Нарықтық экономикадағы мемлекеттік реттеу

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ  БІЛІМ ЖӘНЕ

  ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ

С.АМАНЖОЛОВ  АТЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН  МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ 

МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖӘНЕ РЕФОРМАЛАРДЫ

ҚҰҚЫҚТЫҚ  ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ КАФЕДРАСЫ.

РЕФЕРАТ 

                            Тақырыбы: Нарықтық экономикадағы мемлекеттік реттеу  
 
 
 
 
 

                                                               Орындаған Бақытбекова Аяулым

                                            Қаржы, 3 курс,

                               ОКБ базасында

                                                                       
 
 
 
 
 
 
 

Өскемен 2011 
 
 

       МАЗМҰНЫ 

       КІРІСПЕ...........................................................................................................3              

       1. Мемлекеттің мәні және нарықтағы мемлекеттің рөлі.............................4

2. Нарықтық экономикадағы мемлекеттің нарықты реттеу тәсілдері және шегі........................................................................................................6

       3. Қазақстанда экономиканы мемлекеттік реттеу мәселелері..................12

       ҚОРЫТЫНДЫ..............................................................................................18

       ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР  ТІЗІМІ.................................................20

                                                

                                             
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

КІРІСПЕ 

       Нарықты мемлекеттік реттеу - нарықта шаруашылықты жүргізу субъектілерінің қоғамдық өндірісті дамытуына, әлеуметтік проблемаларды шешуге, халықаралық беделді және сыртқы экономикалық байланыстарды нығайтуға ықпал ету мақсатымен салық, бюджет , құрылымдық инвестициялық, валюталық-қаржы саясаты арқылы жүзеге асырылады

       Жұмыстың  мақсаты – мемлекеттік экономикаға  араласу шегін оның тәсілдері  мен қызметтері арқылы айқындап, мемлекеттік  реттеу осы немесе өзге деңгейде болса да, қоғамның өмір сүру қызметінің барлық саласын қамтуы, экономиканың барлық саласына, сондай-ақ көлік жиынтығына да қатысты болуы тиістігін зерттеу.

       Нарық ұдайы өндірісті үйлесімді дамудың басты тұтқасы, экономиканы нарықтық реттеу ұйымдасқан жоспарлы шаруашылық механизмнің қүрамды бөлігі, онымен тығыз байланыста  әрекет ететінін  естен шығармаған жөн. Экономика ғылымы ретінде соңғы екі жүз жылдықта А.Смиттің еңбегінде іргетасы қаланған теорияны талдау және оны толықтыру бағытында дамуда.

       Кез келген елдің экономикалық даму процестерінде, мемлекет ең алдымен билік құрылымы ретінде орын алуы тиіс, ол нарықта  шаруашылық субъектілерінің жүргізілу  тәртібіне қатысты ережелер белгілейді және нарықтық субъектілердің қызмет ету жағдайына қатысты ынталандыру механизмі мен өзінің міндеттемелік жазбаша өкімінің көмегімен әсер етеді. Бүгінгі күні экономиканың мемлекеттік реттеу қажеттілігі туралы тезис аксиома болып табылады.  
 
 
 
 

       1. МЕМЛЕКЕТТІҢ МӘНІ ЖӘНЕ НАРЫҚТАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІҢ РӨЛІ      

       Нарықты реттеу екі нысанда  - өзін-өзі реттеу және мемлекеттік реттеу нысанында жүргізіледі.

       Нарықты  мемлекеттік реттеу,  қаржылылқ реттеу – бұл макроэкономикалық тепе-теңдікте және экономиканың жұмыс істеуінің әрбір нақтылы кезеңінде оның үдемелі дамуына әсер ету үшін, сондай-ақ қаржы ресурстарын шебер пайдаланудың күнделікті процесін қамтамасыз ету деп есептеледі.

       Қазақстанда  жүргізіліп жатқан терең экономикалық қайта ұйымдастырулар экономиканы мемлекеттік реттеудің негізінде жатқан постулаттар мен қалыптасқан стереотиптерге сынмен қарауға мәжбүр етті. Нарықтық қатынастар жағдайында қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық үрдістердің заңдылықтарын зерттеу экономикалық қызметті басқарудың тиімді әрекет жүйесін құруға жол ашты.

       Нарықты мемлекеттік реттеудің негізі шаруашылық байланыстары мен өзара әрекеттестіктері мақсатты бағытталған тәртіпке келтірудің процесі ретінде оның маңызын көрсетеді. Өзінің маңыздылығы жағынан мемлекеттік реттеу бұл нарықтық қатынастар жүйелері мен субъектілеріне мемлекеттік мақсатты бағытталған ықпал етуі. Ол нарықтың өзін -өзі реттеу механизмімен бірлесіп, аймақтық экономика дамуының қуатты фыакторы ретінде қатысады.

       Мемлекеттік реттеу - бұл нарықта жүргізілетін процестердің мемлекеттің экономикалық саясатына бағыныстылығы.

       Нарықты экономикалы елдердің тәжірибесі экономикаға мемлекеттің белсенді араласуының объективті қажеттілігіне куәлік етеді. Ол қоғамдағы мемлекет пен нарық субъектілерінің ортақ және өзара қарама-қайшы мүдделерінен көрініс табатын өндірістік қатынастарға негізделген. Бірақ та, тиімді мемлекеттік реттеу оған сәйкес  келетін жағдайлар болған кезде ғана жүзеге асырылады. Бұлардың ең бастылары:

• Экономикадағы, қаржы, заң шығару, ішкі және сыртқы саясаттардағы негізгі стратегиялық бағыттарды қалыптастыру, мен олардың ықпал етуінде, басқаруда мемлекеттің басты тетіктерді өзінде қалдыруы;
• Экономиканың мемлекеттік секторының, яғни тікелей мемлекеттік реттеу объектілерінің бар болуы (қорғаныстық өнеркәсіп, көлік, байланыс);
• Мемлекет өзінің функциялары мен міндеттерін атқаруы үшін аймақтық, салалық және әлеуметтік бөлімдердегі орталықтандырылған қорлар арқылы бөлінетін, елеулі қаржы ресурстарын шоғырландыруы.

         Рыноктық түрлендірілуге арналған стратегиялық курсты Республика Президенті анықтап берді. Өтпелі рыноктық экономиканы дамытудың тұжырымдамалық негіздері отандық тауар өндірушіге талғамалы көмек беру, экономикалық даму индикаторларын іске қосуда, реформаларды заңнамалық қамтамасыз ету және осы негізде тиімді әлеуметтік саясатты жүргізу болып табылады.

       Ұлттық валюта теңгені енгізумен 1993 жыл Қазақстанның тәуелсіз экономикасының дамуының басталған уақыты деп есептеуге болады. Бұдан әрі Қазақстан мысалында экономиканың рыноктық дамуының көкейкесті мәселелерін қарастырамыз. Өзінің дамуының 8 жылы ішінде Қазақстан экономикасы ТМД басқа да елдері, оның ішінде Ресей сияқты елеулі реформаларды басынан өткерді. Әрбіреуі өз ерекшеліктеріне ие тәуелсіз Қазақстан экономикасының дамуын 4 кезеңге: 1993-1995жылдар, 1996-1997жылдар, 1998-2000 жылдар, 2001 жылдан қазіргі уақытқа дейін деп бөлеміз.

       Бүгінгі күні айналысқа жаңа табиғи ресурстарды  тарту есебінен өнім өндірісі мен  кызметтер көрсетудің қарқынды өсу  мүмкіндігі өте шектеулі екені белгілі  болды. Осыған байланысты шикізат қүраушылар үлесін өнеркәсіптің өңдеу саласының жоғары технологиялық өніміне алмастырусияқты дамудың қаркынды факторлары елеулі мәнге ие болады. 

       2. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІҢ НАРЫҚТЫ РЕТТЕУ ТӘСІЛДЕРІ ЖӘНЕ ШЕГІ 

       Мемлекет  пен нарықтың өзара қатынасы нарықты  қоғамда маңызды мәселелердің бірі, себебі бұл зерттеу және сегменттеу жүйеде мемлекет ерекше қызметтерді атқарады. Кез-келген елдің зерттеу және сегменттеу жүйесіндегі мемлекеттің ролі оның қызметі арқылы байқалады. Зерттеу және сегменттеу қызметтің түрлері өте көп, сондықтан оны топтап, негізгі блоктарға біріктіру қажет:

       Біріншіден, нарық жағдайында мемлекет мына қызметтерді  өз мойнына алады: стратегиялық, зерттеу  және сегменттеу, құрылымдық, техникалық, әлеуметтік, демографиялық болжау мен  жоспарлау;

       Екіншіден, мемлекет иығына мемлекеттік кәсіпкерлік  қызметі жатады. Ол қоғамға қажет мемлекеттік кәсіпорын мен өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымды жасайды. Олар: темір жол мен жалпы ұлттық шоссе жолдары, көпір, каналдар, газ бен мұнай құбырлары, байланыс, аурухана, мектеп т.б. объектілер;

       Үшіншіден, нарықты жүйе қалыпты қызметін қамтамасыз ету. Сатып алушы мен кәсіпкер мүдделерін қорғау, стандарт қызметін құру, өнім сапасы мен салмағын өлшеу, бәсекені қолдай отырып, нарықты зерттеу және сегменттеуда монополизмнің болуына барынша күрес жүргізу, ол үшін белгілі құқықтық база жасалады. Мемлекет бұл жағдайда өзіне қоғамдық әрбір қызметін алғаны жөн;

       Төртіншіден, мемлекет дағдарысқа қарсы саясатты жасау мен өткеру қызметін атқаруды бюджет саясатының көмегімен ұлттық табысты үлестіру арқылы жүргізеді. Тұрғындардың толық жұмыспен қамтамасыз етілуін қолдап, зерттеу және сегменттеуны тұрақтандыру қызметін жүзеге асырады;

       Бесіншіден, мемлекет тұрғындарды әлеуметтік қорғау жұмыстарын өзіне алады. Оларға-оқушылар, студенттер, зейнеткерлер, мүгедектер мен көп балалы отбасын жатқызамыз.

         Экономиканы реттеу тәсілдері - бұл мемлекет пен мекемелердің ұдайы өндіріс процесінде мақсатты бағыт беру әдісі.Ол нарықты механизм қызметіне қалыпты жағдайы қамтамасыз етуге әсер етеді. Реттеудің мұндай элементтері алғашқы рет бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде пайда болды. Реттеуші субъектілеріне байланысты реттеу тәсілін шартты түрде былай жіктеуге болады: мемлекеттік және мемлекеттік емес, ал нарықты тепе-теңдікке әсер ету әдісіне қарай-тікелей және жанама.

         Реттеудің тікелей тәсілі зерттеу  және сегменттеу процестің өзіне және оның параметріне өктемділеу әсер етумен байланысты. Әдетте, олар белгілі объектіге бағытталып, адрестік сипатқа ие болады. Нарықты тікелей реттеу тәсіліне жиынтық сұраныс төлем қабілеттілігінің қалыптасуы үшін және халық шаруашылығы тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін орталықтан қолданатын әдістер жатады.

       Реттеудің жанама тәсілі негізінен адрессіз болғанымен, бірақ барлық шаруашылық субъектілеріне міндетті болады. Олар зерттеу және сегменттеу қызметтің жағдайы мен  нәтижесіне әсер етумен байланыстырылады.

       Тікелей және жанама тәсілдер арасындағы шекара шартты түрде ғана. Нақты өмірде олар араласып кеткен және меншік типі мен объектіге әсер етуіне байланысты жіктелген күйде, әртүрлі тармақтарда  қолданылады.

       Мемлекттік  реттеудің ең маңызды инструменттеріне мыналар жатады: Фискалдық саясат; Несие-ақша саясаты; Баға мен табысы реттеу саясаты; Әлеуметтік саясат; Сыртқы зерттеу және сегменттеу саясат; Әкімшілік реттеу; Қысқа мерзімді реттеу; Ұзақ мерзімді реттеу; Аймақтық реттеу.

       Фискалдық саясат мемлекеттік бюджетпен байланысты қаржыны реттеуді қамтиды. Ең алдымен оған мемлекеттік сатып алуды ұлғайту мен қысқарту, күрделі қаржы бағдарламасы, әлеуметтік төлемдер, бюджеттен жекелеген сала мен кәсіпорын үшін дотация мен субсидиялар, салық шаралары жатады.

       Фискалдық саясаттың ең маңызды бөлігі салықты  реттеу болып табылады. Салықты реттеудің  ең кең тараған түрлері мыналар  болып табылады:

       - кейбір зерттеу және сегменттеу  процестерді ынталандыру мен  шектеу мақсатында салық ставкасын  өзгерту.

       - ставканы өзгертпей сақтай отырып, салық төлемі ережесін өзгерту.

       -салық  жеңілдіктерін алып тастау немесе  ендіру.

       Несие-ақша саясаты. Келесі түрлері жие қолданылады:

       - банктің есептеу ставкасын өзгерту.

       - эмиссиялық банктегі міндетті  минималды салымның көтерілуі.

       - «ашық нарықтағы операциялар».

       Баға  және табыстарды реттеу саясаты. Фискалды және несие саясаты тәсілдері  көбінесе баға мен табыстарды реттеуде тиімсіз құрал болып қалады.

       Әлеметтік саясат өзіне табысты индексациялау, төменгі өмір сүру деңгейін бекітуді қоса отырып, қоғамдағы кедей топқа көмек көрсету бағдарламасын жүзеге асыруға күш салады.

       Сыртқы  зерттеу және сегменттеу реттеуге мыналар  енеді: мемлекеттің сауда саясаты, валюталық курсты басқару, сыртқы сауда  тарифтер жүйесі, квота, лицензия.