы. Бәсекелестік арқылы «көрінбейтін  қолмен» кәсіпорындар мен жабдықтаушылардың  заңсыз іс-әрекеттеріне қарсы  әрекет етеді, шектеулі ресурстарды  тиімді жолмен пайдаланғызады.

       Бәселестік  нарық жүйесінің негізгі жетістігі  – оның әрқашан өндіріс тиімділігін  арттыруға ынталандыруда. «Экономика  тұтынушылардың қажет ететін  заттарын ғана ең тиімді технологияларды  қолдана отырып өндіреді. Нарықтық  жүйе орталықсыздандырылған шешімдердің  нәтижесінде автоматты түрде  жұмысын атқарып отырады» 

        

         Жоғарыда аталған жайттар мынадай  қорытындаға алып келеді:

       1. Нарықтық  экономика шаруашылық іс-әрекеттің  ұйымдасуының мынадай формасы  болып келеді: барлық шаруашылық  субъектілердің өзара байланысы  мен үш негізгі мәселенің шешімі (нені, қалай және кімге өндіру) нарық және оның механизмі  арқылы жүзеге асады. 

       2. Нарықтық  жүйенің ерекше қасиеті оның  ішкі және сыртқы ортадағы  шарттарға бейімделе білуімен  өзгере алуында болады,.

       3. Нарықтық  жүйе басқа экономикалық жүйелерге  қарағанда, ғылыми-техникалық прогресс  жетістіктерін жақсы пайдаланады,  өндірісті интенсивтендіреді, нәтижесінде  қоғам қажеттіліктері толығымен  қамтамасыздандырылады.