Нарықтың жетіспеушіліктері мен артықшылықтары, нарықтық экономика институттары, нарық және мемлекеттік басқару

        Экономикалыќ реформалар ауылда өнеркәсіптің дамуына альп келеді. Соңғы 10-жылдыќта 80 миллион жұмыс орны пайда болды. Бұның бәрі экономиканың жандануына және соңғы жылдары өнеркәсіп өндірісінің ең жоғарғы өсуіне әкелді.

1.3. Айырбастың  және нарықтың пайда болу тарихы 

Нарықты шын мәнінде қажетті  экономикалық жағдай еткен үш негізгі  шарт бар.

       Бірінші  шарты – ежелде пайда болған  еңбектің қоғамдық бөлінуінің  бірнеше үлкен даму сатысы  бар. Олардың алғашқысы – мал  шаруашылығынан егіншілік шаруашылығының  бөлінуі, екіншісі – шаруашылықтың  өзіндік түрінің пайда болуы,  үшіншісі – сауданың құрылуы  болып табылады. Кейін шаруашылықтың  басқа түрлері де бөліне бастады,  бөлек өнеркәсіптің мамандандырылуы  дамыды. Осы процесс шексіз бола  тұрып, өндірістік еңбек өсімімен  тығыз байланысты.

       Еңбектің  бөлінуі айырбасты қажет етеді.  Ежелгі малшылар жер өнімдерін  қажет етті, ал жер иеленушілерге  ет керек болған. Осы кезден  бастап айырбас пайда болды,  кенеттен мөлшері ұлғая бастады.  Бастапқыда белгілі бір қоғам  ішінде, кейіннен қоғамдар арасында  да айырбас процесі өте бастады.  Алғашында оның формасы өте  қарапайым болған. Этнографтардың  зерттеулері бойынша Калимантан  аралында және қазіргі Малайзия  аймағында айырбастың қызықты  алғашқы үлгілері көріне бастады.  «Сатушылар» өз айырбас тауарларын  «сатып алушылар» келіп, көру  үшін қойп кеткен де, өздері  кетіп қалған. Егер «сатып алушылар»  сол нәрсені алғылары келсе,  олар өздерінің айырбас тауарын  қалдырып кеткен. 10 Енді сатушыға  қалдырылған тауар ұнаса, ол  өз тауарын тастап, айырбас тауарын  алып кетеді.

       Мұнда  біз айырбас (бартер) туындысы  көрінісін бақылай аламыз. Бұл  – айырбастың ең қарапайым  үлгісі. Әрине, осы әдістің шынайы  нарыққа жете алатын мүмкіндігі  болған жоқ. «Сатушы» мен «сатып  алушы» көзқарастары бір-бірімен  сәйкес болмауы да мүмкін еді.  Онда өз тауарларына қажеттілігін  өтеу үшін ірі бір емес, бірнеше  айырбас жасау керек еді. 

        Айырбастың  дамуы ақшаның пайда болыуна  алып келді. Нәтижесінде, арнайы  және басқа да тауарларды сатуға  немесе өнеркәсіптің дамуына  жол ашты. Ақшаның пайда болуымен  ғана тауар өндірісі пайда  болды. Басқалай айтқанда, нарыққа  шығу, басқа адамдардың қажеттіліктерін  қамтамасыз ету үшін өндіріс  пайда болды. 

        Екінші  шарт - өндірушілердің экономикалық  жағынан ерекшеленуі. Тауар айырбасы  міндетті түрде эквивалентікке  талпынысты ниеттейді. Ешкімнің  де ұтылғысы келмейді, яғни өз  тауарының орнына эквивалент- таурады  алғысы келеді. Ал осындай талпыныс  экономикалық шектеу және көзқарастардың  ерекшеленуі негізінде туындайды.  Осындай ерекшелік тарихи және  меншік базасында құрылады. Әрі  қарай ол ұтымдық меншікке  қарай ығыса бастайды, бірақ шектеулі  және ауқымды көзқарастар шеңберінде  болады. (кооперативті серіктессіктер, акционерлі қоғамдар, мемлекеттік  кәсіпорындар, аралас кәсіпорындар, негізінде мемлекет араласуымен  және т.б.)

       Нарықтың  шаруашылықты тиімді қолдануы  үшін үшінші шарт та қажетті  болады: өндірушінің өзіндік құқықтары,  кәсіпкерліктің еркіндігі, шаруашылықтың  әр жүйесіндегі бейнарықтық басқару.  Бірақ, тауар өндіруші неғұрлым оқшауланса, соғұрлым нарықтық қатынастардың дамуына үлкен орын бар болады. Нарықты өркениеттің ірі жетістіктерінің бірі деп жиі айтып отырамыз. Бұл тұжырым дұрыс, бірақ нарықтың 11 дүниеге келуі ақыл-ойдың ғана жетістігі деп айтуға болмайды, бұл ұзақ уақыт бойы қалыптасқан тарихи дамудың нәтижесі болып табылады.. 

       2. Нарықтың түрлері, құрылымы  және мәні. Нарықтық экономика  туралы түсінік. 

2.1. Нарықтың мәні

Нарық категориясын тереңірек  ұғыну үшін оның шаруашылық (экономикалық) іс-әрекетіндегі орнын анықтауымыз  қажет. Экономикалық іс-әрекеттің 4 сферасын атап кетуге болады:

1. Өндіріс. 

2. Тарату.

3. Айырбас.

4. Тұтыну.

      Экономиканың  жалпы, әрі қарапайым мақсаты  – тұтыну болып табылады. Ал  экономиканың ең маңызды саласы - өндіріс. Оның әсерінсіз ешқандай  нарық болуы мүмкін емес, тек  өнерәсіп қана қажетті тауар  массасын өндіреді. Өндірістік сфераны  өзгерту – басқа да экономикалық  салаларды өзгерудің кілті болады. Ол нарықтық қатынастардың, олардың  жоқ жерде құрылуы үшін аса  маңызды фактор болып табылады. Егер бастапқыда ешқандай өндірістік  нәтиже болмаса, онда нарықтың  болуы мүмкін емес. Бірақ өндіріс  пен тұтыну арасында басқа  да салалар болады, өнеркәсіптен  кейінгі тарату жүйесі өндіріс  өнімін кімге бұйыратынын, өндірілген  тауардың иесін анықтайды. Тарату  жүйесі адамдар арасындағы әлеуметтік  қатынастардың құрылуында маңызы  зор. 

      Тарату  жүйесі өндірістің нәтижесі ғана  емес. Өнеркәсіп процесінің тиімділігі  еңбек өнімінің таратылуы нәтижесінде  ғана жүзеге асуы мүмкін.        

      Айырбас  экономика иерархиясы саласында  үшінші орынға иеленсе де, оның  өндіріске тигізетін әсері таратумен  де тепе-тең болады. Қалай болса  да нарық фукнцияларын қарастырғанда  оның тиімділігі айқын көрінеді. Айырбас сферасы барлық қоғамдық  шаруашылықтың жүйесінде ең 13 маңызды  рөлге ие. Сондықтан, тауар айырбасы  жиынтығы ретіндегі нарық дамуы  аса маңызды тарихи рөлге ие  болған.

Нарықтың  механизмі  ең  жалпы  түрде  экономиканың   негізгі  мәселелерін  шешу  мақсатында  өндірушілер  мен  тұтынушылардың  нарық  арқылы  өзара  әрекет  ететін  шаруашылықты  ұйымдастыру  формасы  деп  анықтауға  болады. Нарық  дегеніміз  не ? Басында  нарық  дегенді  әр  түрлі  тауарларды  сатумен  байланысты  жұртқа  жария  орын  ретінде  түсіедерді. Қоғамдағы  экономика  дамып, қиындаған  сайын  еарық  ұғымы  да  өзгеріп  отырады. Қазіргі  дамыған  қоғамда  нарық  деген  мінднтті  түрде  сатушылар  мен  сатып  алушылар  кездесіп  келісім  жасайтын  орын  емес, қазіргі  заманда  саудатер  теледидар  арқылы  жарнама  бере  алады. Сатып  алущылар  мен  тікелей  байланыспай-ақ  айырбас  жасаушылардың  тапсырыстарын  телефонмен  біліп  және  тауарларды  почта  арқылы  жібере  алады. Сонымен  еарық  қоғамдық  еңбек  бөлінісінегізенде  оқшауланған  өндірушілердің  арасындағы  үстемдік  етуші  және  анықтаушы  байланыс  әдісі  ретінде  көрінеді. Ал  кейбір  экономистер  нарықамынадай  анықтама  береді: "Нарық  шаруашыцлық  жүргізетін  субьектілердің  өз  бетімен  дербес  шешім"  Қабылдайтын  өзара  қарым-қатынастар  жиыны.  Тауар  өндірісі  жағдайында  нарықтың  байланыстар  экономикалық  қатынастардың  барлық  жүйесін  және  барлық  субьектілерін  қамтиды. Нарықтың  құрамна  өз  жұмыс  күшін  сатушы  кәсіпкерлер  де,  еңбеккерлер  де, тұтынушылар  да,  қарыз   капиталының  және  бағалы  қағаздардың  иелері  де  тағы  басқалар  кіреді. Осыған  сәйкес  қазіргі   нарықтық  экономика  нарықтардың   бүгінгі  бір  жүйесі  тауар  мен  қызметтер, жұмыс  күші,қарыз  капиталдарының, бағалы қағаздардың, валюталық  нарық  және  басқалары.  Жалпы  нарық  ұдайы  өндірістің  барлық  сатыларына  түпкі  нәтижесі  мен  тиімділігіне  айтарлықтай  әсер  етеді.  Саяси  экономикалық  мағынада  нарықты  айырбас  қатынасын  білдіретін  экономикалық  категория  деп  қарастырды.  Ол  экономикалық  қатынастар  жүйесінде  ұдайы  өндіріс  жүйесінің  маңызды  сатысы  айырбасты  сипаттайды. Сонымен   нарық  туралы  өндірістің  құрамды  компаненті,  тауарлы  өндірістің  және  айырбас  айналасының  заңдарына  сүйенетін  айырбас  процесі.  Экономикалық  дамудың  обьективті  жағдайы  нарықты  және  оның  категорияларын  яғни  бағаны, ұсынысты, сұранысты, бәсекені  және  тағы  басқаларды  өмірге  әкелді. Көп  уақыт  бойы  біздің  еліміздегі  басқарудың  экономикалық  өмірде  нарықтың  дамуына  кедергі  жасағанын  білеміз.  Өйткені  елімізде  басқару  әкімшілдік-әміршілдік  әдісте  болатын. Ал  соңғы  жылдары  басқарудың  экономикалық  әдісіне  көшу  нарықтың  айырбасқа  кең  жол  ашы  отыр.  Экономикалық  өмірле  шаруашылық  қызметін  ұйымдастырудың  бұл  әдісі, батыстық  модельдерді  қайталау  емес.  Бұрынғы  социалистік  елдердегі  нарықтық  қатынастардың  ұлғаюы  шаруашылық  механизмін  қайта  құру  барысында  заңды  көрініс. Мысалы:Венгрияда 1988 жылдың  өзінде  экономикалық  реформа  барысында  өндіріс  құрал  жабдықтарына  көтерме  сауданы  енгізу  арқылы  нарықтық  тепе-теңдік  қалыптастырды.  Әрбір  өндіріс  әдісіндегі  нарық  меншікке  байланысты  өндіріс  қатынастарының  бүкіл  жүйесінде  әрекет  етеді.  Біздің  қоғамызда  нарық   өндірістің  тиімділігіне  халықтың  әлеуметтік  тұрмыс  дәрежесін  жақсарту  бағытында  қызмет  істей  бастады.  Соңғы  уақытша  теориялық  дискуссияларда  нарық  пен  жоспар  бір  біріне  орынсыз  қарап  қойылып  жүр.  Шын  мәнінде  ұдайы  өндіріс (жоспарлы  ұйымдасқан  процесс). Нарықты  оның  икемділігін,  экономиканың  тиімділігін  арттыруға  пайдалануы  аса  маңызды  мәселе. Сондықтан  нарық  ұдайы  өндірісті  үйлесімді  дамытудың  басты  тұтқасы.  Экономиканы  нарықтық  реттеу  ұйымдасқан  жоспарлы  шарушылық  механизмінің  құрамды  бөлігі.  Сонымен  бірге  шаруашылықтың  механизмімен  тығыз  байланыста  әрекет  етеді.  Жоғарыда  айтылғандай  нарық  болса  да,  оның  нақты  түріне  байланыссыз  үш  негізгі  элементке :  бағаға,  сұраныс  пен  ұсынысқа,  бәсекеге  негізделеді. Нарықтың  механизмінің  осы  негізгі  элементтерін  талдап  көрейік.  Әрбір  экономикалық  жүйе  негізгі  үш  сұрақты  шешу  қажеттілігіне  ұшырайды,  не  өндіру  керек ?  Қалай  өндіру  керек ? Кім  үшін  өндіру  керек ? Қалай  өндіру  керек ?  Нарықтық  экономикада  бұл  сұрақтар  негізінен  нарықтың  көмегімен  шешіледі, яғни  баға,  сұраныс  пен  ұсыныс  және  жалпы  түрде,  нақты  мысал  арқылы  көрейік.  Айталық  табыстар  дәрежесінің  өзінің  нәтижесінде  адамдар  ауқатты  болып,  тек  картоппен  тамақтанудың  орнына  етпен  тамақтана бастады. 

2.2. Нарық функциялары  

     Қоғамда өмір  сүретін нарықтық қатынастар  қазіргі функциялар жиынтығын  атқара отырып, шаруашылық іс-әрекеттің  барлық жағынан әсер етеді. 

      Функциялар  мынадай болады:

      1. Ақпараттық. Әрқашан өзгеріп отыратын бағалар,  пайыздың мөлшерлемесі өндіріс  қатысушыларына нарыққа өткізілетін  қоғамға қажетті тауарлардың  мөлшері, құрамы, сапасы және саны  туралы обьективті ақпарат береді.

      Өтіп жатқан  операциялар нарықты жинақтайтын  және өңдейтін ірі компьютерге  айналдырады. Ол нақты өте көп  ақпаратты өңдейді және оның  ауқымындағы барлық шаруашылық  кеңістік туралы жалпы, әрі  нақты ақпарат беріп отырады.  Бұл әрбір кәсіпорынға әрқашан  өзінің өндірісін нарықтың өзгермелі  шарттарына байланысты бағдарлап  отыруға мүмкіндік береді.

       2. Делдалдық.  Экономикалық ерекшеленген өндірушілер  терең қоғамдық еңбектің бөлінуі  негізінде бір-бірін анықтап,  өз іс-әрекеттерінің нәтижесімен  алмасу қажет. Нарықсыз қоғамдық  өндіріс қатысушылары сол немесе  басқа да технологиялық және  экономикалық тиімділігін анықтай  аламыз.

       3. Баға  құрушы. Нарыққа түскен өнімдер  мен қызметтер материалдық және  еңбек шығындары бірдей емес  мөлшерде болады. Бірақ нарық  қоғамға керекті шығындарды ғана  мойындайды, тек осы тауарды сатушы  сатуға келіседі. Осыған байланысты  баға мен құн арасында тұрақты  қатынастар орнайды. 

       4. Реттеуші  функциясы – ең маңыздысы.  Ол нарықтың экономиканың барлық  саласына, соның ішінде өндіріске  қатынасында байланысты. Нарықты  бәсекесіз елестету мүмкін емес. Ішкі салаларға бәсекелестік  өніс бірлігінің шығындарының  өтелуін реттейді, өндірістік еңбектің, техникалық дамудың, өнім сапасының  өсуі деңгейін қадағалайды. Салааралық  бәсеке саладағы капиталды алу  жолымен экономикалық жағынан  тиімді құрылымын құрады. Бәсекелестік  ортасының мазмұнын сақтауда  нарықтық экономикасы дамыған  елдерде мемлекеттік реттеу тапсырмалары  бірден бір маңызды.    

       Нарықты  реттеуде маңызды рөлді бағаға  әсер ететін сұраныс пен ұсыныс  қарым-қатынастары атқарады. Бағаның  өсуі – бұл өндірістің ұлғаюын,  ал бағаның төмендеуі – сәйкесінше  оның қысқаруын көрсетеді. Адам  Смит: «Кәсіпкер тек өз мүддесін ғана көдейді, өз көзқарасын ғана есепке алады, бұл жағдайда ол оның ойына да кірмеген мақсатқа көрінбейтін қолмен бағыт алады. Өз мүддесін бақылай отырып, ол жиі қоғам көзқарастарына қызмет етеді», - деп жазған. Осы «көрінбейтін қол» қазіргі таңдағы экономикада реттеуші қызметін атқарады.

      Қазіргі  кезде экономика тек «көрінбейтін  қолмен» ғана емес, сонымен қатар  мемлекеттік басқармалармен басқарылады,  бірақ нарықтық негізгі реттеуіш  рөлі өзінде сақталады. 

       6. Сауықтырушы.  Нарықтық механизм бұл – қайырылымсыздық  жүйесі. Ол әрі қатал, әрі қатты.  Оған әлеуметтік, қабаттану, әлсіздерге  қарағандағы қайырымсыздық тиіс. Бәсекенің көмегімен нарық қоғамдық  өндірісті экономикалық тұрақсыз  өндірістен, өмір сүруге бейімсіз  шаруашылық бірліктерінен, тазалайды,  сонымен қатар тапқыр және  тиімді блолып келеді. Бұның нәтижесінде  барлық шаруашылық тұрақтылығының  орташа сатысы көтеріледі.

       ІІ Самуэльсон  куәлендіруі бойынша, АҚШ-та дүкендердің  ашылғанынан бастап, олардың 3-тен  1 бөлігі өздерінің іс-әрекетін  тоқтатуға мәжбүр болды. Шағын  бизнестің орташа циклі 6 жылдан 15 аспайды. Бәсекелестік талас-тартыста  ірі фирмалардың да өмірін  тоқтатуы мүмкін. Әрине, өндірістің  шоғырлануы шарттарында және  өзерістегі монополизация әлемінде  еш жерде бәсекені ашық түрде  баса алмайды. 

Қазіргі заманда теория нарықтық, нарықтық экономика және әлеуметтік – реттелінетін нарықтық экономика  түсініктеріне қандай экономикалық мазмұн береді?

Нарық қазіргі кезде басты  элементтері сұраным, баға және ұсыным болып табылатын дербес  қосалқы  жүйеге айналды. Дәл осылардың бірлігі  нарық түсінігі мен аталады.

Нарықтық экономика түсінігі нарық түсінігіне тағыда екі саланың  өндірісті және тұтынуды қосу есебінен кеңейіп отыр. 

Әлеуметтік реттелінетін нарықтық экономиканың түсінігі де ерекше кең: нарықтық экономикаға (яғни сұранымға, бағаға, ұсынымға өндіріс пен тұтынуға) ол нарықтық экономиканың реттеу миханизмін құрайтын факторларын – мемлекетті, нарықтық мекемелерді, дүние жүзілік  экономика ықпалын үстемелейді.

  Қазіргі заманғы нарықтық  экономиканың дәл аталуы  неліктен  әлеуметтік реттелінетін деген  сөздермен толықтыруды қажет  етеді, тым ұзақ сөз болмас  үшін осы екеуін үнемдеуге  бола ма? Жоқ  болмайды.

  Реттелінетін сөз  нарықтық экономиканың қызмет  ету механизмінің маңызды анықтамасын  білдіреді, оның стихиялық, немесе  директивалық  сипатын, дәлірек  айтқанда бағытталатын, реттелетін, үйлестірілетін, өлшеп отыратын  сипаттарын көрсетеді.

 Әлеуметтік реттелінетін  сөдің өзі реттеудің субъектісін,  объектісін, мақсатын көрсетеді. 

 Өзі- өзінен түсінікті  болатыны: