Нарықтың әлеуметтік-экономикалық мазмұны

      Нарықтық  инфрақұрылымының элементіне – тауарлық, қор биржасы, еңбек биржасы, делдалдық  және маркетингтік қызметтер, ақпараттық жүйелер, коммерциялық банктер, көтерме  сауда орталықтары, аукциондар, жәрмеңкелер  және т.б. жатады.

      Нарықтық  экономиканың бой көтеруі нарықтық инфрақұрылым негізгі элементтерінің қалыптасуына мүмкіндік жасайды. Құрылған объектілер қалыпты экономикалық нарықтық қызметті қамтамасыз етуге тиіс. Оларға:

- топтасқан тауарларды  көтерме сауда жасау үшін сауда  биржасы;

- бағалы қағаздарды  саудалау үшін қор биржасы;

      - өндіріс құрал-жабдығы мен тұтыну  заттарын сату үшін коммерциялық  көтерме сауда кәсіпорындары; 

      - акционерлік кәсіпорын мен бірлестіктер  қаржысына құралған қоймалар, элеватор, тоңазытқыш, транспорт шаруашылықтары;

      - коммерциялық банктердің коммерциялық  несиелер арқылы қызмет жасауы, ол несиелер құрылтайшы-кәсіпорын  пай жарнасынан немесе акционерлік негізде құрылуы керек;

      - коммерциялық ақпараттық орталықтар  және кәсіпорындағы маркетингтік  бөлімдер. Нарық конъюктурасы мен  сұранымды зерттеу орталықтары;

      - жарнамалық сипаттағы қызмет  үшін құрылтайшылар; 

      - сервистік, ремонттық, консультациялық,  банктік және құқықтық қызметтер  жатады. 
 

 2. Нарық жағдайында «Роса» АҚ қаржылық жағдайын талдау

  2.1. «Роса»  АҚ-ның қысқаша сипаттамасы 
 

      «Роса»  АҚ  ҚР-да мемлекетсіздендіру жәнежекешелендіру  Ұлттық бағдарламасының екінші кезеңінде  «Павлодарлық сыра жасайтын зауыты»  мемлекеттік кәсіпорынынан қайта  құрылды, және 12.05.1996 тіркелді, «Роса» АҚ  болып 22.01.1999 қайта тіркелді.

Компания меншігінің нысаны – жеке;

      Компанияның мекен жайы: 637025, Павлодар қаласы, Орталық   промрайон 1180.

Компания қызметкерлерінің саны 240 адам құрайды.

Компанияның негізгі  қызмет түрлері:

• сыра, минералды су және алкагольсіз сусындарды өндіру мен өткізу;
• арақ-шарап өнімдерін өндіру;
• коммерциялық делдалдық қызмет;
• маалшылық үшін консервленген азық шығару;
• дүкендер, дүнгіршектер ашу және онда тауарлар сату;
• сыртқы экономикалық қызмет;

«Роса» АҚ –  Қазақстанның  Солтүстік - Шығысындағы  ең ірі  сыра,

салқындатқыш  сусындар және минералды су өндіруші. Қазіргі уақытта компания кең  өнім ассортиментін шығарады. Ең алдымен  бұл «Павлодарлық» сырасы.

Алкогольсыз сусындар «Дайт» және «Роса» серияларымен ұсынған.

      Компания  «Павлодарлық» емді-асханалық минералды  суын өндіреді. 
 

2.2. «Роса» АҚ  қаржылық жағдайын талдау 

       «Роса»  АҚ иелері өз капиталының табыстылығын жоғарлату және кәсіпорынның тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін қаржылық есеп жүргізу  «Роса» АҚ қаржылық қызметі  туралы ақпараттардың негізгі көзі оның бухгалтерлік есебі болып табылады.

       «Роса»  АҚ бухгалтерлік қаржылық есебінің негізгі  нысаны бухгалтерлік баланс болып табылады. Себебі кәсіпорынды басқаруда бухгалтерлік баланс негізгі роль атқарады. «Роса» АҚ қаржылық жағдайы және оның тұрақтылығы  кәсіпорынның мүлігі қандай және оның капиталы қандай активтерге салынғанын және ол қандай табыс әкелетініне  тәуелді.

«Роса» АҚ активтерін талдау барысында біріншіден олардың құрамы мен

құрылымындағы өзгерістерді зерттеп және оларды бағалау  қажет (1кесте).

      «Роса»  АҚ балансының құрылымын талдағанда ұзақ мерзімді активтер активтер  құрамында  үлкен үдемелі салмақты құрайды, жыл соңында олардың көлемі 80,6% болды. Ағымдағы активтер 19,4% .\Ұзақ мерзімді активтер құрамына негізгі қаражаттар кіреді, олар жыл соңында 17475202 теңгеге  кеміді. Сонымен қатар аяқталмаған  капиталдың құрылыс сомасы 8529574 теңгеге  қысқарды. Ұзақ мерзімді инвестициялар 54202846 теңгеге қысқарды. Егер ұзақ мерзімді активтер бойынша төмендеу байқалса, ағымдағы активтер бойынша көбееді.

      Жыл соңында материалдар сомасы 38823487 теңгеге өсті. Сонымен қатар ағымдағы активтерге дебиторлық борыш 12810715 теңгеге  өсті. Дебиторлық борыш өсімінің мәні: сатып алушылар кәсіпорынмен дұрыс  есеп айырыспайды, ал кәсіпорын өз өнімін қарызға бере береді. «Роса» АҚ баланс активінің құрылымы 1-суретте корсетілген.

      Талдаудың келесі деңгейі активтердің құрылу көздерін талдау болып табылады. Осы  кезде кәсіпорынның мүлкін құру және оның келіп түсуі өзіндік және тартылған капитал есебінен жүзеге асырылады, олардың өзара байланысы  кәсіпорынның қаржылық жағдайының мәнән  көрсетеді. Талдау көлденең және тікелей  талдау әдістерімен жүргізіледі.

      Нарықтық  қатнастар жағдайында «Роса» АҚ қызметі  және оның дамуы өз-өзінт зерттеу  арқылы, яғни өзіндік капитал есебінен жүзеге асырылады. Тек өзіндік қаржылық ресурстардың жеткіліксіздігі жағдайында ғана қарыздық қаражаттар тартылады. Бұл  жағдайда сыртқы қарыздық көздерден  қаржылық тәуелсіздік маңызды орын алады. Сондықтан қаржылық есептің  ағымдағы активтерінің құрылу көздерін шектеу қажет. Олардың минималды  бөлігі өндірістік бағдарламаны (норматив) қамтамасыз ету үшін таза айналым  капиталы (өзіндік айналым қаражаттар) есебінен құралады. Белгілі бір кезеңдерде минималды қажеттіліктен тыс  ағымдағы активтерге қосымша қажеттілік банк несиелері мен несиелік қарыздармен  жабылады. Олардың екеуі де қарыздық қаражаттарға жатады.

      Кәсіпорынның  қаржылық есебінің активтері құрылу көздерін талдау процесінде өзіндік  және тартылған нақты мөлшері  бекітіледі. Осыған байланысты өзіндік  капитал маңызды орын алады, өйткені  өзіндік қаражаттар көздерінің запасы – бұл қаржылық тұрақтылық запасы.

      «Роса»  АҚ қаражаттарының құрылу көздерін талдау үшін 2-кесте құрылған. Бұл кестенің мәліметтері кәсіпорын активтерінің құрылу негізгі көздерін көрсетеді. 2004 жылдың басы мен аяғына 2-суретте  «Роса» АҚ балансының пассив құрылымының  диаграммасы көрсетілген.

      Кәсіпорынның  құрылу көздерін бағалау кезінде 2004 жылы өзіндік капитал 56411944 теңгеге  өскенін байқауға болады. Бұл өсім өткен жылдардың өтелмеген шығыстарының төмендеуі есебінен пайда болды. Қосымша несиелер тартылғандықтан  ұзақ мерзімді міндеттемелер 103839321 теңгеге  өсті. Ал ағымдағы міндеттемелер керісінше 188380993 теңгеге қысқарды. Бұл кәсіпорын  басқармасының қарыздарды уақытылы өтеуге тартатынын көрсетеді. 2003-2004 жылдары «Роса» АҚ қызметін талдау негізінде кәсіпорын қаржылық жағдайының нақты көрінісі және жыл бойында оның өзгерісі қалыптастырылды. Жасалған талдау негізінде келесі қорытындылар жасауға болады:

      «Роса»  АҚ қаржылық тұрақтылығына талдау кәсіпорынның қаржылық жағдайы саластырмалы тұрақты  және ол жақсарып келе жатқанын көрсетті. Бұл кәсіпорынның өзіндік капиталы мен өзіндік айналым қаражаттарының өсуі нәтижесінде болды. Бірақ сонда  да өзіндік айналым қаражаттарына  қажеттілік өте үлкен. Бұл жағдайдан  шығу үшін «Роса» АҚ басқармасына өнім өндірісіне кететін шығындарды азайту, сонымен қатар ішкі және сыртқы көздер есебінен өзіндіук айналым қаражаттарын толтыру керек.

      «Роса»  АҚ қаржылық жағдайын тұрақтагдандыру  үшін келесі шаралар өткізілу ұсынады:

• өндірісті басқаруды өзгерту қажет;
• кәсіпорынды басқарумен байланысты шығыстарды азайту;
• басқару құрылымын жетілдіру;
• баға құру саясатын дұрыс ойластырып жоспарлау;
• өндіріске кететін шығыстарды азайту бойынша резервтерді іздеу;
• өнім өндіріс көлемін арттыру;
• өндірілетін өнім сапасын жақсарту;
• өнім өткізу нарығын кеңейту;
• кәсіпорын қаржысын басқаруды жоспарлау және болжаумен белсенді айналысу.      

      «Роса»  АҚ активтерінің құрылу көздерін сапалы бағалау үшін ағымдағы міндеттемелер құрылымын толық қарастыруы керек, оның ішінде несиелік қарыз құрылымы (кесте 3, сурет 3). Есеп беру кезеңінің басына несиелік қарыз құрылымын талдағанда, несиелік қарыз құрылымында үдемелік салмағы ең үлкен төленуге тиісті шоттар мен вексельдер болып табылады, олардың үлесі 83 % құрайды. 11% салық бойынша қарыз. Несиелік қарыз құрылымында 3%  алынған аванстар мен төленуге тиісті дивиденттер құрайды. Және 1% кем – басқа да несиелік қарыз және төленуге тиіс шығындар. 2004 жылдың соңына несиелік қарызды талдау кезінде несиелік қарыз сомасы 188380993 теңгеге төмендегенін айта кету керек. Мұның себебі кәсіпорында өнімді өткізуден түскен табыстың өсуі нәтижесінде ақша қаражаттар пайда болуы және өз мінднттемелері бойынша есептесе алуы.

Несиелік қарыз  сомасының төмендеуі келесі баптарда көрінеді:

Төленуге тиісті шоттар мен вғексельдер – 156506372 теңгеге;

Алынған аванстар – 11825597 теңгеге;

Салықтар бойынша  қарыз – 25623001 теңгеге.

Несиелік қарыздың өсуі келесі баптарда көрінеді:

Төленуге тиіс дивиденттер – 1652174 теңгеге;

Басқа несиелік қарыз – 960440 теңгеге;

Төленуге тиіс шығындар – 2961363 теңгеге.

      7 суретте есеп беру кезең соңына  несиелік қарыз құрылымы ұсынылған.  Жыл басымен салыстырғанда несиелік  қөарыздың баптарының үдемелі  салмағы өзгермеді және бұрынғы  деңгейінде қалды.

      Баланс  өтімділігі – бұл  кәсіпорынның өзінің қысқа амерзімді міндеттемелерін  төлеу алуы; ағымдағы активтердің  ақша қаражаттарына айналу дайындығы  мен жылдамдығы. Өтімділіктің жалпы  көрсеткіші келесі формуламен есептеледі:

Ко.л = (а1А1+а2А2+а3А3)/(а1П1+а2П2+а3П3),                               (1)

мұндағы Ко.л. –  жалпы өтімділік коэффициенті;

а1, а2, а3 – салмақтық  коэффициенттер;

А1, А2, А3 – баланс активі бойынша сәйкес топтардың  барлығы;

П1, П2, П3 – баланс пассиві бойынша сәйкес топтардың  барлығы;

      Баланс  өтімділігінің жалпы көрсеткіші өтімді қаражаттар және төлемді міндеттемелердің түрлі топтары салмақты коэффициенттердің  сомасына ену шартында кәсіпрынның  барлық өтімді айналым қаражаттары  сомасының барлық төлемді міндеттемелер  қатынасын көрсетеді. Келесі салмақтық  коэффициенттер жиынтығын қолдануға болады: а1=1; а2=0,5; а3 =0,3; ол өтімділіктің жалпы көрсеткішінің келесідей бейнелейді:

Ко.л. = (А1+0,5*А2+0,3*А3)/(П1+0,5*П2+0,3*П3).                          (2)

      Абсалютті өтімділік коэффициенті (Ка.л.) ақша қаражаттары мен өткізілетін  бағалы қағаздардың міндеттемелердің жалпы сомасына қатынасымен есептелінеді:

      Ка.л. = (ақша қаражаттары + қысқа мерзімді бағалы қағаздар)/(қысқа мерзімді (ағымдағы) міндеттемелер сомасы).                                     (3)

      Өтеудің аралық коэффициентін (Кп.л.) есептеу үшін ақша қаражаттар құрылымына жоғарда көрсетілген көрсетілген көрсеткіш санына дебиторлық қарыз және басқа да активтер. Сонымен, көрсеткіш санында өтімді қаражаттардың көлемі активтің III бөлімінің барлығына тең болады, келесі формуламен есептелінеді:

      Кп.л. = (ақша қаражаттары + қысқа мерзімді бағалы қағаздар + дебиторлық қарыз)/(қысқа мерзімді міндеттемелер сомасы).                   (4)

Бұл көрсеткіштің қалыпты мәні ≥ 0,8 - 1,0.

      Өтеудің жалпы коэффициенті өзімен бірге  барлық ағымдағы активтердің қысқа  мерзімді міндеттемелердің көлеміне қатынасын  ұсынады:

        Кт.л.= (ағымдағы активтер – болашақтағы шығындар) / (ағымдағы пассивтер – болашақтағы табыстар),                                                        (5)

мұндағы  Кт.л. – ағымдағы өтімділік коэффициенті.

Бұл көрсеткіштің қалыпты маәні ≥ 1,5-2.

      Төлем қабілеттілік коэффициенті (Кпл) өзімен бірге белгілі бір күнге немесе болашақтағы кезеңге қолда бар  ақша қаражаттардың жедел төлем  сомасына қатынасын ұсынады: